“Дорообо” диэн киирии тыл буоларын бэркэ диэн билэбит. Саха киһитэ былыргы дьылларга хайдах көрсүһэн, эҕэрдэлэһэн сылдьыбыта буолуой?
Билигин “үтүө сарсыарданан”, “үтүө күнүнэн", “үтүө киэһэнэн” диирбит, эмиэ кэлиҥҥи киирии, биһиэнэ буолбатах. 90-с сыллартан “нөрүөн нөргүй” диэн эҕэрдэлэһии үөдүйэн киэҥник тарҕана сылдьыбыттаах. Ол билигин ханна тиийдэ? “Добро пожаловать!” диэн оннугар туттуллан, билигин да киирэр ааннарга “Нөрүөн нөргүй!” диэн суруллан турарын көрүөххэ сөп. Ол эрээри, күннээҕи олоххо кыайан киирбэтэ. Тылдьыттарга көрдөххө: нөрүөн – монгуол омук тылыттан киирбит, киһи-сүөһү үөһэ өттүн, көхсүн-түөһүн бэлиэтиир тыл, оттон “нөргүй” нөрүй диэн тылтан тахсыбыт. Ол эбэтэр “умса нөрүй”, нууччалыы эттэххэ, “бокулуоннаа” диэн суолталаах. Ол эбэтэр, баһылык киһи дьонугар-сэргэтигэр туһаайан этэр тыла буолуон сөп. Аҕа баһылыгы көрсөргө кыра-хара өттө бүтүн нөрүөнүнэн умса тоҥхойон эрдэҕэ.
Аны олоҥхоҕо киирдэххэ, нуучча дорооботуттан ураты эмиэ суохха дылы. С.Н. Каратаев-Дыгыйар “Тоҥ саар бухатыыр” олоҥхотугар: “Сир Сабыйа Баай Тойон оҕонньор туһуҥ хоту болуо-талаа дорообо!”, Эрилик Эристиин “Буура дохсунугар”: “Күөнэ маҥан аттаах Күн Эрбийэ дорҕоон тииһик дьалыҥнаах дорообото тут!” И.Г. Тимофеев-Теплоухов “Кулун Куллустуур” олоҥхотугар: “Айаатыйар Ала Ньургун тойон, Чыскыйа Тыһы Хотой хотун, дорообону тутуҥ!” эбэтэр “Атын Арыһыйа ыраахтааҕыта, туспа дойду тойоно, чиэрэс дойду кинээһэ, сахалыыта дорообо, тоҥустуута ньочубуо!”
Ити нуучча кэлбитин кэннэ олоҥхолорго киирбитэ саарбахтаммат. Олох да эҕэрдэлэһэр тыла суох олоҥхолор бааллар. Ол аата, саха саҥата суох сүгүрүйэн эҕэрдэлэһэрэ буолуо дуо? Ислам итэҕэллээх омуктар, ол иһигэр аймахтарбыт түүрдэр, – “ас саляму алейкум!”, дьэбириэйдэр “шалом алейхем” дииллэр. Ону, саба быраҕан, “эйиэхэ ил-эйэ буоллун” диэн тылбаастыахха сөп. Итиннэ маарынната сатаан дуу, сахалыы эҕэрдэлэһиигэ “аламай күн сыламынан” диэни туттар буоллулар. Сахаларга «салам» диэҥҥэ майгынныыр тыллардаахпыт ээ.
Саха киһитэ айыыларыгар анаан ыһыах ыһарыгар, иччилэригэр сүгүрүйэригэр туттар саламата ити ил-эйэ суолтатын илдьэ сылдьар буолуон сөп. Салама – саҥарбакка эҕэрдэлэһэр биир ураты бэлиэ буолуон сөп... Ону сэргэ айыыларга айах тутарга саха саламааттаах. Үрдүк айыыларын айах тутарыгар саха анаан-минээн алаһа уотун иччитин саламаатынан күндүлүүр үгэстээх. Ити салама диэн тылбытыгар маарынныыр. Аны туран, маннык диэн тыл ситимнэрэ бааллар: илэмэ-салама түс, илэ-сала көт, элэ-сала көт. Суолтата – “туохха барытыгар көхтөөх буол, үчүгэй буола сатаа, албыннас”. Ыалдьытымсах омук кэлбит киһини көрсөрүгэр бастыҥ олбоххо олордон, туох баар үчүгэйин утары уунан, үөрэн-көтөн туран маанылыыр үгэһиттэн үөскээн, кэлин кыратык намтатыллыбыт суолталаммыт буолуон сөп. Уруулуу түүр омуктарбыт күннээҕи олоххо кылгастык салам (татаар), салом (таджик), сэлэм (башкир) диэн тылларынан эҕэрдэлэһэллэр. Оттон саха тоҕо бэйэтин тылынан эҕэрдэлэһэр кыаҕа суоҕуй? Ити мас тардыһыыга күрэхтэһээччилэр хардарыта сүгүрүс гынан, илиилэрин иннилэригэр-кэннилэригэр тутан эҕэрдэлэһэр сиэрдэрэ киирбит. Ити күрэхтэһиигэ олус үчүгэйдик көстөр. Ол эрээри, аныгы үйэҕэ, кэпсэтии, сурук-бичик култуурата сайдыбыт кэмигэр эҕэрдэлэһэргэ тыл ирдэнэр. Онуоха киирии “дорообону” үгэс гынан илдьэ сылдьарбыт олуона. Саха “дорообо” диир оннугар кылгастык бэйэтин тылынан “Эҕэрдэ!”, “Элэм-сэлэм!” диирэ табыллыбат дуо?
Ольга Степанова.
