ПУрукку баартыйа обкуомун эппиэтинэстээх үлэһиттэрэ 1979, 1986 сc. киин былаас, КГБ оччотооҕу ССРС омуктарын ортотугар тахсыан сөптөөх долгуйуулары хам баттыырга аналлаах уодаһыннаах ньымаларын Саха сирин “полигон” оҥостон боруобалыыллар диэн, биирдэ кэпсээн соһуппуттаахтар. “Биһиги туох буруйбутугар омуктар долгуйууларын хам баттыыры үөрэтэр “табыгастаах полигон” буолбуппутуй” диэн дьиктиргии санаатаххыт буолуо. Итиннэ сыһыаннаах сабаҕа санаабын үллэстээри гынабын.

Уос хоҥуннарыыта

Билигин дэмэкирээтийэ, көҥүл үйэтэ. Онон “Кириэмил да буоллун, Путин да буоллун – дьыбааммар сытан, бассаабынан кириитикэлээн, үөҕэн хооһурҕатарым бобуллубат, аатым да көстүбэт” диэн “үтүлүк бүтэй хокуоска” көрдөрөр дьон аҕыйаҕа суох. Тылга эппиэтинэс суох, ким баҕарар киһиргии-киһиргии тугу баҕарар туойуон, кими баҕарар үөҕэн, “медиагерой” буолуон сөп курдук, “анна адьыр уу, таһа көмүс солотуулаах” үйэ. Ол эрээри туох барыта сэттээх-сэмэлээх, бүтэр уһуктаах. Онон олорон ааспыт дьоммут “инники өттүгэр араас провокация буоллаҕына, киирэн биэрээйэҕит” диэн сэрэтиилэрин умнарбыт табыллыбат.

Сааһырбыт дьон көлүөнэтэ урут оскуолаттан ыла сахалар хара маҥнайгыттан сэбиэскэй былааһы уруйдуу-айхаллыы көрсүбүттэрэ, ыраахтааҕы холуонньатыттан быыһаабыт хомуньуус баартыйаны таҥара курдук көрөллөрө диэн тыыҥҥа иитиллибитэ. Ол өйдөбүл көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бара турар. Эһэ Лениҥҥэ махталбыт муҥура суох. Онон үгүс дьон ити омуктары хам баттыыр “полигон” буолан кэлбиппит туһунан кэпсээни саарбахтыыра чуолкай. Ол эрээри...

Киһи итэҕэйиэ суох курдук да...

“Судаарыстыба илиитэ уһун” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Киин былаас кэлэр өттүгэр судаарыстыбаны бөҕөргөтөргө туһанныннар диэн, утары буолбут араас сабыытыйаны барытын докумуоннаан хаалларан иһэр. Былааһы утарыы холобурун, ханнык дьон көҕүлээбиттэрин барытын мунньаллар. Чингисхан “бодьуустаспакка”, утарбыттары барыларын өлөрөн, судаарыстыбатыгар суоһуон сөптөөх кутталы суох оҥорор кэмнэрэ аастахтара. Сэбиэскэй былаас үтүө-мааны да буоллар, син биир кинини утарбыттары умнубата, хаҕыс сыһыана уларыйбата.

Улахан буруйбут бассабыык баартыйата Саха сиригэр автономия биэрбитигэр сөп буолбакка, 1927 с. П.В. Ксенофонтов ССРС сокуонугар олоҕуран, өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын сойууһунайга үрдэтэри туруорсан саа-сэп туппутугар буолуо дуо?

Ким эрэ “байыаннай демонстрациянан” сыалгын ситиһэн кыайыаҕыҥ диэн кигэн (провокация буолуон сөп), кини сэбилэниилээх этэрээт тэринэн, тайҕанан саһа сылдьан, бассабыыктары куттуур ньыманы тутуспута.

Ити кэмҥэ сэбиэскэй судаарыстыба күүһүрэн олороро. Онон Ксенофонтовтаах өр буолбакка, сыыһа гыммыппыт диэн бэринэ кэлбиттэрин, чэкиистэр “атыттарга үөрэх буоллун, ол-бу буолан чорбоҥнооботуннар” диэн, элбэх киһини ытан өлөрбүттэрэ. Элбэх киһини эрэпириэссийэлээн хаайыыга, аатырар Соловкига тиийэ ыытан, үгүстэрэ онно өлбүтэ. Ити курдук, дьиҥэр, кыра кэпсэтиинэн быһаарыллар иирсээни “судаарыстыбаны утары улахан өрө туруу” диэн үлүннэрэн, элбэх хааны тоҕон, дьону куттуур ньыма оҥостон хам баттаабыттара.

Сахаларга сыһыаннаах өйдөммөт хаҕыс сыһыан сэрии кэмигэр тахсыбыта. Тоҕо ала-чуо саха эр дьонун хайа да элбэх дьонноох өрөспүүбүлүкэлэрдээҕэр элбэҕи сэриигэ ылбыттарай, тыылга уонунан тыһыынча боростуой холкуостаахтар муҥнаахтар хомуньуустар былаастара көрөн олордоҕуна, хоргуйан өлбүттэрэй диэн ыйытыылар эппиэттэрэ суох, эмиэ таайылла илик кистэлэҥ. “Сэрии кэмигэр сахаларга хорсун быһыыларын иһин дьоруойу биэрбэттэрэ, уордьанмэтээл кэмчи этэ” дииллэрэ эмиэ олохтоох. Үгүс бэтэрээн бойобуой наҕараадаларын сэрииттэн кэлэн баран, олохтоох байаҥкамааттар толорбут кумааҕыларынан, ылбыт түгэннэрэ элбэх. Онон сэриигэ дьоруойдуу охсуспут, ити үлүгэр сиэртибэ биэрбит омугу итэҕэйиэххэ, салгыы тыытымыахха да сөп этэ.

Ол оннугар атын омуктар провокациялаан, 1979, 1986 сс. сабыытыйалар саха ыччатын национализмҥа буруйдуур түмүктэммиттэрэ.

1986 с. саха ыччатын буруйдаабыт, хам баттаабыт “полигон” уопутун сэбиэскэй былаас Казахстаҥҥа тахсыбыт долгуйуулары уодьуганныырга ситиһиилээхтик туттубута диэн суруйаллар. Итинэн сирдэттэххэ, судаарыстыба үрдүк араҥатын биир хараҥа хоһугар биһиги “ аньыы оҥорбут дьыалабыт” хостоон ыларга бэлэм сытар быһыылаах.

Олохтоох дьоҥҥо хаҕыс сыһыан бырамыысыланнас сайдыытын кэмигэр тахсыбыта. Тоҕо эрэ олохтоох дьону тыа хаһаайыстыбатыгар баайан, үчүгэй хамнастаах бырамыысыланнас үлэтиттэн тэйитии бэлиитикэтэ күүскэ барбытын эмиэ дьиктиргии саныыгын. ССРС сууллубутун кэннэ, бырамыысыланнаска үлэлиир олохтоох дьон бастакы бэрэсидьиэн М.Николаевка “биһигини үүннэрбэттэр” диэн үҥсэн, каадыр бэлиитикэтин көннөртөрөн испиттэрэ. Хомойуох иһин, В.Штыров кэмигэр ити үлэ тохтотуллубута, сир баайын хостуур тэрилтэлэртэн социальнай эппиэтинэс ирдиир “икки күлүүс” бириинсибин былдьаттарбыппыт. Сир баайдаах сирдэри соҕуруу тэрилтэлэр бас билэр буолбуттара. Ол быһыытынан, бырамыысыланнаска билигин да бэрт ыараханнык киирэбит. Хата, саха дьонун чааһынай тэрилтэлэрэ үөскээн, бырамыысыланнаска син хото үлэлиир буоллубут. Билигин ньиэп, гаас хостооһуна күүскэ саҕаланан эрэр. Афанасий Максимов “олорон биэримэҥ, сиргитигэр киирэр хампаанньалары кытта интэриэскитин иэл-тиэл аахсан, кыттыһа олоруҥ” диэн сөпкө ыҥырар.

Бу этиллибит санаалары ким эрэ паранойя да диэн сөп курдук. Ол эрээри, ордук сэбиэскэй кэмҥэ сахаларга сыһыаннаан тоҕо эрэ хаҕыс бэлиитикэ ыытыллыбыта чахчы. 1937 с. элбэх үтүө дьоммут “Япония, Эмиэрикэ үспүйүөннэрэ” диэн буруйданан суорума суолламмыттара элбэҕи этэр.

Ахтыллыбыт сабыытыйалары көрдөххө, сахалар өттүлэриттэн, судаарыстыба тутулугар суудайыы суох. Бэл, национализмҥа соруйан буруйдаабыт да түгэннэригэр, улааппыта сокуон биэрэр кыаҕынан, олохтоох омук быраабын туруулаһыы уонна аһаҕас атаҕастабылтан көмүскэнии эрэ көстөр.

Сахалар бэйэлэрин салайыныыларын саҕаланыыта, 1918 с.

Сууйуллубат хара мэҥ хантан кэллэ?

Онон, дьэ, судаарыстыба итэҕэйбэт буолуор диэри кэлэйбит омуга буолар дьиэги хаһан биэрбиппитий? Чахчы оннук буола сылдьыбыта дуо? Санаабытыгар, сахалар саҕа Арассыыйа судаарыстыбатыгар бэриниилээх, патриот дьон суох. Ол эрээри интэриниэккэ, бэчээккэ, тэлэбиидэнньэҕэ киин сир бэлиитиктэрэ, эспиэрдэрэ сахалары эрэлэ суох, бэл, “Араассыйаҕа кутталлаах омук” диэн курдук тыллаһаллара дөрүн-дөрүн иһиллэр.   Бэл, хайа эрэ фашистыы дьон “Сахалары хайдах оннуларын булларабыт?” диэн суруйуулара тахсан кэлэппитэ.

Устуоруйабытын көрдөххө, ыраахтааҕы кэмигэр, атаҕастабыллаах дьаһаах бэлиитикэтин утарбыт хаҥаластар 1682 с. өрө турууларын хам баттааһын кэннэ, сахалар башкирдар, Кавказ омуктарын курдук былааһы утары уһуннук саа-саадах тутан киирсибиттэрэ суох. Төттөрүтүн, судаарыстыба Хотугулуу Илин Азияны баһылыырыгар, Аляскаҕа тахсыар диэри үлэтигэр саамай тирэх дьон этибит.

Оттон тоҕо эрэ өрөспүүбүлүкэ статуһун ылбыппыт диэн махтанар ССРС-пыт кэмигэр киин былаастан кытаанахтык дьаһаллыбыт, дьакыллыбыт түгэммит элбэх. Оччоҕо аҕыйах ахсааннаах саха норуота сүүһүнэн мөлүйүөн дьонноох ньыгыл судаарыстыбаны суудайар кутталлаахтар диэн уорбалыыр санаа киин былааска хаһан олохсуйбутай?

1917 с. олунньута – хараҥаҕа тыкпыт сырдык

ЯКОБ чилиэннэрэ

Устуоруйа докумуоннара кэпсииллэринэн көрдөххө, итинник сыһыан сэбиэскэй былаас бастакы күннэригэр үөскээбит эбит. Элбэх киһи билбэтэ буолуо, интэриниэккэ, Бикипидьийэҕэ Саха уобалаһа 1917 с. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин утарбыта, сэбиэскэй былааһы билиммэтэҕэ, Арассыыйаттан тутулуга суоҕун биллэрбитэ диэн элбэх суруйуу баар.

Эс, ама дуу, оччолорго төрүт үөрэҕэ суох, ынах тириитэ этэрбэстээх, буор муосталаах, хотону кытта бииргэ турар балаҕаҥҥа олорбут өбүгэлэрбит барахсаттар, хайдах да итинник гынар кыахтара суоҕа диэн күлэ саныахха сөп.  

Ол инниттэн Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэннинээҕи Саха сирин бэлитиичэскэй балаһыанньатын көрүөххэ. 1917 с. кулун тутар 4 күнүгэр Саха уобалаһыгар былаас Саха сиринээҕи уопсастыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтигэр (ЯКОБ) бэриллибитэ. ЯКОБка оччотооҕуга манна баар баартыйалар, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ, аҕыйах саха үөрэхтээхтэрэ киирбиттэрэ.

Ыраахтааҕы былааһа дьону сословиенан араарар, сүүһүнэн сыл төрүт омуктары “туора урдустар” диэн ааттыыр атаҕастабыллаах быһыыта тохтоон, олохтоох омуктар бары Арассыыйа тэҥ бырааптаах гражданина буолбуттара. Туох да сүрдээх үчүгэй былаас, остуоруйа олоҕо кэлбит курдуга. Саха норуота сүүһүнэн сыл ыраламмыт дьоллоох, көҥүл олоҕун күн сарсыҥҥытыттан тутан барар баҕалааҕа.

Манна бастакы бэлиэтээһини оҥоруохха. Саха сирин омуктара 300 сыллаах ыраахтааҕы батталыттан босхолообут, көҥүл биэрбит, сахалары атын омуктары кытта тэҥ бырааптаабыт Бириэмэннэй бырабыыталыстыбаны сибэтиэй таҥараҕа тэҥнии санаабыттара, улаханнык ытыктаабыттара мэлдьэҕэ суох. Биһиги 1990-с сылларга сүбэрэнитиэт биэрдэ диэн Ельцини эмиэ оннук ытыктыырбытын саныаҕыҥ.

Сахалар бэриллибит көҥүлүнэн, быраабынан бэйэлэрин олохторун күүскэ оҥостон барбыттара. 1917 с. Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэннэ Саха сиригэр социал-демократтар (бассабыыктар уонна меньшевиктэр) уонна эсердэр эрэ бааллара. Онон былааһы бу икки эрэ баартыйа былдьаһаллара. Сыылынайдар соҕуруу барбыттарын кэннэ, социал-демократтар мөлтөөбүттэрэ. Онон уобалас салалтатын былааһын эсердэр ылбыттара.

1917 с. бэс ыйыттан сахалар тэрийбит федералистарын (Якутский трудовой союз федералистов) баартыйалара күүһүрэн барбыта. Бэрт кылгас кэм иһигэр, 1917 с. сэтинньи ыйыгар улуустарга 19 кэмитиэттэммитэ, 1198 чилиэннээҕэ. Бу баартыйа судаарыстыба тутулун утары үлэни ыыппатаҕа. В.В. Никифоров земствотын (олохтоох бэйэни салайыныы) хамсааһынын саха дьонун туһатыгар ыытар сүрүн соруктааҕа. Кинилэр бырагыраамаларыгар Саха сирин “отдельная земская самоуправляющаяся единица, построенная на самых широких демократических началах” диэн көрөллөрө. Атын омугу абааһы көрүү, күөмчүлээһин суоҕа: «Якутский союз не ставит своею целью узконациональное обособление, напротив, в культурном воссоединении с великим русским народом, в усвоении провозглашенных им принципов демократизма – равенства, свободы и братства – видит единственный путь к возрождению своей нации» диэн билигин да биһиги халбаҥнаабакка тутуһар бириинсиппитинэн салайыналлара.

Баартыйаҕа Күлүмнүүр улахан эрэллээҕэ. Кини земство былааһынан сахалар бэйэлэрин бэйэлэрэ салайынар былаастаналларыгар баҕарара. Федералистар баартыйаларын «Якутский голос» диэн хаһыаттааҕа.

Федералистар баартыйаларын хаһыаттара

Былыр-былыргыттан сахалар “киин сокуон оҥорор былааска бэйэбит бэрэстэбиитэллээх буоллахпытына, олохпутун чэпчэтэри ситиһиэхпит” диэн ыра санаалаахтара. 1906 с. тэриллибит “Сахалар сойуустара” ыраахтааҕы былааһа сахалар Госдумаҕа дьокутааттаналларын боппутун утаран тэриллибитэ. 1917 с. ыытыллыахтаах Учредительнай мунньахха сахалар бырааппытын үрдэтэри туруорсуохпут диэн улахан эрэллэрин уурбуттара. Күлүмнүүр земствоны киллэриитин норуот күүскэ өйөөбүтэ. Арассыыйаҕа буолуохтаах Учредительнай мунньахха дьокутааты талар быыбарга федералистар хандьыдааттара Г.В. Ксенофонтов быыбардааччылар 48,8 % ылан бастаабыта. Ол эрээри, атын кэмнэр кэлэн, Күлүмнүүр ыра санаата туолбатаҕа. Урутаан эттэххэ, Күлүмнүүр сахалар земстволарын туругурдаары, көмүскээри Гражданскай сэрии муҥутаан турдаҕына, 1919 с. сайыныгар Омскайга адмирал А.В. Колчак тэрийбит судаарыстыбаннай экэнэмиичэскэй мунньаҕар баран ситиһиилээхтик кыттан кэлбитэ. Кини 1919 с. ахсынньытын 9 күнүгэр Омскайга сырыытын уобалас 4-с ыксаллаах земскэй мунньаҕар сиһилии дакылааттаабыта... Онтон алта хонон баран, ахсынньы 15 күнүгэр бассабыыктар өрө туруу тэрийэн былааһы ылбыттара. Бассабыыктар биир эрэ баартыйаны билинэллэрэ, онон федералистар баартыйалара судаарыстыбаҕа туох да куһаҕаны оҥорбокко 1919 с. эстибитэ. Устуоруйа атын эркээйитэ охсуллубута.

Күлүмнүүрдээх саха сайдыытын атыннык көрөллөрө буруйдара буолбута

Ити курдук, 1917 с. Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ биэрбит көҥүлүнэн Саха сирэ холуонньаттан босхолонон, саҥа олоҕу тутуу күргүөмнээхтик саҕаламмыт кэмигэр 1917 с. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолар, Бириэмэннэй бырабыыталыстыба сууллар, сахалар бырааптарын үрдэтэри туруорсарга улахан эрэллэрин уурбут Учредительнай мунньахтара сабыллар.

Биллэн турар, Саха сирэ киин сиртэн ыраах буолан, дойду үөһүн олоҕо тугу тыынарын, бассабыыктар диэн кимнээхтэрин олохтоох нууччалар, мусульманнар, дьэбириэйдэр, сахалар да билбэттэрэ. Ол иһин ыраахтааҕы батталыттан босхолообут, көҥүлү биэрбит былааһы бассабыыктар суулларбыттарын Дьокуускайга ким да сөбүлээбэтэҕэ, ылымматаҕа.

1917 с. сэтинньи 19 күнүгэр “Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин хайыыбыт” диэн ЯКОБ, куорат дуумата, байыаннай уонна бааһынай дьокутааттар уо.д.а. тэрилтэлэр мустан мунньахтаабыттар. Бары холбоһон Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэни өйөөн, “Өрөбөлүүссүйэ көмүскэлин кэмитиэтин” тэрийбиттэрэ. Петроградка буолбут социалистическай өрөбөлүүссүйэни билиммэккэ быһаарбыттара. Быстах өрө туруу, быстах былаас диэтэхтэрэ.

Оччолорго Саха сирэ (Саха уобалаһа) Иркутскай күбүөрүнэ састаабыгар киирэрэ. 1917 с. ахсынньы 2 күнүгэр Иркутскайга сэбиэскэй былаас олохтоммута. Центросибирь диэн сэбиэскэй былаас уоргана тэриллибитэ. Кинилэр Саха сиригэр сэбиэскэй былааһы олохтууру ирдээбиттэрэ. Ол ультиматумҥа эппиэттээн, 1918 с. олунньу 22 күнүгэр уобалас сэбиэтэ диэн уҥа эсер В.Н. Соловьев салайааччылаах, байыаннай өттүн хапытаан П.А. Бондалетов хамаандалаабыт былаас уоргана тэриллибитэ.

Сэбиэскэй былаас бастакы сиэртибэлэрэ: куорат урукку кулубата П.А.Юмшанов, уобалас хамыһаара В.Н. Соловьев, 1920 с. олунньу 19 к. барыта 13 киһи трибуналынан сууттанан ытыллыбыттара

Уобалас сэбиэтин салайааччытынан эсер, нуучча В.Н. Соловьев талыллыбыта. Бу уобалас сэбиэтэ сэбиэскэй бырабыыталыстыбаны уонна Центросибири билиммэппит, бас бэриммэппит диэбитэ.

1918 с. кулун тутарга оробуочай дьокутааттар сэбиэттэрэ диэн бассабыыктар былаастара тэриллибитэ эрээри, бассабыыктар мөлтөхтөрө. Онон уобалас сэбиэтин кыайбатахтара, сэбиэт дьонун барытын тутан хаайбыттара.

Дьиҥинэн, ити түгэҥҥэ, уобалас сэбиэтэ, үөһээ салалта ирдииринэн бассабыыктар былаастарын билиммитэ буоллар, устуоруйабыт, баҕар, букатын атын суолунан сайдыбыт буолуон сөбө.

Дьиктитэ диэн, сэбиэскэй былааһы билиммэтэх Уобалас сэбиэтин салалтатыгар сахалар суохтара. Нууччалар уонна дьэбириэйдэр этилэр. Ол эрээри, “якут” диэн тыл төрдө баарыгар балыллан, сэбиэскэй Арассыыйаны, судаарыстыбаны утарааччынан сахалар “анаммыппытын” бэйэбит да билбэккэ хаалбыппыт диэххэ сөп курдук.

Сахалар уобаластааҕы сэбиэти өйөөбүттэрэ диэххэ сөп, тоҕо диэтэххэ, земство киириитэ, миэстэлэргэ сахалар бэйэлэрин бэйэлэрэ салайынар буолалларын мэһэйдиэхтэрэ диэн санаабыт буолуохтарын сөбө.

Инньэ гынан устуоруйа докумуоннарыгар 1918 сыл олунньутуттан от ыйыгар диэри Саха уобалаһа Сэбиэскэй Арассыыйаттан арахсан туспа судаарыстыба буоларын биллэрбит кэминэн ааҕыллар эбит. Аҕыйах ыйдаах тутулуга суох олох кэннэ, от ыйын 1 күнүгэр Иркутскайтан 400 саллааттаах А.Рыдзинскай этэрээтэ кэлэн сэбиэскэй былааһы олохтообута. 300 саллааттаах, мөлтөх сэбилэниилээх П.А. Бондалетов байыаннай этэрээтэ хотторбута. Онно өлбүт 90 киһиттэн үксэ саха саллааттара этилэр диэн суруйаллар.

Ол эрээри сэбиэскэй былаас ыйтан эрэ ордук буолан баран, атырдьах ыйын 5 күнүгэр сууллубута. Колчак былааһа олоҕурбута.

Ити кэннэ Киин Арассыыйаҕа Гражданскай сэрии бүппүтүн кэннэ, кыһыл террору тулуйбатах сахалар 1921 с. сэбиэскэй былааһы утаран Гражданскай сэрии саҕаламмыта. Эйэлээх саха норуота саа-саадах тутан былааһы утары туруутугар 1917 с. сэбиэскэй былааһы билиммэтэхтэрэ диэн иэстэһэн, бассабыыктар саха интэлигиэнсийэтин сойуолаан “кыһыл террордаан” барбыттара биричиинэ буолбутун устуоруйа докумуоннара дакаастыыллар.

Итиннэ Саха сирин чэкиистэрэ чахчы наһаалаабыттара көстөр. 1920 с. олунньутугар, сэбиэскэй былаас икки ый буолбутун кэннэ, Уобалас сэбиэтин урукку салайааччыта В.Н. Соловьев, куорат кулубата П.А. Юшманов уо.д.а. 13 уобалас салалтатыгар үлэлээбит чунуобунньуктар ытыллыбыттара. 1920 с. атырдьах ыйыгар “Оросин саагыбара” диэн кэлин сымыйата дакаастаммыт дьыала “арыллыбыта”. Чэкиистэр “Саха сирэ сахаларга” диэн туспа судаарыстыба буолан, сэбиэскэй Арассыыйаттан арахсар былааннаах, Япония диэки санаалаах кистэлэҥ тэрилтэ баар эбит диэн 177 саха оччотооҕу интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрин, ол иһигэр В.В. Никифоровы, Р.И. Оросины хаайбыттара, 13 киһини ытан өлөрөргө уурбуттара. Манна сөп буолбакка, 1921 олунньутугар Ефимов, Бурнашов, Желобцов, Юшков диэн дьон салайааччылаах сэбиэскэй былааһы утары уочараттаах саагыбары “арыйбыттара”. 300 киһи хаайыллыбыт, 35 киһи ытыллыбыт.

Итинтэн салгыы 1950-с сылларга диэри ЧК, ГПУ, НКВД, КГБ уорганнара Саха сирин Арассыыйаттан араарар, туспа судаарыстыба тэрийэр, Эмиэрикэҕэ эбэтэр Японияҕа холбоһор былааннаах 100-тэн тахса саагыбары “арыйбыттара” диэн устуоруктар суруйаллар.

Билигин көрдөххө, 1917 с. сэбиэскэй былааһы Саха уобалаһа өйдөөбөккө ылымматах буруйугар саха норуота элбэх бастыҥ дьонун сүтэрбитэ. Дьиҥэр, сэбиэскэй былааһы билиммэтэх уобалас сэбиэтин нуучча уонна дьэбириэй дьоно салайбыттара, биир да саха суох эбит.

Бүгүн уобалас сэбиэтин кэмин интэриниэккэ, бикипиэдьийэҕэ Саха сирэ бассабыыктар былаастарын билиммэт, Арассыыйаттан арахсар, туспа судаарыстыба буолар суолу тутуспута диэн суруйаллар. Ханнык эрэ ыраах сытар сиргэ олорор, аҕыйах ахсааннаах үөрэҕэ суох норуот улахан норуоттар курдук Сэбиэскэй Арассыыйаттан арахса сатаабыт диэн этэллэриттэн киһи сонньуйар. Ол да буоллар, Сэбиэскэй былаас кистэлэҥ сулууспаларыгар ити кэмтэн ыла буруйа да суохпут иһин “баппат норуот” диэн хараҥа мэҥ дьаралыга норуоппутугар ыйаммыт эбит диэххэ сөп. М.Е. Николаев туруорсан, 1994 с. Б.Ельцин 1920-30 с. сылларга саха дьоно олоҕо суох буруйданан репрессияламмыттарын билинэр, кырдьыктарын таһаарбыт ыйааҕа тахсыбыта. Кырдьыкпыт кыларыйан, аны биһигини судаарыстыба тутулугар суудайар омук диэн сымыйанан буруйдаабат буолуохтара диэн үөрбүппүт.

***

Ол эрээри сахалары наар буруйдаахтар диир саҥа, киһи дьиктиргиэх, быйылгы баһаардарга буруйдаахтары быһаарыыга тиллиэх курдуга дьиксиннэрэр. Олохтоох ойуур үлэһиттэрин баһаарга “буруйдааҕынан аахпыттара” сыыһа диэн, ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ бырачыас суруйарга мээнэҕэ күһэллибэтэхтэрэ чахчы.

Владимир СТЕПАНОВ.