Бу күннэргэ Үөһээ Бүлүү улууһун Хоро орто оскуолатын бэрэстэбиитэллэрэ: 6 үөрэнээччи, 8 учуутал – Бурятия Хоринскай оройуонун киинигэр ыалдьыттаан кэллилэр. Бу айаҥҥа кинилэри кытта сылдьыспыт Анастасия Борисова, Олоҥхо институтун (ХИФУ) билимҥэ үлэһитэ, ити сырыы туһунан маннык кэпсээтэ.
– Үөһээ Бүлүү улууһун Хоро орто оскуолатын (дириэктэр Розалия Самсонова) энтузиаст учууталлара Мария Бэстиинэбэ уонна Евдокия Бабаранова “Улуу Хоро суолунан” диэн эспэдииссийэни үөрэнээччилэргэ анаан тэрийэн үлэлэппиттэрэ ырааппыт эбит. Ол курдук, 2005 сылтан саҕалаан кинилэр оҕолору илдьэ Саха сиригэр баар “хоролорго” барыларын да кэриэтэ тиийтэлии сылдьыбыттар. Уус Алдаҥҥа, Хаҥаласка, Сунтаарга, Өлүөхүмэҕэ... Ол тиийэн оскуолалары кытта сибээс олохтууллар, кэмпириэнсийэлэри тэрийэллэр эбит. Кинилэр ол эспэдииссийэлэрин бүтэһик уонна тиһэх туочуканы туруорар пуунунан Бурятия Хоринскай оройуонун былаанныы сылдьыбыттар. Быйыл улуус үөрэҕин салайааччы Спиридон Борбуев көмөтүнэн харчы боппуруоһа кыаллан, массыынанан оччо ыраах баран кэлэргэ быһаарыммыттар. Мин онно алҕаска кэриэтэ кыттыһан, барсан кэллим.
Алтынньы 16 күнүгэр, субуотаҕа, массыынанан айаҥҥа туруннубут. 3 күнү быһа айаннаан, бэнидиэнньиккэ киэһэ Улаан Удэ куоракка тиийдибит. Суол үчүгэй буолан, наһаа сылайбатыбыт, туох да эрэйэ суох тиийэн хааллыбыт.
Хоринскай оройуон Бурятия өрөспүүбүлүкэтин киинигэр сытар эбит. Улаан Удэ куораттан илин диэки туһаайыынан 2,5 чаас айаннаан тиийэҕин. 170-ча килэмиэтир. Оройуон киинэ – Хоринскай сэлиэнньэ. Оройуоҥҥа барыта 16,5 тыһ. киһи олорор эбит буоллаҕына, оройуон киинигэр – Хоринскай сэлиэнньэтигэр – 8 тыһ. Дьиҥинэн, Бурятия хорилара бу оройуоҥҥа эрэ олорор буолбатахтар. Биллэрин курдук, хори-бүрээттэр билиҥҥи бүрээт норуотун быһар быһаҕаһын, улахан аҥаарын ылаллар. Ону ааһан, Чита уобалаһынан, Монголиянан кытта тарҕанан олороллор. Билиҥҥи бүрээт литературнай тыла эмиэ баһылыыр-көһүлүүр ахсааннаах хори-бүрээттэр диалектарыгар олоҕуран тэриллибитин билэбит.
Хоринскайга айаннаан иһэн, бастаан, ол дьоммут биһигини өссө хайдах көрсүөхтэрин билбэппит. “Көрсөллөр эрэ, көрсүбэттэр эрэ” диэн кыра ытырыктатар санаа кытта баара. Дьэ ол курдук айаннаан Хоринскай сэлиэнньэтигэр таһыгар кэллибит. Ол кэлэн... Сэлиэнньэҕэ киириигэ турар Хори Хатан (сахалыы Хоро хотун) боруонса пааматынньыгын таһыгар биһигини көрсө бүтүн дэлэгээссийэ кэлэн турарын көрөн соһуйуу бөҕөнү соһуйдубут. Оройуон баһылыга, оскуола дириэктэрэ уо.д.а. национальнай бүрээттии таҥастаах, астаах, кымыстаах, хадак диэн сиэргэ-туомҥа туттуллар былааттаах кэлэн тураллар эбит. Туох да омуна суох, ис дууһаларыттан, адьас ыраахтан кэлбит аймахтарын курдук чугастык ылынан, иэйэн-куойан, үөрэн, долгуйан көрүстүлэр. Саха сириттэн “аймахтара хоролор кэлэн иһэллэрин” истэн, Хоринскайга баар икки оскуола куонкурустаспытыгар, 2-с ¹-дээх оскуола кыайан биһигини приемнуур быраабы ситиспит.
Оскуолаларын дириэктэрэ эдэрчи, 40-ча саастаах Чингис Булатович диэн аҕыйах сыллааҕыта ананан Улаан Удэттэн кэлбит киһи эбит. Бары наһаа сөбүлүүллэр, ытыктыыллар. Кини бэйэтэ инстанцияны барытын кэрийэн, Путиҥҥа тиийэ туруорсан, саҥа оскуола тутуутун сыҕарытан эрэрин кэпсээтилэр. Ол оскуолалара субу тутуллуохтаах үһү. Билиҥҥи оскуолалара эргэ соҕус этэ.
Оскуолаҕа кэпсээбиттэринэн, бүрээт тылын нэдиэлэҕэ 2-тэ үөрэтэллэр. Сэлиэнньэҕэ нууччалар-бүрээттэр булкуһа олороллор эрээри (оройуон нэһилиэнньэтин 60-ча %-на – нуучча, 30-тан тахса бырыһыана – бүрээт), дириэктэр дьулуурунан, оскуола кыра кылааһыгар оҕо барыта бүрээт тылын үөрэтэр.
Саха сириттэн ыалдьыттар кэлэн иһэллэрин билэн, Хоринскай оройуон Булум диэн нэһилиэнньэлээх пуунуттан Татьяна Гармаева диэн Сунтаартан төрүттээх саха дьахтара, суруйааччы кэлбит этэ. Көрсөөччүлэр ортолоругар туран сахалыы саҥаран улаханнык соһуталаабыта. “Оройуонугар ытыктанар, биллэр киһи эбит” диэн бэлиэтии көрбүппүт.
Көстүүнэйгэ түһэрбиттэрэ, ыалдьыттарга (биһиэхэ) анаан банкет, бырааһынньык тэрийбиттэрэ. Дьон аттыбытыгар букатын үмүөрүһэ сылдьар, адьас арахпаттар, наһаа үөрбүттэр, долгуйбуттар этэ. Былыргы былдьаһыктаах дьылларга, кыайар бөҕө кыайан, кинилэртэн ойдон барбыт чугас хаан уруу дьонноро тиийэн кэлбиттэрин курдук ылыммыттара. Онуоха эбии, биһиги тиийиэхпит инигэр онно хаар-самыыр бөҕө силлиэрэ туран, биһиги кэлбит күммүтүгэр күндэлэс күн буолбутун бэрт элбэхтик бэлиэтээн эппиттэрэ. Үчүгэй күн үүнэн, Хоринскай таһыгар баар Баян Хонгор диэн хори-бүрээттэр ытык хайаларыгар ыттар кыах үөскээтэ. Бу хайа эниэтигэр 33 миэтэрэ үрдүктээх Будда баараҕай мэтириэтэ ойууланан турар.
Уопсайынан, бүрээттэр олус боростуой, судургу, ыалдьытымсах дьон эбит. Аныгылыы дьиэс-куос туттан чынаҥнааһын, “муодунай” буолбута буолан киэбирии, көрө-көрө көрбөтөҕө буолуу диэн төрүкү суох дьоно.
Ити курдук, саха уонна бүрээт “Хоринскай” (иккиэннэрин аата докумуоҥҥа оннук суруллар) оскуолаларын икки ардыгар бииргэ үлэлэһии дуогабарын түһэрсэн, аны анарааҥҥы дьон Саха сиригэр ыалдьыттыы кэлиэх буолан эрэннэрэн, билсэн-көрсөн баран, биһиги, айан дьоно, сарсыныгар төнүннүбүт.
Улаан Удэҕэ кэлэн баран, учуонайдары кытта көрсүһүүнү тэрийдибит. Лиэксийэлэри иһиттибит. Саха сирин хоролоро Бурятия хориларын кытта аймахтыыларын дуу, суоҕун дуу чопчуластыбыт. Араас санаа-оноо барыта этилиннэ. Ити чааһыгар аныгы билимҥэ икки араас көрүү баар. Холобур, биллиилээх устуорук, Бурятия Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Булат Зориктуев “Кыым” хаһыакка хоролор төрдүлэрин үөрэтээри Саха сиригэр хаста да кэлэ сылдьыбытын кэпсээбит этэ уонна “... саха омугун үһүйээннэригэр ахтыллар хоро омук туһунан суруйууну барытын сиһилии үөрэппитим уонна... “саха хоролоро уонна бүрээт хорилара – бэйэ бэйэлэригэр туох да сыһыана, уопсайа суох атын-атын омуктар эбит! Мин көрдөхпүнэ, саха хоролоро бүрээт-монгуол да, түүр омук да буолбатахтар...” диэбитэ.
Кини позициятын ылынар, тутуһар учуонайдары сэргэ, бүрээт хорилара уонна саха хоролоро биир төрүттээхтэрин дакаастаһар дьон эмиэ элбэхтэр. Холобур, көрсүһүүгэ кэлбит учуонайдар сахалар-бүрээттэр ДНК-лара олус чугаһын, бүрээт хорилара былыргыттан даҕаны ахсааннара элбээн, сирдэригэр баппатахтарына, хоту диэки көһөн барар үгэстээхтэрин, сирдэр уонна дьон ааттара дьүөрэлэһэллэрин эттилэр. Ол иһигэр, Баир Нанзатов диэн устуорук онно бигэ эрэллээх. Даҕатан эттэххэ, кини билигин сыал-сорук оҥостон ДНК үөрэтиитинэн дьарыктана сылдьар эбит. Эмиэ устуорук, хаһыат эрэдээктэрэ Доржи Цыбикдоржиев ис иһиттэн өрө көтөҕүллэн, үөрэн туран: “Манна кэлбиккит – наһаа үөрүүлээх түбэлтэ! Сахалар уонна бүрээттэр баччааҥҥа диэри букатын алтыспаппыт, аймахтаспаппыт, доҕордоспоппут. Мантан ыла билсэн-көрсөн, бодоруһан иһиэх баара...”, – диэн баҕа санаатын эттэ.
Биһиги, таарыйа, Сэһэн Боло суруйбут номоҕор ахтыллар “хоролуу саҥаны” туоһуластыбыт. “Диэлги-даалгы, димини никсир...” уо.д.а. диэн тыллардааҕы. Ону көмөлөөн ырытыһан баран, “чахчы, бүрээттии саҥа буолуон сөп эбит” диэн түмүккэ кэллилэр.
Биллиилээх устуорук, “саха хоролоро уонна бүрээт хорилара – аймахтыы буолбатахтар” диэн түөрүйэ сүрүн аптарытыата Булат Зориктуев: “Номоххо кэпсэнэринэн, бүрээт хориларын төрүттэрэ – куба дьахтар. Бүрээт хориларын 11 биис ууһун ол куба-дьахтар төрөппүтэ кэпсэнэр. Оттон сахаларга куба дьахтарга кубулуйбутун туһунан биир да кэпсээн, номох суох”, – диэн бэйэтин көрүүтүн бигэргэтэн суруйбут эбит этэ. Ону биһиги: “Оннук буолбатах. Сахаҕа киэҥник тарҕаммыт, киһи барыта билэр, оскуола учуобунньугар кытта киирбит “Үчүгэй Үөдьүйээн уонна Куһаҕан Ходьугур” диэн остуоруйа баар. Онно кубалар таҥастарын устан, кыыска кубулуйан баран сөтүөлүү сырыттахтарына, Үчүгэй Үөдьүйээн диэн киһи биир кыыс таҥаһын уоран ылан баран ойох оҥосторо кэпсэнэр”, – диэн быһааран биэрбиппитин улаханнык сэргээтилэр, соһуйдулар. Хори 11 биис-ууһун үөскээбит номоҕо эмиэ үүт-үкчү оннук эбит.
Тус бэйэм бу сырыы түмүгэр “саха хоролоро уонна бүрээт хорилара биир төрдүлээх-уустаах аймахтыылар эбит” диэн санаам өссө бөҕөргөөтө. Ону бигэргэтэр төрүөт элбэх. Бириэмэбит ыгым буолан уһаабатыбыт эрээри, кэлин хайаан да көрсүөх, сибээстэһиэх, хардарыта сылдьыһыах буолан араҕыстыбыт.
Бу сырыыттан саамай сүүйбүт дьон – оҕолорбут. Дойдуларыттан ыраах тэлэһийэ сылдьыбатах оҕолор аһара боччумнаахтык, улахан дьон курдук дьоһуннук сырыттылар. Ол сылдьан “аймахтара буолуон сөп” бүрээт хориларын, Бүрээтийэ өрөспүүбүлүкэтин көрдүлэр, истиэби сыыйдылар, хайаны дабайдылар. Уопсайынан, үтүө учууталлардаах-уһуйааччылардаах буолан, итиччэ ыраах баран духуобунас, билии-көрүү өттүнэн улаханнык байан, хаһан да умнуллубат өйдөбүллэри иҥэринэн кэллилэр.
