“2023 сылга Саха сирин туох күүтэрий? Холобур, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй эйгэҕэ?” – диэн, добуочча биллэр-көстөр бэлиитиктэртэн, салайааччылартан, уопсастыбанньыктартан ыйыттым да, ким да сөбүлэспэтэ. “Хаайыыга ыытыахтара...”, “туох буолуо биллибэт”, “дьону булкуйан”, “уустук кэм” эҥин диэн буолла... Кинилэри өйдүүбүт уонна сөбүлэһэн, хардарбыт дьон туох дииллэрин ааҕаргытыгар ыҥырабыт.
Алексей Куприянов, “Ньыгыл Арассыыйа” эрэгийиэннээҕи салаатын исполкомун салайааччытын бэлиитикэҕэ сүбэһитэ:
– Саха сирин олохтоохторугар кэлэр 2023 сыл, эмиэ ааһан эрэр сыл курдук, элбэх быыбар хампаанньалаах, ол аата, тыҥааһыннаах киирсиилээх, күүркэтиилээх, дьалхааннаах буолуо. Бэлиитикэ өттүн ылар буоллахха, хайдаҕый? Арассыыйаҕа быһыы-майгы биһиэхэ быһаччы дьайара өйдөнөр. Ол курдук, сайдыы сүрүн хайысхата уларыйаары турар, онно элбэх дьаһал ылыллан эрэр. Сайдыы “ырыынактыы” хайысхаттан улам туораан, “мобилизационнай” (“плановай” диэҕи бэркиһээн) экэниэмикэ диэки сыҕарыйыа. Саха сирин дьонугар-сэргэтигэр итинник “туорааһын” биллибэккэ ааһыа. Тоҕо диэтэххэ, “ырыынак” дэнэр үгүс тэрилтэбит номнуо бүддьүөттэн тутулуктаммыта ыраатта. Ол эрээри Саха сиригэр үлэлии-хамсыы сылдьар салайааччы үксэ “право-либеральнай” идеология сүгүрүйээччитэ, “ырыынактыы” сайдыы диэки. Онон утары туруу аһаҕастык көстүбэтэр да, дойдуга “кистээн утарылаһыы” биир саамай иннигэр сылдьар эрэгийиэнинэн ааҕыллыахпытын сөп.
Бэлитиичэскэй күүстэр, баартыйалар
– Саха сиригэр баартыйалар туруктара хайдаҕый диир буоллахха, куһаҕана суох. РФКП 2021 сыллаахха нэһилиэнньэҕэ ылбыт улахан өйөбүлүн сүтэрэн, урукку туругар түһэн эрэр. Оттон “Сиэрдээх Арассыыйа” атын баартыйаҕа кубулуйуута Саха сиригэр биллибэккэ да ааста. Ааспыт быыбар хампаанньата “Сиэрдээх Арассыыйа – Кырдьык иһин ботуруйуоттар” саҥардыллыбыт баартыйа бырабаалын көрдөрдө. Арай Орто Халымаҕа кыайда. Онон да буолуо, “Ф.С. Тумусов Саха сиринээҕи баартыйатын салаатын чөлүгэр түһэрээри кэлэр үһү” диэн буолла. ЛДПР лиидэрэ суох хаалан, “кэхтиигэ барыа” диэн сабаҕалааһын оруна суоҕа Нерюнгри мээрин быыбарыттан көһүннэ: “Ньыгыл” хандьыдаата ЛДПР-га хоттордо. Онон соҕуруу бырамыысыланнай улуустарга ЛДПР сүгүрүйээччилэрэ өссө да элбэхтэрэ көһүннэ. Ол да буоллар араас таһымнаах быыбардарга (нэһилиэк баһылыгыттан улуус дьокутаатыгар, баһылыгар тиийэ) кыайыы 90%-на – былаас баартыйатыгар.
Хотторуу төрүөтэ
Ааспыт быыбардар кэлэр сылга буолаары турар быыбардарга дьайыылара саарбахтаммат. Былааһы утары настарыанньа баарын баар, ол ордук социальнай ситимнэргэ, бассаап эҥин эйгэтигэр күүркэтиллэн көстөр. Оттон, дьиҥинэн, былаас баартыйата позициятын ыһыктыбакка сылдьар диэххэ сөп.
“Оччотугар 2021 сыллаах Госдуума быыбарыгар “Ньыгыл Арассыыйа” тоҕо РФКП-ка хоттордо?” диэн ыйытыы туруон сөп. Сылыктаатахха, сүрүн төрүөт – быыбар хампаанньатын салайар үлэ мөлтөҕүттэн. Былаас баартыйатын быыбардыыр хампаанньатын оччотооҕу АГиП салайааччыта А.С. Владимиров ыыппыта. Кинини кытары өрөспүүбүлүкэ ыстаабын салайааччылара Л.А. Шибаев (урукку исполком салайааччыта), А.Д. Бравин (Информационнай киин салайааччыта), С.М. Сергеев (политтехнолог үһү) үлэлээбиттэрэ. Быыбар – эппиэттээх кэм. Онно “мин начаалынньыкпын – эн акаарыгын, эн начаалынньыккын – мин акаарыбын” диэн бириинсипкэ салайтарар сыыһатын ити хотторуу көрдөрдө. Онон “Ньыгыл Арассыыйа” кэлэр сылга сөпкө үлэлээтэҕинэ, кыайыы киниэхэ буолуо.
Кэлэр сыллааҕы быыбардар
– Кэлэр сыллааҕы быыбардар тустарынан этэр буоллахха:
Айсен Николаев Намҥа култуура дыбарыаһын үөрүүлээх арыллыытыгар ыыппыт пресс-кэмпириэнсийэтигэр олоҕуран, Ил Дархан быыбара номнуо буолан ааста диэххэ сөп. Оттон Ил Дархан аныгыскы быыбара – үксэ “формальность” өттүнэн ыытыллара хаалла дии саныыбын. Ити Намнааҕы “этии” – ханнык даҕаны атын хандьыдаат киирсэрин суох оҥорор, сууһарар этии буолла.
Дьэ, оттон Ил Түмэн быыбара улахан хапсыһыылаах буолуоҕа. “Ханнык уокурукка улахан киирсиитэ, хапсыһыыта суох буолуой?” диэн арай ыйытыахха сөп. Мин көрүүбэр, ол бэрт аҕыйах сиргэ холкутук ааһыа, сүрүннээн, “формальность” эрэ курдук: Өлүөхүмэтээҕи 12№-дээх быыбардыыр уокурукка (онно Н.И. Кульбертинов), Амма–Майа, 31№-дээх уокурукка (Р.Е. Федотов). Уоннааҕы 33 биир мандааттаах уокурукка хабыр хапсыһыылар буолуохтара. Испииһэгинэн киирсиигэ быйылгы көрдөрүүттэн соччо уларыйыа суоҕа: “Ньыгыл Арассыыйа” 50-70%, РФКП 15 – 20%, СРЗП – 5-10%, ЛДПР – 1-5%.
Саҥа баартыйа
– Ол эрээри “Новые люди” диэн баартыйа быыбарга киирсээри сылдьар, бу Саха сиринээҕи лиидэрин (С.Авксентьева) көмөтүнэн, РФКП, СРЗП, ЛДПР куоластааччыларыттан төһө эмэ бырыһыаны тардан ылара буолуо. Холобур, 2021 сыллаахха, “Новые люди” баартыйа 10% кэриҥин ылбыта. Онон сылыктаатахха, кэлэр сылга 10-15%-ны да ылар кыахтаах. Оттон, уопсайынан, Арассыыйаҕа да, Саха сиригэр да, саҥа бэлитиичэскэй күүстэр тахсыахтара дии санаабаппын эрээри, олор “силис тардан эрэллэр” диэн чопчу этэбин.
“Оппозиция” туһунан
– Кэлэр 2023 сылга “оппозиция” дэнэр күүстэр бэйэлэрин көрдөрөллөрө саарбах. “Оппозиция” уонна кинилэр лиидэрдэрэ быыбар технологиятын, уо.д.а. ньымалары мөлтөхтүк туһаналлара, тэрээһин үлэтин сатаан ыыппаттара көстөр. Ол туһунан В.Обедин билинэн суруйбуттаах. Үгүс чаҕылхай бэлиитиктэр “атыттардааҕар уопуттаахпыт, быыбарга тааҕы-таах кыайыахпыт” диэн, аһара эрэнэн кэбиһэллэрэ, хомойуох иһин, кыаллыбат. Эдэрдэрэ хоргустар, кыраттан да уолуйан хаалаллар. Чахчы, дьулуурдаах, үөрэнэ сатыыр көстүбэт курдук. Аны СВО буола турарыран, бу дьон “барыкаада бэтэрээ” өттүгэр эбэтэр “анараа” өттүгэр буолан хаалаллара бэйэлэрин биллэрэллэригэр олус уустук буолла.
Былаас уонна уопсастыба сыһыана уустугуруо
– Былаас уонна уопсастыба икки ардыгар сыһыан уустук буолуо. Ону мустубут итэҕэстэн-быһаҕастан сылтаан үөскээбит атааннаһыы, утарсыы уонна онтон тахсар чопчу суол-иис суоҕунан быһаарыахха сөп. Ити салгыы дириҥиэ. Үөскээбит тыҥааһынтан “төлө тэбэн”, босхолонуу курдук, арай Ил Түмэн быыбара буолуо. Онон аны күһүн арыычча сытыы тыллаах-сыҥаахтаах парламены талар кутталлаахпыт.
Тугу да итэҕэйбэт кырдьаҕастарбыт син биир бааллар. Эдэр дьон сааҥсыйанан сибээстээн, эмиэ элбэҕи сүтэрдилэр. Аны СВО ыарахаттарын эттэринэн-хааннарынан билэ-көрө сылдьар орто көлүөнэ сотору кэминэн ирдэбиллэрин күүскэ туруоруон сөп. Ол барыта тыҥааһыҥҥа тиэрдэрэ саарбахтаммат – олох оннук. Онон, түмүктээтэххэ, 2023 сыл улахан уларыйыыга үктэл буолара саарбахтаммат.
СВО туһунан
– 2023 сыл уратыта, сүрүннээн, Украинаҕа буола турар СВО. Саха сиригэр СВО дьайыыта: ханнык суолунан сайдабыт? – диэн боппуруос. Ону көннөрү дьон бакаа өйдүү, ылына иликтэр. Хомойуох иһин, “бөлүһүөктэрбит” эҥин дэнэр дьон эмиэ. Ону өйдүүр ыарыылаах, уонна, бэл, күчүмэҕэйдээх даҕаны. “СВО тоҕо, туохтан саҕаланна? Нуучча норуота украиналарга тоҕо итиччэ өстүйдэ?”, “2014 сыллаахха туох сыыһаны оҥорбуппутуй, Путин ону тоҕо билиннэ?”, “Арассыыйа судаарыстыбата тоҕо эстэр кутталлааҕый? Ол туохтан көстөрүй?” диэн бииртэн биир ыйытык үөскүүр. Ол быһаарыыта ыарахан уонна дириҥ суолталаах, онтон сиэттэрэн, атын ыйытыылар тахсаллар... Онон манан тохтуум.
Туохха болҕомто ууруохха?
Сахамин Афанасьев, Ил Түмэн экологияҕа, сир баайыгар, сиргэ сыһыан кэмитиэтин салайааччыта:
– Кэлэр сыл Саха сиригэр күүстээх уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй тэрээһиннэр буолаары тураллар. Ил Дархан уонна Ил Түмэн быыбардара. Ол быһыытынан бэлитиичэскэй күүстэр бырагыраамаларын саҥаттан көрүнэн, нэһилиэнньэҕэ дакаастыахтара уонна кэпсиэхтэрэ. Ол суотугар бэлиитикэ эйгэтигэр күрэстэһии күүһүрүөҕэ. Бырамыысыланнаска, производство сайдыытыгар, тыа хаһаайыстыбатыгар, социальнай бэлиитикэҕэ, экологияҕа уо.д.а. салааларга сыал-сорук киэҥник ырытыллыаҕа. Бэлитиичэскэй баартыйалар лиидэрдэрэ сыыһаны-халтыны хайдах туоратыахха сөбүн аһаҕастык кэпсэтэн, нэһилиэнньэ болҕомтотун тарда сатыахтара.
– Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев Ил Түмэҥҥэ туһаайыы этиитэ аһаҕастык норуокка тиэрдилиннэ. Ол аата, бырабыыталыстыба, Ил Түмэн, улуус, нэһилиэк баһылыктарын, олохтоох бэйэни салайыныы үлэтэ уопсастыбаннай күүстэр хонтуруолларын төрүөтэ буолуоҕа. Аны уопсай олоххо-дьаһахха В.В. Путин анал этиитэ улахан хайысханы биэриэҕэ. Кини 2023 сыл саҕаланыытыгар анал этиитэ эрэгийиэннээҕи, муниципальнай бэлиитикэҕэ, социальнай-экэнэмиичэскэй хайысхаларга оруоллаах буолуоҕа. Дойду бэрэсидьиэнэ аан дойдутааҕы быһыыны-майгыны ырытан, Арассыыйа экэниэмикэтэ уонна социальнай туруга чөл буоларыгар туох наадатын этиэҕэ. Ол кэннэ, дьэ, федеральнай, эрэгийиэн бүддьүөтүн “приоритеттара”, бэлиитикэ чопчуланыаҕа. Федеральнай бэлиитикэҕэ, Украинаҕа буола турар быһыы-майгы сытыырхайбытынан, экэниэмикэ саҥа мадьыаллара, айан суолун логистиката үөскээн, саҥа хайысхалар туруохтара. Ол эрэгийиэннэргэ дьайыытын, олоххо киириитин туһунан ырытыы, дьүүллэһии буолуоҕа.
Сир баайын хостуур хампаанньалар
– Саха сирэ сир баайын хостуур бырамыысыланнастан, онтон киирэр дохуоттан тутулуктаах. Эльга-чох, Колмар, АЛРОСА, Газпром, Сургут уо.д.а. тэрилтэлэр чөл буолаллара уонна хостоон таһаарбыт сир баайын аан дойдутааҕы биирсэҕэ сөптөөх сыанаҕа атыылаан дохуот киллэринэллэрэ биһиэхэ улахан суолталаах. Бу тэрилтэлэр сөпкө уонна билиҥҥи ирдэбилгэ эппиэттээн үлэлииллэригэр улахан болҕомто ууруллуоҕа. Систиэмэни үөскэтэр тэрилтэлэргэ улахан болҕомто уурулла сылдьыбыта. СВО кэмигэр 2023 сылга бу тэрилтэлэр чөл буоллуннар диэн, судаарыстыба тустаах миэрэлэри ылара буолуо.
Балыгы иитиэххэ сөп
– Ил Дархан аһаҕастык эттэ, тыа хаһаайыстыбатын бачча улаханнык өйүүбүт, онон салайар уорганнар сөптөөх үлэни ыытан, саатар, былаан туоларыгар үлэ ыытыахтаахтар диэн. Холобур, балыгы иитии-үөскэтии туһунан улахан кэпсэтии буолан ааспыта. Собото эстибит күөллэри чөлүгэр түһэрдэххэ, чугас олорор нэһилиэнньэни балыгынан хааччыйыахха сөп диэн. Онон түргэнник ситэр балыгы иитиэххэ сөп.
Арктика сайдыытын ылар буоллахха, манна икки сиргэ: Тиксиигэ Найбаҕа уонна Усуйаанаҕа сайдыы барыан сөп. Найбаҕа пуорт тутуллан, таһаҕас тиэйиитэ улаатара сабаҕаланар, ол сайдыыга саҥа тэтими биэрэрэ саарбахтаммат. Иккис хайысха – Усуйаанаҕа Росатом бырайыага. Онно аччыгый атомнай ыстаансыйаны туруоран, энэргиэтикэ күүһүрэн, Күчүс диэн сиргэ сир баайын хостооһуна сайдан, чугас сытар улуустарга эмиэ үчүгэй дьайыылаах буолуон сөп.
Бытаарыы – тутууга
– Бытаарыы тахсыан сөп, мин санаабар, тутуу эйгэтигэр. Хаарбах дьиэттэн көһөрүүнү, элбэх кыбартыыралааах дьиэлэри, улахан социальнай комплекстары тутууну күүһүрдүөххэ наада. Манна хаалыы баарын көрө-билэ сылдьабыт, ол Ил Дархан, Ил Түмэн хонтуруолугар сылдьар. Маннык хаалыы буолар түбэлтэтигэр, федеральнай үп-харчы баһыламмат түгэнигэр өрөспүүбүлүкэ кэлэр өттүгэр ылар үбэ кыччыан сөп.
Өрөспүүбүлүкэ Федерация Сэбиэтин пленарнай мунньаҕар элбэх бырайыагы киллэрдэ. Мин санаабар, СӨ Бырабыыталыстыбата, туспа бырайыактыыр офис оҥорон, туспа эппиэттээх бырабыыталыстыба солбуйааччытын анаан, ПСД-ны уонна эспэртиисэни ааһыыга үлэни күүһүрдүөн наада. Эбийиэктэрбитин федеральнай бырагыраамаҕа киллэрээри гыннахпытына, “ПСД-та суох, балаһыанньаҕа эппиэттээбэт” диэн туора быраҕан кэбиһэллэр. Оттон ол үлэ эрдэттэн саҕаланыан наада.
Холобур, Өлүөнэ бассейнын тардыыларын сенатордар өйөөн, Национальнай бырайыакка, уураахха киллэрдилэр. Онуоха “киирдибит, ураа!” диэн түөһү охсуна олорбокко, хара үлэтин уталыппакка тохсунньуттан саҕалыыр наада. Экология, ДьУоХХ, Айан, Көлө министиэристибэлэрэ, бырабыыталыстыба, куорат, улуус дьаһалталара бары түмсэн 2023–2024 сс. ууну ыраастыыр, гидротэхиниичэскэй эбийиэктэри, ПСД-тын үбүлээн, бүтэрэн, сайаапка быһыытынан силигин ситэрэн тустаах уорганнарга биэрэ охсуохтарын наада. Эспэртиисэни ааһалларын курдук. Бу үлэ 2023/2024 сылга ыытыллыбатаҕына, Федерация Сэбиэтэ төһө да өйөөтөр, 2025 сылга бырагыраамаҕа киирбэккэ, үбүлээһинин ылыахпыт суоҕа. Ол иһин болҕомто уонна күүстээх хонтуруол Федерация Сэбиэтин уурааҕын туолуутугар, онно бэлэмнэнии үлэҕэ ууруллуон наада.
Түгэни туһанан, “Кыым” хаһыат ааҕааччыларын кэлэн иһэр Саҥа дьылынан эҕэрдэлиибин! Эйэлээх, дьоллоох олоҕу, ситиһиилэри, чөл туругу баҕарабын!
Бэлэмнээтэ Н.Герасимова.
Хаартыска: https://aartyk.ru
