Уопсастыбаннас мунньаҕыттан
2021 сыл бэйэтин кэнниттэн өссө биир “бэлэҕи” хаалларан барда. Ахсынньы 16 күнүгэр Госдумаҕа “Публичнай былаас ситимигэр олохтоох бэйэни салайыныы уопсай бириинсиптэрин туһунан” диэн федеральнай сокуон барыла (№40361-8) киирдэ. Бу сокуон олохтоох бэйэни салайыныыга туох уларытыылары киллэриэй? Тохсунньу 11 күнүгэр Саха кэнгириэһин көҕүлээһининэн, сокуон барылын уопсастыбаннай дьүүллэһии буолла. Сүрүн этиилэри эһиги болҕомтоҕутугар тиэрдэбит.
“Бэйэни салайыныыттан туох да хаалбат”
Дьүүллэһиигэ уопсастыбанньыктар, дьокутааттар, баһылыктар, бэлиитиктэр кытыннылар. Госдума дьокутаата Сардаана Авксентьева кэлэ сылдьар буолан, мунньахха эмиэ кытынна, санаатын эттэ, ыйытыыларга харуйдаата. Киин куорат мээринэн судургута суох быһыыга-майгыга үлэлээбит, куорат кыһалҕатын этинэн-хаанынан билэр бэлиитик сокуон барылын үгүс өттө киниэхэ мөккүөрдээх буоларын эттэ. “Сокуон өйдөммөт балаһыанньалардаах, ол иһин долгутар. Күүстээх бэйэни салайыныы – бу судаарыстыба төрдө. Ол эрээри, сокуон бэйэни салайыныыны суох гынар, эһэр, былаас бэртикээлин эрэ олохтуур курдук өрүттэрдээх”, -- диэн аһаҕастык эттэ С.Авксентьева. Тэрийээччилэр дьүүллэһиигэ киирбит оруннаах этиилэри мунньан, киниэхэ тиксэриэх буоллулар, кини ону Госдума таһымыгар тиэрдиэх, иһитиннэриэх, туруорсуох буолла. Мунньахха ыҥырыллыбыт Госдума атын дьокутааттара тоҕо эрэ биллибэтилэр. Бу биһиги олохпутун-дьаһахпытын төрдүттэн уларытар сокуон киирээри турдаҕына.
“Барытын аһаҕастык этэр буоллахха, бүгүн дьүүллэһэ олорор сокуоммут барыла – кытаанах былаас бэртикээлин оҥоруу буолар. Бэйэни салайыныы өйдөбүлүттэн туох да хаалбатын тэҥэ. Аны, бэрэстэбиитэллэр уорганнарын тэрийии туһунан, ол ахсаанын федеральнай уорган кытаанахтык регламенныы олороро – сыыһа, бары бэйэлэрэ уратылаах буоллахтара”, -- диэтэ С.Авксентьева.
“Концептуально” өйүөхпүтүн наада
Уопсастыбаннас мунньаҕар СӨ Бэйэни салайыныыга департаменын салайааччыта Иван Попов кыттыыны ылла. Кини сокуону “концептуально” өйүүр наада” диэтэ.
-- Улуустарга элбэх дьүүллэһии буолла. Үөһээ Бүлүүгэ Бүлүү бөлөх улуустарын баһылыктарын мунньаҕа буолбута. Онук сэргэ, Намҥа, Хаҥаласка, Аммаҕа, Чурапчыга, Тааттаҕа, Мэҥэ Хаҥаласка, Кэбээйигэ мунньахтары “зуумунан” ыыттыбыт. Инньэ гынан, сокуон барылыгар элбэх этиилэри, санаалары иһиттибит. Маннык кэпсэтиилэр хайаан да наадалар. Тыл этээччилэри иһиттэххэ, үгүстэрэ сокуону өйүүллэр. Саамай элбэх ыйытыы муниципальнай уокурук тэриллиитин туһунан киирэр. Сокуон барылыгар “уокуруктар оройуон таһымынан” тэриллэллэр диэн сурулла сылдьар. Территориялары хабан, быыбардааһын бириинсибин туһунан мунааралларын ыйыталлар. Холобур, уокурук таһымыгар үс барыйаан баар: быһа быыбар, дьокутааттар истэриттэн талыы
уонна анааһыны. Онуоха “олохтоохтору быыбардыыр бырааптарыттан матарар табыллыбат” диэн санааны үгүстүк этэллэр, биһиги эмиэ ол позицияны учуоттуохпут. Улуус сэбиэттэрин дьокутааттара эмиэ быыбарынан талыллаллара өйдөнөр. Быйыл 6, оттон эһиил 22 олохтоох бэйэни салайыныы уорганын болдьоҕо бүтэр. Онон 2023 сылга муниципальнай тэриллиилэр бэлэмнэниэхтэрин, ол кэннэ уокурук дьокутааттарынан талыллыахтарын наада. Баһылыктар болумуочуйалара онон бүтэр. Бастакы ааҕыыга “концептуально” ылыныахха диэбиппит. Оччоҕуна эрэ иккис ааҕыыга туох эмэ уларытыылары киллэриэхпитин сөп. Ылыннахпытына биһиги бэйэбит сокуоннарбытын уларытыахпытын, ылыныахпытын наада. Бэнидиэнньиккэ Судаарыстыбаннай мунньах (Ил Түмэн) мунньаҕа буолуоҕа.
Өлүөхүмэ куората уокурук буоларын туһугар
Сергей Шебляков, Өлүөхүмэ куоратын мээрин э.т.:
-- 2021 сыл сааһыттан куорат дьаһалтатын оройуон дьаһалтатыгар холбуурга, мээр быыбарын суох гынарга холонуулар бара тураллар. Ахсынньы 25 күнүгэр буолбут уопсастыбаннай истиилэргэ куорат олохтоохторо бэйэлэрин санааларын этэн, элбэх куолаһынан ону утарбыттара. Ол эрээри, куорат дууматын дьокутааттара онон уоскуйбакка, кистэлэҥ куоластааһыны ыытан, саҥа уопсастыбаннай истиилэри анаатылар. Куорат олохтоохторо ол быһаарыыны утаран борокуратуураҕа сайабылыанньа түһэрдилэр. Онон, Өлүөхүмэ куората итинник “саҥаны киллэриини” хайдах сатыырынан утара олорор. Салгыы “тугу гыныахха?” диир буоллахха, олохтоохтор көҕүлүүр бөлөхтөрө “Өлүөхүмэ куората” диэн куорат уокуругун тэрийэр туһунан референдуму ыытарга” диэн сайабылыанньаны куорат дууматыгар киллэрдилэр. Тоҕо диэтэххэ, Өлүөхүмэ, Орто Халыма, Бүлүү – бу Саха сирин былыргы устуоруйатын, судаарыстыбаннас төрүттэниитин кэрэһилиир куораттар. Кинилэр хайдах даҕаны бэйэлэрэ туспа сирэйэ суох хаалаллара, муниципальнай оройуону кытта биир буолаллара табыллыбат диэн, “куорат уокуругун” тэрийиэххэ диэн көҕүлээтибит. Бу маннык идиэйэни атын куораттар баһылыктара эмиэ өйүөхтэрэ дии саныыбын.
Өлүөхүмэ оройуонугар 23 муниципальнай тэриллии, 50 нэһилиэнньэлээх пуун баар. Чаас анараа өттүгэр баһылыктар мунньахтара буолан бүттэ. Саҥа сокуон син биир олоххо киирэрэ буолуо, ол мунньахха “Өлүөхүмэ оройуона 7 муниципальнай уокурук буолуо” диэбиттэр. Мин санаабар, сокуон барылын дьүүллэһиигэ улуус аайы туһунан оробуочай хамыыһыйа үлэлиэхтээх, хас биирдии нэһилиэнньэлээх пуун уратыта үөрэтиллэн эрэ баран быһаарыы ылыныллыахтаах. Холобур, Өлүөхүмэҕэ сэттэ муниципальнай уокурук уонна “Өлүөхүмэ куората” уокурук тэриллэр буоллахтарына, оройуон, кини дьаһалтата хайдах буолара, ханна барара өйдөммөт.
Сокуону ылынар болдьоҕу уһатыахха
Александр Иванов, Ньурба куорат мээрэ, быһа бааччы эттэ:
-- Сокуон барылын номнуо ылаары тииһэллэр, ол да иһин соруйан, өр дьүүллэспэтиннэр диэн, Саҥа дьыл иннинэ аҕай киллэрбиттэрэ. Билигин сокуон хайдах ылылларын туһунан боппуруос турар: “көннөрүүлэрдээх эбэтэр “Публичнай былаас туһунан” сокуон курдук, туох да уларытыыта суох”, -- диэн. Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбит, Ил Түмэммит хайдах быһаарыныай?
Бу сокуону ылыныы – 15 сыллаах ситиһиибитин, мунньуммут баайбытын суох гыныы, туора сотуу. 15 сыл устатыгар быраҕыллан турбут сэлиэнньэлэрбит хайдах курдук сайыннылар, тубустулар! Нэһилиэктэргэ үчүгэй кулууптар, успуорт саалалара, оскуолалар кэнники эрэ тутуллар буоллулар. Ол барыта эмиэ биһиги ситиһиибит. Холобур, урут мин олорбут Дьаарханым сопхуос отделениета этэ, онно 8 кылаастаах оскуола уонна ФАП эрэ баара, дьон көһөн бара турара. 2005 сылга диэри. Бу сокуон ылылыннаҕына, сэлиэнньэлэр эмиэ өлөн барыахтара диэн дьиксинэбин.
Татарстан уонна Башкортостан бу курдук биир таһымнаах тутулу киллэрбиттэрэ ыраатта. Ол эрээри, кинилэр тугу ситистилэр? Бүддьүөттэрэ 2,5 мөл солк., туох да болумуочуйалара суох. Кулууптарын эрэ көрөн-истэн олороллор. Үс сылга биирдэ оройуоннарын баһылыга кулууптарын өрөмүөнүгэр 500 тыһ. солк. биэрэрин улаханнык махтана ахталлар! Биир уокурукка холбоспут 5-6 поселениеҕа урут уопсайа 6 тыһ. киһи олорор эбит буоллаҕына, биһиги бара сылдьарбытыгар олохтоохторун 90 %-на көһөн барбыт, 800 эрэ киһи хаалбыт этэ.
Ама, биһиги эмиэ оннукка тиийиэхпит дуо? Дэриэбинэлэрбитин уопсастыбаннай олоххо кыайан кыттыспат, туох да үбэ-харчыта суох хаалларабыт дуо? Саамай долгутара – сокуон 2023 сылтан олоххо киириэхтээх. Сокуону аахтахха, 2023 сылтан ханнык да быыбардар ыытыллыбаттар. Поселениелар оройуон састаабыгар киирэллэр. Быыбар диэн суох буолар, бары ананар, уһуллар буолаллар. Оннук буолла да, бары үрдүкү былаас туох диирин эрэ манаһыахтара. Быыбардаммыт баһылык оннугар “староста” диэн ананыа, уокуругун салалтатыгар отчуоттуу-отчуоттуу олоруо, олор салгыы Ил Дархаҥҥа отчуоттуохтара.
Соторутааҕыта бу боппуруоска Үөһээ Бүлүүгэ мустан мунньахтаабыппыт. Хомойуох иһин, бэл, сокуон уратытын-угаайытын баһылыктар бэйэлэрэ өйдөөбөттөр. “Ханна баран иһэбит?” диэн үс хайысханы дьүүллэһэ сатаабыппыт. “Сокуон 2023 сылга олоххо киирбэтин” диэбиппит. Биһиги ситэ дьүүллэспэккэ, ырыппакка олорон, 2023 сылга олоххо киириэхтээх сиикэй сокуон барылыгар сөп түбэһиннэрэн, өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сокуонун ылынаары гынабыт. ОБС сокуона хаста уларыйыа, алдьаныа биллибэт. Оттон сэлиэнньэ, куорат даҕаны – бу бэйэтэ кыһалҕалаах, олохтоох-дьаһахтаах, сирдээх-уоттаах хаһаайыстыба. Билигин биһиги олору суох гынаары тииһэбит. Онтон туох үчүгэй тахсыай? Көһөргө туох да фундамент бэлэмнэнэ илик.
Мин Дьаархан нэһилиэгин баһылыга буолбуппар, 131 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа хас ый аайы көннөрүүлэр, уларытыылар киирэллэрэ. Онтон сылтаан борокуратуура биһигиттэн субу-субу атынтан-атыны ирдиирэ. Бу сокуон биһиги усулуобуйабытыгар сөп түбэспэт, ситэ-хото илик өрүтэ элбэх. Нэһилиэнньэ сокуону өссө даҕаны өйдүү илик. Онон ыксаабакка, күүһү холбоон, сокуону ырытыах. Биһиги этиибитин-көннөрүүбүтүн Госдума дьокутааттара салгыы “хамсаталларын” ситиһиэх. Онон биһиги “сокуон олоххо киирэр болдьоҕун уһатыҥ, бэлэмнэнэр бириэмэтэ биэриҥ” диэн этиилэхпит.
Бүтүн Арассыыйа туһугар быһаарыа суохтаахтар
Михаил Санников, уопсастыбанньык, бэлиитик, уруккута Үрдүкү Сэбиэт, Ил Түмэн дьокутаата:
-- “Арассыыйаҕа бэйэни салайыныы кыаллыбата” диэххэ сөп. Кылгастык ыстатыйаларынан ырыттахха, маннык түгэннэргэ тохтуохха сөп: 4 ыст. 9 ч. “Муниципальнай тэриллии административнай-территориальнай единица буолар” диэн этэр. 10 ыст. 1 ч. “РФ субъегын территорията муницапальнай уонна куорат уокуруктарынан хайдыһар” диэн. Ол өрөспүүбүлүкэлэри эрэ хабар, онон итиннэ утарсыы баар. Сокуону ылынааччылар итини болҕойуохтаахтар. 12 ыст. – муниципальнай тэриллиилэри уларытыы туһунан. Манна элбэх болумуочуйа бэриллэр курдук. Ол эрээри, ити хайдах уларыйыай? Ол туһунан туох да чопчу этиллибэт. 14 ыст. олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын структуратын туһунан. Манна “устуоруйа үгэстэригэр сигэниэххэ” сөп диэн этиллэр, биһиги ону туһаныахпытын сөп. Муниципальнай уонна куорат уокуруктарын тэрийэрбитигэр итини туһанан, национальнай өрөспүүбүлүкэ курдук, бэйэни бэлиэтэнэн хаалыахтаахпыт дии саныыбын. 15 ыст. 6 ч. “муниципальнай уонна куорат уокуруктарын бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын ахсаана РФ субъегын сокуонунан бигэргэтиллэр” диэн этиллибит. Ол эрээри, онно кинилэр тыһыынчаттан саҕалаан нуорма түһэрбиттэр. Кинилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнары хайдах тэрийэр туһунан, төһө да кыһаллыбыттарын иһин, бүтүн Арассыыйа туһугар быһаарар кыахтара суох. Онон “биһиги бэрэстэбиитэллээх уорганнарбытын бэйэбит быһаарыахтаахпыт” диэн РФ сокуону оҥорооччуларын өйдөтүөх уонна туруорсуох кэриҥнээхпит. “Бу субъект бэйэтэ быһаарар боппуруоһа” диэхтээхпит. Бүтүн 89 ыстатыйа тухары кинилэр публичнай былааһы муниципальнай былааһы кытта хайдах холбуулларын туһунан суруллубатах. “Муниципальнай уокурукка баһылыгы өрөспүүбүлүкэ баһылыга хас да киһиттэн талан аныыр” диэн суруйбуттар. Холобур, Өлүөхүмэҕэ баһылыгы тоҕо оннук аныахтаахтарый? Мунипальнай былааска муниципальнай уорган талыахтаах, аныахтаах. Эбэтэр, быыбар нөҥүө талыахтаах, дьокутааттары, бэрэссэдээтэли, баһылыгы. Итини анааһын эмиэ да трагедия, эмиэ да кэмиэдьийэ.
“18 ыст. олох сотон кэбиһэргэ” диибин. Бу уорганнарга ханнык даҕаны баартыйа фракциялара суох буолуохтаахтар. Ону кытта кыаммат кырдьаҕастар эрэ хаалбыт дэриэбинэлэригэр старосталары аныы сатыыллар. Староста биһиэхэ наадата суох.
61 ыст. 1 ч. “муниципальнай уокурук экэнэмиичэскэй төрдө – муниципальнай бас билии” диэбиттэр. Манна сир-уот, уу ресурсалара, ойуур эмиэ киириэхтээх. Биһиги дьоммут тыаҕа оһохторун маһынан оттунан олороллор. Оччотугар тоҕо ойуур ханнык эрэ чааһа муниципальнай бас билиигэ суох буолуохтааҕый. Үрэхтэн, күөлтэн аһаан олороллор. Тоҕо кинилэр бас билиилэрэ буолуо суохтааҕый? Онон сокуон көрүллэригэр биһиги Госдумаҕа баар дьокутааттарбыт бу ыстатыйаны кэҥэтэн биэриэхтээхтэр, ирдэһиэхтээхтэр.
“Тэрээһинигэр тугу гыныахха?” диир буоллахха, биһиги сахалыы судургутук нэһилиэнньэбит ахсаанын ааҕыахтаахпыт. Холобур, Хатаһы, Тулагыны көҥүл ыытыахтаахпыт. Бэйэлэрэ уокурук буолалларын курдук. Сорохтор “бу сокуон 131 сокуоннааҕар үчүгэй, субъекка хас ыстатыйа аайы 8-9 болумуочуйа бэриллэр эбит” дэһэллэр. Оттон ис иһигэр киирдэххэ, атын 84 ыстатыйа туох баар биэрбитин барытын туора сотон кэбиһэр.
Семен Оготоев, уопсастыбанньык, урбаанньыт:
-- Сокуон барыла туохха туһуланара өйдөнөр. Судаарыстыбаны унитарнай оҥорорго соруналлара, унификациялыы сатыыллара дьэҥкэтин көстө сылдьар. Биһиги онуоха Клишастаах Крашенинниковы кытта түөрүйэҕэ охтон, полемикалыы-хайыы сатаан бириэмэни ыыппакка, “гипотетическай” көннөрүүлэри этэ сатаабакка, өрөспүүбүүлүкэбит таһымыгар хайдах көмүскэниэхпитин сөбүн толкуйдуохпутун наада.
Павел Ксенофонтов, Ил Түмэн дьокутаата:
-- Сокуон син биир ылыллыаҕа. Атын эрэгийиэннэр биир таһымнаах бэйэни салайыныыны өйөөбүттэрэ ыраатта. Онон биһиги утарар туһунан буолбакка, “хайдах гынан судаарыстыбаннай былаас уорганнара баар буолалларын ситиһэбит” диэн толкуйдуохтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ территорията Арассыыйа Төрүт сокуонунан көмүскэнэр. Биһиги “концептуальнайдык” сокуон барылын өйүөхпүтүн наада. Тоҕо диэтэххэ, биһиги эрэгийиэммит иккис ааҕыыга уларытыылары киллэриэхтээх. Инньэ гымматахпытына, кыһалҕаҕа тэбиллиэхпит. Биһиги сокуон мөкү өттүн аччатар, үтүөтүн салгыы хамсатар курдук дьаһана сатыахтаахпыт.
Судургутутуу киритиэрий буолбатах
Альберт Егоров, юрист:
-- Мөккүөр “улуус таһымыгар тэрийэбит дуу, 2-3 нэһилиэги холбоон уокуругу тэрийэбит дуу?” диэн боппуруостан үөскүүр. Мин “2-3 нэһилиэк холбоһоро ордук” диибин. Өрөспүүбүлүкэ салалтата “салайарга судургу” диэн оройуон таһымыгар биир муниципальнай уокуругу тэрийэр былааннаах. Онно өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 34 муниципальнай уокурук уонна Дьокуускай куорат хабыллар. Ол эрээри, салайарга судургутунан эрэр сиэттэрэр – сыыһа. Саҥа сокуон 4 ыст. 9 ч. “муниципальнай тэриллии – административно-территориальнай единица буолбатах” диэн этиллэр. РФ Конституционнай суута 2005 с. уурааҕар эмиэ итинник быhааран турар. Аны, административнай-территориальнай тутул – бу Арассыыйа субъектарын болумуочуйалара. Өрөспүүбүлүкэ иhигэр улуустар хайдах кыраныыссалаах буолалларын биһиги бэйэбит эрэ дьаһайабыт. “Муниципальный уокурук хайаан даҕаны улуус таһымыгар тэриллиэхтээх” диэн сокуоҥҥа ханна да суох.
Өрөспүүбүлүкэ иһигэр баар территорияны сөптөөхтүк салайыы судаарыстыба соруга буоллаҕына, миэстэтигэр олохтоох боппуруостары быһаарыы – бэйэни салайыныы. Маны буккуйар сатаммат. Болумуочуйалар ыстатыйаҕа сурулла сылдьаллар. Олохтоох бэйэнии салайыныы болумуочуйата – 27. Ол барыта 32 ыстатыйа 1 чааhыгар суруллар. Оттон ити ыстатыйа 2 чааһыгар баар боломуочуйалары улуус таһымыгар Саха сирин судаарыстыбаннай былааһын олохтоох уорганнарын тэрийэн баран, онно хаалларыахха наада. Ол аата билигин улуус таһымыгар баар үөрэх, айылҕа харыстабыла, градостроительство уо.д.а. салаалар оннунан хаалаллар.
Холобур, Мэҥэ Хаҥалас 5 эбэтэр 9 уокурукка арахсар, сопхуостар эбэтэр нэһилиэктэр бириинсиптэринэн. “Улуус” диэн хаалар, ол гынан баран, муниципальнай буолбакка, олохтоох судаарыстыбаннай былаас уорганын быһыытынан. Баһылык ананар дуу, быыбарданар дуу, ону бырабыыталыстыба уонна Ил Түмэн бэйэлэрэ быһаараллар. “Улуус” уонна “нэһилиэк” диэн историческай өйдөбүллэрбит хаалыахтарын наада. Улуус таһымыгар уокуруктары тэрийдэхпитинэ, олор сүтэр кутталлаахтар.
Улуус таһымыгар уокуруктары тэрийэн баран өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ тугу салайыай? Саха сирин территориятын барытын муниципальнай уокуруктарга түҥэтэн, болумуочуйаны барытын муниципальнай уокуруктарга биэрэн баран, өрөспүүбүлүкэ ДП-1 иннинээҕи болуоссаты уонна олорор кэбиниэттэрин эрэ дьаһайар дуо?
Билигин 400-чэкэ муниципальнай тэриллии баарыттан, 35-һин эрэ хааллараары гынабыт. Маннык сарбыйыы нэһилиэнньэҕэ охсуулаах, дьон үлэтэ суох буолуутугар дьайыа суоҕа дуо? Үлэтэ суох хаалбыт дьон ханна барар? Куоракка дуо? Кэлиҥҥи 2 сылга тыа сириттэн куоракка көһүү 1 %-нан улаатта. Улуус таһымыгар уокуруктары тэрийдэхпитинэ ити көрдөрүү хайдах буолуой? Арааһа, улаатара буолуо.
Уокуруктар тэрилиннэхтэринэ дьон көҕүлүүр дьоҕура мөлтүө. Билигин нэһилиэктэр бэйэлэрэ дьаһанар буоланнар, араас бырагыраамаларга кытталлар. Т/х бырагыраамаларыгар кыттан, ким оскуола, ким дьыссаат, ким суол, ФАП уо.д.а. социальнай эбийиэги туталлар. Биир улуустан биир сылга хас да нэһилиэк үбүлээһини ситиһиэн сөп. Ол хайдах буолуой? Холобур, Ставрополь кыраайа 100, оттон Саха сирэ 35 уокуруктаах буоллуннар. Ким элбэх үбү ылар кыахтааҕый? Ким элбэх сайаапканы биэрбит. Биир уокуруктан биир сайаапка диэтэхтэринэ оннугар тахсар. Атын да хайысхаларга оннук буолуо. Онон “тыа сиригэр охсуута кыра буоллун” диэн дьаһана сатыах. Салайарга судургу диэн эрэ буолбакка.
Көдьүүстээх буолуо дуо?
Константин Борисов:
-- 131 №-дээх сокуон ылыллыбыта 16 сыл буолла. Аны, бу публичнай былаас туһунан саҥа сокуон киирэн эрэр. Сокуоннар тугу эмэ, кими эмэ үчүгэйдик салайар туһугар оҥоһуллаллар. Оттон сокуон наар буруйдаахтары булар, накаастыыр эрэ туһугар ылыллыбыт буоллаҕына (ону Сардаана Владимировна холобурдаата), ол көдьүүстээх дуо? Баай-дуол, сир, ойуур бас билиигэ хайдах бэриллэр? Итини Ил Түмэҥҥэ үчүгэйдик көрүөхтээхтэр. Болумуочуйалар бэриллэр буоллахтарына, ол хантан үбүлүнэрэ эмиэ көрүллүөхтээх. Биһиги Арассыыйаҕа олоробут, болумуочуйалар мэлдьи үбүлээһинэ суох бэриллэллэр. Ити ыйытыылар булгуччу хоруйданыахтаахтар.
Сиикэй сокуону ылынаары олоробут
Дьулустаан Сидоров, Хатыыстыыр нэһилиэгин баһылыга, Алдан оройуона:
-- Бу олус мөккүөрдээх сокуон барыла Саҥа дьыллааҕы каникул кэмигэр түбэһэн буолуо, туох даҕаны информация, дьүүллэһии, ырытыы суох. Мин баһылыкпын эрээри, сокуон барылын социальнай ситимнэртэн эрэ биллим. Билигин олох сиикэй, ким да үчүгэйдик билсэ илик сокуонун ылынан бүтэн эрэр курдук дьүүллэһэ олоробут. Хайдах манныгый? Саха сиригэр 361, оттон Арассыыйаҕа барыта 18 тыһ. поселение баар да, ханна да публичнай дьүүллэһии буолла диэбэттэр. Өскөтүн сокуон ылылыннаҕына, биһиги олохпутугар сүҥкэн уларыйыылар киириэхтэрэ. Бу сокуону “биһиги өрөспүүбүлүкэбит утары үлэлиир сокуон” диэн билиниэх тустаахпыт. Тоҕо ыытылларый? Өйдөнөр дии, кыра муниципальнай тэриллиилэри суох гынан, оптимизация ыытаары, үбү-аһы кэмчилээри.
Биһиги оройуоммутугар аҕыйах ахсаааннаах омуктар, нэһилиэнньэ 3 %-ын эрэ ылабыт, онон кыайан талыллыбаппыт. Бу 13 сыл устата улуус дьокутааттарын сэбиэтигэр бэйэбит дьокутаата суох олорон кэллибит. “Уокурук тэриллиэ, старосталары аныахтара” диэн буолар. Оччотугар төрүт омуктар хайдах буолабыт? Алдаҥҥа сорох дьокутааттар “бөлөҕүнэн, аймаҕынан хайдыһыыны утары охсуһуохпут, дьэ тупсуохпут” дииллэр. Мин санаабар, бэйэ киһитин анааһын салҕана туруо. Дьиҥнээхтии туруулаһар, дьон туһугар кыһаллар дьону туоратыы син биир баар буолуо, кинилэр талыллар кыахтара сүтүө. Баһылыктар бэйэлэрэ да сокуону өйдүү, ааҕа иликтэр уонна ылынаары олороллор. Госдума быыбарын иннинэ биһиэхэ тугу да диэбэтэхтэрэ, “бөдөҥсүтүү буолуо” диэн эппэтэхтэрэ. Биһиги сокуону оҥорор, ылынар өрөспүүбүлүкэ буолабыт, онон интэриэспитин көмүскэниэхтээхпит. Сокуону ылынар буоллахха, дьүүллэһии үчүгэйдик ыытыллыахтаах.
Ил Түмэн утардын
Дьулустаан Осипов, уопсастыбанньык:
-- Мин этиилээхпин. Ил Түмэн сокуон барылын утарыахтаах. Оттон этиилэрбитин Госдумаҕа Судаарыстыбаннай дуумаҕа баар 5 дьокутааппыт, Федерация Сэбиэтигэр үлэлиир 3 сенаторбыт киллэрдин.
“Суох” диэн син биир позиция
Гаврил Местников, Ил Түмэн дьокутаата:
-- Мин ханнык да сокуоҥҥа “субъект сокуон барылын бастакы ааҕыыга өйөөбөтөҕүнэ, дьүүллэһииттэн туоратыллар” диэни ааҕа иликпин. Оннук балаһыанньа ханнык да сокуоҥҥа суох. “Суох” диэн син биир позиция, онон бастакы ааҕыыга утарыахха сөп. Бука диэн регламены көрүҥ, дьону бутуйумаҥ. Иккиһинэн, бу сокуон барыла син биир ылыныллыа. Ол эрээри сөпкө бэлиэтиигит, барыйааннары көрдүү сатыахха наада. Биһиги сокуон барыла Арктиканы уонна Уһук Хотугу сири учуоттуур өрүттэрин туһаныахпытын сөп. Онон биһиги туспа итини хааччыйар РФ сокуонун барылын киллэртэриэхпитин сөп. Икки таһымнаах бэйэни салайыныыны хаалларар курдук.
Холобурга, Арассыыйа улуу реформатора Сперанскай дойду уратыларын, айылҕатын, географиятын, килиимэтин өйдүүрэ, о.д.а. Ону учуоттаан, реформаларын ыыталлара. Оттон билигин биһигини барыбытын бииргэ сөрүүллэр. Крашенинников “Семь жизней Сперанского” диэн кинигэтигэр ити туһунан кып-кыратык таарыйбыт. Итиннэ олоҕуран, анаалыстаан, икки таһымнаах бэйэни салайыныы хааларын туһугар, биһиги уратыбытын учуоттуулларын курдук туруорсуоххутун наада. Бу сокуон киирдэҕинэ, Арассыыйаҕа ТОРдары, федеральнай территориялары киллэрэргэ олук ууруллар.
“Ойоҕоско хатырыктаах”
Ульяна Винокурова, социология дуоктара, Ил Түмэн дьокутаата:
-- Бу сокуоҥҥа ханнык “превентивнэй” уонна социальнай миэрэлэри ылыныахпытын сөбүй? Субъект, нэһилиэнньэ позициятыгар тугу гыныахпытын сөбүй? Биһиги бэйэбит сокуону ылынар уонна толорор уорганнардаахпыт. Бастакытынан, бу сокуон “концептуальнайдык” “привязка к населению” диэн ааттанар уонна баччааҥҥа диэри кэлбит “территориальнай” бириинсиптэн тахсабын диир. Ол эрээри, онто чуолкайдык суруллубат. Ону дьокутааттар уонна уопсастыбанньыктар мустан олорон элбэхтик илдьиритиэхтээхпит. Ол гынан баран, билиҥҥи туругунан, тугу этиэхпитин сөбүй?
Сокуон үөскэтэр куһаҕан өрүтэ – муниципальнай тэриллии административнай-территориальнай единица буолбатах. Итини хара маҥнайгыттан утарсыахха наада. Ол биһиги булгуруйбат позициябыт буолуохтаах. “Икки таһымнаах систиэмэбит баччааҥҥа диэри балачча көдьүүстээхтик үлэлиир” диэн салалтаҕа этиэхпитин сөп. “Куолулаан”, “аймаҕынан-бөлөҕүнэн” уонна “дьоһуна суох баһылыктар талылланнар” эҥин диэн аргуменнары туттумуохпутун наада. Ити биһиги эрэгийиэммитин, бэйэбитин түһэрии буолар. Биллэн турар, алҕастар бааллар. Ол эрээри “биир таһымнаах систиэмэҕэ аймахтаһыы-бөлөхтөһүү туһуттан киирэллэр” диэнтэн туттунуохтаахпыт.
“Превентивнэй” миэрэлэртэн тугу туһаныахтаахпытый? Хас даҕаны эрэгийиэннээҕи ураты баар. Хас да көрүҥнээх сэлиэнньэлэр тиһиктэрин (перечень) ылыныахпытын наада. КМНСтар олорор сирдэрэ, иккис тиһиккэ – уустук суоллаах-иистээх ыраах сирдэр, аҕыйах нэһилиэнньэлээх сирдэр. Мин сэлиэнньэлэргэ “1 үлэ күнүттэн уһуннук айаннаан тиийиллэр сирдэр” диэн өйдөбүлү киллэриэххэ диибин. Бу – улахан кэскиллээх киритиэрий буолуо этэ. Маны туһаннахха, территориальнай уорган киритиэрийэ тахсан кэлиэҕэ.
Сыыппаранан, 409 муниципальнай сэлиэнньэ баар, 615 – нэһилиэнньэлээх пуун. Ол аата 196 сэлиэнньэ муниципальнай салайыныыта суох. Дьэ бу ханнык да статуһа суох хаалбыт 169 сэлиэнньэҕэ олохтоох дьаһалта бэрэстэбиитэллэрин аныахпытын сөп. Ону бу сокуонунан ситиһиэхпитин сөп. Биир таһымнаахха таҕыстахпытына, туһалаах саҥа позицияны ылыныахпытын сөп, 169 сэлиэнньэҕэ сайдар кыах биэрэбит – өскөтүн олорго дуоһунаска хамнастаах дьону анаатахпытына, ааты иҥэрдэхпитинэ. Ол иһин билигин биһиги түөрт араас сэлиэнньэ тиһигин оҥоруохпутун наада. Онон мунипальнай поселениелар ахсааннара эбиллэн тахсыан сөп. 409-тан 615-кэ диэри. Оччоҕуна сайдар тирэхтэниэхтэрэ.
Итини кытта биһиги бу социальнай түмүктээх буолуон өйдүөхпүтүн наада. Түргэн тэтимнээхтик көлүөнэлэр уларыйыылара бара турар, биһиги көлүөнэ туораан эрэбит. Онуоха саҥа көлүөнэ кэлэригэр биһиги сөптөөх реформаны ыытан, былаас ситимигэр олук ууруохпутун наада. Наһаа улахан иирсээннэр, утарыта турсуулар буолуохтара дии саныыбын. Уруккулар-саҥалар, тэйбэҥнии сылдьар, хаһыс эрэ баһылыктар бааллар, хаһыс эрэ баһылыктар – суохтар. Ол биһигини бутуйуон, улуустарга иирсээни, күөнтэһиини үөскэтиэн сөп. Киирэр сокуон киирдин. Ол эрээри, онуоха диэри итинник “превентивнэй” миэрэлэри ылыннахпытына, “ойоҕуспутугар хатырыктаах” көрсүөхпүтүн, хайыҥ охсунуохпутун сөп.
Суруйда Нина Герасимова.
