Бэйэни салайыныы сокуонун бырайыага: Өрөспүүбүлүкэ сирэ “кырыллыбакка” бүтүн хаалыахтаах

Бастакытынан, өрөспүүбүлүкэни ыллахха, билигин тыа нэһилиэктэрин элбэх олохтоохторо куораттарга, улуус кииннэригэр муһуннулар. Ол дьон үксэ киминэн да салаллыбат, онон бырачыастыыр электораты  хаҥаттылар.  Иккиһинэн, икки таһымнаах ОБС үлэтэ көнтөрүк, салайыы өттүгэр имиллэн-өҕүллэн испэт. Үөһэттэн кэлбит сорудахтары тутан баран олороллор, сороҕор толорботтор даҕаны, профессиональнай ирдэбиллэр, сокуон нуормалара уо.д.а. тутуһуллубаттар. Сайдар-үүнэр кыах суоҕуттан тыаттан үлэлиир кыахтаах дьон куораттарга барыталыы тураллар. Ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэ ОБС тиһигэ каадырынан хааччыллыыта  мөлтүүр. Бырайыагы оҥорооччулар итинник сыыһа майгыны тохтотоору, ОБС уларытарга 2-3 улахан хайысханан барбыттар.

Федеральнай суолталаах уонна регионнар киин куораттарыгар быыбары ыытарга туспа сокуон ылыллыахтаах диэбиттэр. Ол аата бүгүн дьүүллэһэр сокуоммут бырайыагар ити улахан куораттар суохтар.

Онон көннөрү куораттар уокуруктарын (КУо) уонна муниципальнай уокуруктар (МУо) тустарынан сокуон бырайыагын эрэ дьүүллэһэбит. Сокуоҥҥа баһылык нэһилиэнньэ көҥүл куоластааһынынан эбэтэр дьокутааттарынан талыллар мэхэньиисимэ баар.  Онтон федеральнай уонна киин куораттар баһылыктарын быһа анааһын курдук ис хоһооннох быыбар буолар быһыылаах. Итинник гынан судаарыстыба улахан куораттарга ОБС аппараатын наһаа үлүннэрэн, судаарыстыбаннай соруктары толорорго эппиэттээбэт буолан олорорун, хоруупсуйаны бохсор гына көннөрөр былааннаах.

Бу сокуон Арассыыйа үрдүнэн ОБС сааһылыырга бүтүн дойду, бэлитиичэскэй баартыйалар уонна судаарыстыбаны салайар структуралар хайдах уларыйыахтаахтарын эмиэ көрдөрөр. Билигин кистэл буолбатах,  ОБС аһары кэҥээн, тэнийэн наадата суох структура үрдүгэр структура тэриллэн олорор,  аймахтаһыы, хоруупсуйа аҕыйаҕа суох. Саҥа сокуон  ити көстүүлэри уонна сүрүннээн, салаллыбат буолууну тохтотуохтаах.

КУо уонна МУо баһылыктарын талыыга көҥүл быыбар хааларын-хаалбатын субъект быһаарар диэбиттэр. Ол эрээри, регион салалтата баһылыктары дьокутааттар талалларын ордороро буолуо. КУо, МУо баһылыктара Ил Дархан киллэрбит хандьытааттарыттан эбэтэр дьокутааттар бэйэлэрин истэриттэн быыбарданар. Онон нэһилиэнньэ МУо дьокутааттарын эрэ талар бырааптаах буолара буолуо.

ОБС биир таһымнаныыта, ол аата нэһилиэктэри суох оҥоруу сүрүн охсуута салайан олорбут дьон бартыбыалларын, хамнастарын сүтэрэллэрин аймалҕана буолбатах. Бырайыакка уруккуларынан хаалбыт уонна саҥа структураларга анаммыт дьон муниципальнай сулууспалаах курдук хаалаллар диэн ыйыллар. Ол аата туохтарын да сүтэрбэттэр. Арай бартыбыал кыбынан баран бэйэлэрэ бэйэлэригэр муҥур тойон буолан, сис туттан сылдьаллара тохтуур.

Билигин нэһилиэк дьокутааттарын куорпустара боломуочуйалара кыратынан, дьиҥэ туох да улахан быһаарыыны ылымматтар,  барытын улуус быһаарар. Сонньуйан эттэххэ, сыбаалка, кылабыыһа, т/х сирэ уонна  муниципальнай зоналары федеральнай кадастрга бигэртэттэхтэринэ, олору дьаһайыахтарын сөп.  

Социальнай эбийиэктэри тутууну ылан көрдөххө, федеральнай эбэтэр биирдиилээн региональнай бырагыраамаларынан бара турар. Онон улахан үлэҕэ улуус уонна нэһилиэнньэ кыттыытын бырыһыана кыра. Төһө эмэ сыл ааста да, нэһилиэктэр баһылыктара бэйэлэрин сыл аайы ыытар сийиэстэригэр ОБС быһаарар күүһүн үрдэтэр, кыаҕырдар туһунан биир табыгастаах суолу буларга соруммакка кэллилэр. Хас биирдии нэһилиэк хайа диэки хайыспытынан олороллор. Баһылыктар сийиэстэриттэн көрдөххө, сүрүн кыһалҕалара -- бэйэлэригэр судаарыстыбаттан биирдии  босхо кыбартыыраны бэрдэриини сокуонунан бигэргэтиэххэ эрэ диэн туруорсаллар. Ол аата, бастатан туран, бэйэлэрин материальнай балаһыанньаларын тупсарыыны көрөллөр. ОБС тыа сиригэр чахчы улахан судаарыстыбаннай сорукка эппиэттээбэт үлэни толоро олорор.

 

 

 

Саамай уустук олохтоох Уһук Хотуга, Арктика территорияларыгар, хотугу завоз таһаҕаһа уһун болдьохтоон тиэллэр сирдэригэр,  ОБС туһунан туспа сокуон ылыллан, атыннык дьаһанар буолаллар. Үөһэ былааска чуолкай өйдөбүл суох быһыылаах, онон дьүүллэһии кэмигэр ити территориялары хайдах салайарга регионнартан этии киириэн сөп диэбиттэр.

Бырайыакка Арктика, Уһук хоту сирдэргэ федеральнай территориялар, ТОРдар тэриллэр буоллахтарына, ОБС административнай-территориальнай кыраныыссалара уларыйар диэн ыйылла сылдьара дьиксиннэриилээх.

Холобур, ол түмүгэр Саха сирин биир кэлим территориятын суудайар боппуруостар үөскүөхтэрин сөп. Кистэл буолбатах, Саха сирин Төрүт Сокуонугар баар СӨ территорията тулхадыйбат диэн пууну уларытар туһунан боппуруос көтөҕүллүөх курдук. Төрүт Сокуонтан ити пууну бырахтардахтарына, өрөспүүбүлүкэ территориятын хайдах баҕарар кыптыыйдан алдьатар кыах арыллар. Бу боппуруос Ил Түмэҥҥэ ОБС сокуонун кэннэ сотору көрүллүөн сөп. Биһиги Ил Түмэммит, нэһилиэнньэбит итиннэ тута сөбүлэспэтэ буолуо. Олох күүскэ кимэн киирдэхтэринэ, хайдах буоларбыт биллибэт. 

Ол аата,  бу ОБС сокуонун сүрүн куттала нэһилиэк баһылыктара бартыбыалларын сүтэрдэхтэринэ, саха норуота иэдэйэр диэн буолбатах. Өрөспүүбүүлүкэ тулхадыйбакка хааларын туһугар көрүүлэр, хамсаныылар, норуот түмсүүтэ ирдэнэр.

Өссө биир өйдөммөт, дьиксиниилээх хайысханы көрүөҕүҥ. Арассыыйаны салайан олорор улахан сир баайын хостуур хампаанньалар эбэтэр олигархтар бөлөхтөрө судаарыстыбаннай уорганнары кытта кэпсэппэккэ, улахан куораттарга уонна улуустарга, нэһилиэктэргэ ОБС структураларын кытта быһа кэпсэтэн, бэйэлэрин туһаларыгар кистэлэҥ быһаарыы ыллараллар майгыланнылар. Ол тохтотуллуохтааҕа өйдөнөр.  Ол эрээри мантан атын ыйытыы тахсар -- бу сокуону ким ылларда, олигархтар бөлөхтөрө улахан хампаанньалар интэриэстэрин көмүскээн  дуу, эбэтэр судаарыстыба куттала суох буолуутун, судаарыстыбаннай стратегиятын көрөр силовой структура оҥоттордулар дуу? Сокуон кэтэҕэр кимнээх тураллара чахчы биллибэт.

Этиллибитин курдук, стратегическай субъектарга, ол иһигэр Арктика, Уһук Хоту сирдэр регионнарын территориялара бүтүн хаалар дуу, алдьатыллар дуу диэн дьону барытын долгутар боппуруос күүскэ туруорууһу.

Сокуон өрөспүүбүүлүкэ улуустарынан административнай үллэһигэ уларыйыан сөбүн көҥүллүүр. Холобур, үс нэһилиэк бэйэ-бэйэлэрин кытта холбоһоннор МУо буолуохтарын сөп. Ол эрээри, итинник бытарыйыы Саха сиригэр да,  федеральнай да кииҥҥэ салайалларыгар табыгаһа суох.

Интэриэһинэйэ диэн, муниципальнай уокуруктар кыраныыссаларын реформа уларытыан сөп да, субъектар территориялара уларыйбакка оннунан хааларын туһунан ханна да суох. Ыйытыы үөһэ ыйытыы тахса турар.

 

 

ОБС сокуонун түргэнник ылларыы кэлэн иһэр Араассыйа бэрэсидьиэнин быыбарын кытта сибээстээҕэ көстөр. Бырайыакка бэрэсидьиэн быыбарын туһунан сокуон уларыйыахтаах диэн ыйыллыбыт. Оччотугар баартыйалар хайдах буолаллар?  Билигин нэһилиэк баһылыктара араас баартыйалартан талылан үлэлииллэр. Баартыйалар сокуоннара уларыйбат диэбиттэр гынан баран, ЕР, СР курдук улахан баартыйалар билигин саҥа көлүөнэ дьон тахсарынан уонна нэһилиэк таһыма уурайарынан, куораттарга, нэһилиэктэргэ да, электораттарын сүтэриэхтэрин сөп. Ол иһин билигин үксүн анааһын буолан бардаҕына,  ханнык баартыйа дьоно муниципальнай былааска олоруохтарай диэн боппуруос үөскүүр. Билигин регион салайааччылара үксүлэрэ “Биир кэлим Арассыыйа” (БКА) чилиэннэрэ буолаллар. Оччоҕо ити баартыйа дьоно ОБС таһымыгар кыайдахтарына, баһылыыр баартыйа сүрүн күүһүн төттөрү ылар кыахтанар. Баһылыыр баартыйаны күүһүрдүү бэрэсидьиэн быыбарын хааччыйыы чэрчитинэн оҥоһуллар буолуохтаах.

Ол да буоллар, бу сокуон  2024 с. бэрэсидьиэн быыбарыгар былаас атын киһиэхэ бэриллэрин дуу, эбэтэр салгыы В.Путин хааларын дуу быһаарар улахан суолталаах докумуон буолара саарбахтаммат.

Сокуон ылыллыбытын кэннэ, элбэх сокуон уларыйыахтаах. Сүрүннээн референдуму ыытыы, гражданнар быыбардыыр бырааптарын, бэлитиичэскэй баартыйалар тустарынан буолара буолуо.  

Баһылыктар ананар майгылара киирдэҕинэ, чахчы баартыйалар хайдах буоллаллара биллибэт, онон баартыйалар сокуоннара уларыйара буолуо. Иккиһинэн, сокуон сорох чааһа 2023 с. күүһүгэр  киирэр. Онтон көһүү кэмэ 2028 с. диэри барар. Ол аата 2023 сылтан МУо, КУо үлэлиир буоллахтарына, киин куорат уокуругун сокуона таҕыстаҕына, Ил Дархан ханнык баһылыктары аныаҕай диэн боппуруос үөскүүр. Ил Дархан быыбара 2023 с. ыытыллар, онно ким буоларыттан ОБС хайдах буолара улахан тутулуктана түһэр. Ол аата өрөспүүбүүлүкэ иһигэр бэлитиичэскэй күүстэр утарыта турсуохтарын сөп, эбэтэр инникини өйдөөн,  уопсай тылы булан, түмсэр, сомоҕолоһор күннэрэ үөскүөн сөп. Уопсай тылы булаллара ордук этэ. Ол гынан баран, инникини билбит суох, таҥара хайдах эппитинэн барара буолуо диэххэ сөп.