ФГОС: төрөөбүт тыл чааһа сарбыллыа дуо?

 

СӨ Үөрэххэ миниистирэ Ирина Любимова “бу боппуруоһу киэҥ эйгэҕэ өссө ырыта иликпит” диэн бэлиэтээтэ. Дьиҥинэн, РФ Үөрэххэ уонна билимҥэ министиэристибэтэ бу туһунан бирикээһи былырыын ыам ыйыгар таһаарбыт эбит. Бирикээс СӨ Үөрэххэ министиэристибэтигэр сыл бүтүүтүгэр эрэ кэлбит, ону кинилэр саайка 2022 с. тохсунньутугар таһаарбыттар. Миниистир ФГОС туһунан билиһиннэрдэ. Саҥа ФГОС быйыл балаҕан ыйыттан 1-4 кылаастарга, эһиил – 2-7, икки сылынан – 8-9 кылаастарга киириэхтээҕин, оттон 10-11 кылаас ыстандаарта өссө да оҥоһулла илигин эттэ. 

Туох ис хоһооннооҕун кылгастык билиһиннэрбитэ, кырдьык, киһини дьиксиннэрэр: Саҥа ФГОС быһыытынан, алын сүһүөх кылаастарга төрөөбүт тылы үөрэтии 21 чаастан 10 чааска диэри кыччыыр. Орто сүһүөххэ – 23 чаастан 12 чааска диэри. Ол аата, төрөөбүт тылы үөрэтии икки төгүл кыччыыр. “Ол төрөөбүт тылбытыгар охсоро өйдөнөр. Былааҥҥа “үөрэх тэрилтэтэ бэйэтин билэр чааһа” диэн баар эрээри, олус аҕыйах. “ФГОС чааһыттан ылыҥ” дииллэр, 10 чаастан. Оттон ол син биир тиийбэт”, – диэтэ Ирина Павловна уонна Үөрэх сайдыытын института, уопуттаах эспиэрдэр, үөрэх үлэһиттэрэ эрэгийиэннээҕи үөрэх былаанын оҥорууга ылсан эрэллэрин, кулун тутар 25 күнүгэр диэри ырытан, этиилэри федералларга ыытыахтаахтарын эттэ.

Саамай кутталлааҕа, чаас сарбыллар түбэлтэтигэр, учуутал хамнаһа сарбыллар, сорох өттө уурайарга да күһэллэр. Билигин учуутал орто хамнаһа “70 тыһыынча” диэн буолла. Ол эрээри саха тылын учууталын орто хамнаһа онно тиийбэтин эттилэр. Саамай улахан ыстаастаах, ааттаах-суоллаах, улахан оскуолаҕа үлэлиир, элбэх чаастаах учуутал эрэ оччо хамнастаах буолуон сөп. 

 

 

Феодосия Габышева, Ил Түмэн Үөрэххэ, билимҥэ, култуура уонна СМИ дьыалатыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ ФГОС номнуо үһүс көлүөнэтэ киирэн эрэрин бэлиэтээн: “Урукку ФГОС-у апробациялыырга кыттар этибит, федеральнай таһымҥа оҥоһуллар ФГОС-тарга хара маҥнайгыттан ааптардары кытта үлэлээтэххэ, уопсай интэриэс учуоттанара. Министиэристибэ бэйэтэ көҕүлээн, үөһээҥҥилэри кытта үлэлэһэрэ буоллар, үчүгэй буолуо этэ”, – диэн сөпкө эттэ. “Биһиги тылга эрэ аналлаах бырагыраамаҕа болҕомтону уурабыт. Дьиҥэр, бастатан туран, үөрэхтээһин сайдыытын бырагырааматын көрүөхтээхпит. Ол бары өттүнэн көмөлөөх буолуоҕа. Урут эрэгийиэннээҕи үөрэх былаанын оҥорорго бэйэбит алта чааһы эбинэн, эрэгийиэн уратытын учуоттуур чааһы көрбүппүт. Ол уопуппутун туһаныахха наада”, – диэтэ.

Итини сэргэ Ф.В. Габышева Төрүт оскуолалары чинчийэр институт киллэрбит кылаатын аҕынна. Урут туох баар улахан докумуоннары бу институт ырытара. Билигин нормативтары үчүгэй ырытыахха, чинчийиэххэ наада. Ону билим-чинчийэр института эрэ оҥорор кыахтаах. “Атын биридимиэттэргэ чааһы кэҥэтиини уруккуттан туттабыт. ИЗО, муусука, физкультура, технология, “Тулалыыр эйгэ” – ити биридимиэттэргэ сахалыы тыыны киллэриэххэ, эйгэни тэрийиэххэ наада.  Ол эрээри итини бырагыраамаҕа сатаан киллэрбэккэ олоробут. Ону институт (ИРО) ылсан, оҥоруон сөп этэ, баар мэхэньиисимнэри бэйэбитигэр сөп түбэһэр гына оҥорон. 

Итини таһынан, Ф.В. Габышева “быйыл саха тылын учууталларын сийиэһин ыытыахха наада. Интэриэстээх дьон нормативтарын ааҕан-суоттаан көрүөхтээхтэр, бүддьүөттэн үбүлэннэллэр дуу, суох дуу. Ону барытын ырытыахтаахтар”, – диэн анаан бэлиэтээтэ.

 

***

Светлана Дедюкина, ИРОиПК дириэктэри солбуйааччыта, институт өрөспүүбүлүкэҕэ олорор норуоттар тылларын үөрэтэргэ билим-мэтэдиичэскэй өттүнэн хааччыйарын эттэ. Төрөөбүт тыллары өрөспүүбүлүкэ оскуолаларын 50 %-гар үөрэтэллэр, олорго 900 төрөөбүт тыл уонна төрүт култуура учуутала үлэлиир эбит. Каадыр баар, онон институт үлэтин биир сүрүн хайысхата – идэтийии таһымын үрдэтии.

“Сайдыы” саха тылын учууталларын ассоциациятын салайааччыта Жанна Барашкова “чаас аҕыйыыр түбэлтэтигэр, өрөспүүбүлүкэ учууталларын 50 %-на үлэтэ суох хаалар. Үөрэх управлениетын салайааччылара, дириэктэрдэр, төрөөбүт тылы үөрэтэр, көмүскүүр үлэ эһиги илиигитигэр баар, онон, бу үлэҕэ кыттыҥ” диэн ыҥырда. 

Айыы Кыһатын саха тылыгар учуутала Рустам Каженкин “саха тылын региональнай төрүт биридимиэт быһыытынан кэлимник көрөр кэм кэллэ. Билигин саҥа бырагыраама киирэн, чаас аттарыыта буолуоҕа, ону сэргэ саҥа УМК оҥоһуллуоҕа. Ол барыта үчүгэй эрээри, маны барытын кэлимник оҥорор үчүгэй буолуо этэ. Итини сэргэ, саха тылын учууталларын сийиэһэ буолбута 5 сыл  ааспытынан, өссө тэриллэрин туруорсабыт. Үсүһүнэн, методика, чааһы аттарыы, о.д.а кыһалҕалар бааллар. Саҥа ФГОС саҥа ирдэбиллэри туруоруо, түгэни туһанан, ону саҥалыы уларытыахха наада” диэтэ.  

 

 

Лидия Шамаева, Айыы Кыһатын дириэктэрэ:

– Саҥа бырагырааманы көрүөхпүт диигит да, мин саарбахтыыбын. Урукку бырагыраамабыт олус табыгастааҕа. Сокуон быһыытынан биһиги нуучча тылыттан чаас көҕүрэтэр бырааптаахпыт дуо? Математика барыта 4 чаас, атын биридимиэттэр – 1-дии чаастар. Хайдах, тугу сарбыйан төрөөбүт тылга чаас эбиэххиний? Хантан? Биирдии чааһы оскуола эрээри, онтубут наай гыннар 1-2 чаас эрэ буолуоҕа. Аны, “ФГОС чааһын ылан биэриэххэ сөп” дииллэрэ – эмиэ албын. Урут “төрүт култуура чааһын онтон ылыҥ” диэн буолбута. Хамнаһы ааҕыы кэмигэр биир учуутал алта оҕону эрэ үөрэтэр буолан тахсар. Кини бүтүн кылааһы сүрэҕин баҕатынан үөрэттэҕинэ даҕаны,  хамнаһа алта оҕоҕо эрэ төлөнөр. Ол – кып-кыра. Оннук хамнаска ким үлэлиэй? Онон, ФГОС чааһын туһаныы, мин санаабар, кыһалҕаны быһаарбат. Дьэ, ити кыһалҕа хайдах быһаарыллыай? 

 

 

Ньургун Павлов, ИРОиПК дириэктэрэ: “Саҥа ФГОСка “Теория вероятностей и статистика” диэн саҥа биридимиэт киирэн биэрэр. Онон, 7-с, 8-с, 9-с кылаастарга нэдиэлэҕэ биирдии чаас ноҕорууска эбиллэр. Математика урут “Алгебра” уонна “Геометрия” диэннэргэ арахсар буоллаҕына, саҥа ФГОСка үс буолар диэн суруллар – “Теория вероятностей и статистика” диэн киирэн биэрбит. Дьиҥинэн, ыстатыыстыка туһалаах уонна киирэрэ биллэр этэ: 2013 с. В.В. Путин математика уопсай үөрэхтээһиҥҥэ кэнсиэпсийэтин таһаарбыта. Онтон сиэттэрэн, билигин туспа биридимиэт курдук киирдэ. Онон, эбии чааһы хантан ылабыт?” – диэтэ. 

Үөрэх салайааччылара ФГОС-у оҥорооччуларга быһа тахсан, тута кэпсэтэ сылдьыбыттар (Үөрэх стратегиятын института). “Төрөөбүт тылбытын үөрэтэр чааспыт хааларын туруорсабыт” диэбиттэр. Онуоха “баар ирдэбилгэ олоҕуран, оробуочай үөрэх былаанын оҥостуҥ, этиигитин киллэриҥ” диэбиттэр. Онон, түөрт этиини бэлэмнээбиттэрин кэпсээтэ, оробуочай хамыыһыйа үлэлии сылдьарын эттэ. 

 

 

Надежда Васильева, Төрүт оскуоланы чинчийэр федеральнай институт филиалын дириэктэрэ, билим хандьыдаата: 

– Саҥардыллыбыт ыстандаарт эмиэ араас ыйытыыны үөскэттэ: сүрүннүүр бырагырааманы эрэгийиэн оҥорор диэн. Иккиһинэн, СанПиН да, атын нуорма да  өттүнэн хааччахтар бааллар. Чаас аһара күүскэ сарбыллыбыт, ол эдэр көлүөнэни иитэргэ охсуулаах буолуоҕа. Онон, “бу хайдах буолуохтааҕый?” диэтэххэ, үгэс буолбут үөрэх чааһын туруулаһан хааллара сатыахтаахпыт. Атын, “внеурочка” чаастан ыллахпытына, тылбыт “престиһэ” төһө өрө тутуллуой? Онон, кини булгуччулаах чаас быһыытынан хаалыахтаах. Урукку уопуппутугар тирэҕирэн, биир сүрүнү булан үлэлиэхтээхпит. Саҥа былаан оҥоһуллан көрүүгэ киирээри турара олус үчүгэй. Ол эрээри онно чааспытын хаалларар курдук оҥоруохтаахпыт. Иккиһинэн, ааптардартан туохха олоҕуран маннык оҥорбуттарын ыйытыахтаахпыт. 

 

 

Надежда Тимофеева, Саха политехническэй лиссиэй дириэктэрэ:

– Сыл аайы сахалыы саҥарар оҕобут аҕыйаан иһэр. Ол араас төрүөттээх. Ыйытык түмүгэ көрдөрөрүнэн, саха эдэр төрөппүттэрэ оҕолорун нуучча кылааһыгар биэрэ сатыыллар. Тоҕотун ыйыттахха, “учуобунньук тыла-өһө билиҥҥи оҕоҕо сөбө суох ыарахан, өйдөммөт” дииллэр. Учуонайдар учуобунньугу быраактык учууталлары кытта сүбэлэһэн, аныгылыы тыллаах-өстөөх гына, оҕо уонна төрөппүт үөрэниэн-үөрэтиэн баҕарарын курдук оҥоруохтаахтар. Биир өттүнэн, билигин бүттүүн сахалыы үөрэнэр кылаастар, оскуолалар суохтар. Онон, итиннэ тиһиктээх үлэ барыахтаах.

Учуобунньуктары оҥорор авторскай кэлэктииптэр баар буолуохтаахтар. Биһиги, 50-ча учуутал, математиканы үөрэтэр босуобуйаны оҥорбуппут. Билигин онтубутун сөргүтэн, үлэлээн эрэбит. Итинник саҕалааһыннар гранынан өйөнүөхтээхтэр. ИНШ, ИРО уонна  ХИФУ учуонайдара кыттыһыахтаахтар, босуобуйалар билим өттүнэн бигэ тирэхтээх буолуохтаахтар. Уопсайынан, тиһиктээх үлэ ыытыллыахтаах, ону көҕүлүөххэ, өйүөххэ наада. Дьиҥэр, ити үлэ сөпкө тэрилиннэҕинэ, эйгэ үөскүөн, ол көмөтүнэн саха төрөппүттэрин оҕолорун сахалыы иитэргэ-үөрэтэргэ уһуйуохпутун сөп этэ. 

 “Салайааччы бэйэтин көрүүтүнэн” диэни кытта сөбүлэспэппит. ФГОС-у 35 чааһынан араарарга, СТП олох кыччыыр. Ону ким эрэ ырыппыта дуу, суох дуу? Биһиги хаһан эрэ бэйэбит ырыта сылдьыбыппыт. Онно көстүбүтүнэн, саха оскуолаларын СТП-та нуучча оскуолаларыттан олох кыччаан тахсара. “15 %-ны эппиппит дииллэр” эрээри, дьиҥэр, тэҥнэһэрин туһугар 25 %-н гыныахха наада. 

 

 

Спиридон Борбуев, Үөһээ Бүлүү үөрэҕин управлениетын салайааччыта: 

– Улууспутугар быйыл Төрөөбүт тыл сыла биллэриллибитэ. Саҥа ФГОС киирэн эрэринэн, учууталлар долгуйаллар. Учууталлар хамнастара чаастан тутулуктаах. Чаастара кыра буоллаҕына, хамнас кыччыыр. Ону кытта оптимизация барар буоллаҕа. Онон түргэн соҕустук, олорон биэрбэккэ, хамсаныахха наада. “Боротокуол тахсан, аудиторнай чааһы аҥаардастыы саха тылыгар биэриэхпит” диир эмиэ тутах. Оскуола бэйэтэ “приоритет” биридимиэттэрдээх, суоллаах-иистээх буолар. Эппитим курдук, ону аҥаардастыы “саха тылыгар биэриэхпит” диэн куотунар – сыыһа. 

Билигин үлэлии олорор барыйааммыт олус табыгастаах. Ону оскуола да дириэктэрдэрэ бигэргэтэллэр. Сөпкө үлэлии олоробут.

 

 

 

Раиса Уйгурова, Өлүөхүмэ улууһа, учуутал: 

– Бу учууталлар эрэ кыһалҕалара буолбакка, бүтүн норуот кыһалҕата буолбутун өйдөөн, боппуруостарбытын тиһэҕэр диэри туруулаһыахтаахпыт. Чаас тыын боппуруос буолла. Мин тус бэйэм “оскуола көрүүтүгэр” диэн ыытан кэбиһэллэриттэн саллабын. Саха сирин сорох бырамыысаланнай улуустара атын улуустартан арыый уустук балаһыанньалаахпыт. Атын улуустар билигин нэдиэлэҕэ 2-лии чаастаах буоллахтарына, биһиэнэ 1-дии чаас буолбута ыраатта. Ити курдук, оскуола дьаһалтата биһиэхэ соччо табыгаһа суох барыйааны талар. Төрүт култуура диэн саханы саха оҥорор, оҕо төрүт эйгэни ылынар, киһи буоларыгар олук уурар биридимиэт буоллаҕа. Ол наһаа атарахсытыллар. Төрүт култуураны үөрэтэр оскуола да аҕыйаата. Холобур, биһиги оскуолабыт өйдөөн, чааһыттан чаас биэрэн, ити биридимиэти 20-с сылбытын үөрэтэ сылдьабын. Онтон атын оскуолалар балаһыанньалара олус уустук. Онон, саха тылын сэргэ төрүт култуура биридимиэтигэр эмиэ болҕомто ууруллуохтаах дии саныыбын.

Аны, “Основы духовно-нравственной культуры народов России” биридимиэт чэрчитинэн, саха уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар култууратын эмиэ үөрэтэбит. Онон, төрүт култуура бу биридимиэт иһинэн эмиэ үөрэтиллиэн сөп диэн, быраактык-учуутал быһыытынан этэбин. Ити курдук, быыс-арыт булан үөрэтиэххэ эмиэ сөп.

 

 

Светлана Семенова, педагогика билимин хандьыдаата:

– Саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын үөрэтэргэ ФГОС биэрэр кыаҕын муҥутуурдук туһаныахтаахпыт. Чопчу ыстандаарт төрөөбүт тылы үөрэтэргэ 3 чааһы аныыр. Ол аата, биһиги төрөөбүт тылы үөрэтэр буоллахпытына, билигин үлэлии турар ФГОС-һунан кырата 3 чаас үөрэтиэхтээхпит. Ону хайаан даҕаны ирдиэхтээхпит. Онтон аҕыйах чааһы үөрэтэр буоллахха, бу – сокуону кэһии буолар. 

Саҥа ФГОСка “бу сүрүн үөрэх бырагырааматын оҥорорго хас биирдии эрэгийиэн национальнай уратыта учуоттаныахтаах” диэн сурулла сылдьар. Онон, ФГОС биэрэр кыаҕын учуоттаан оҥоруохтаахпыт. 

Саҥа оҥоһуллубут үөрэх бырайыагар “төрөөбүт тылы бөлөхтөргө арааран үөрэтиэххэ сөп” диэн баар. Аны, сахабыт тыла судаарыстыбаннай тыл буоларын быһыытынан, төрөөбүт тылы уонна литэрэтиирэни ФГОС булгуччулаах чааһыгар киллэрэн үөрэтиэххэ сөп, оннук кыах бэриллэр. 

Иккиһинэн, араас таһымынан үөрэтиэхххэ сөп. Дириҥэтэн эбэтэр саха тылын билбэт оҕолорго анаан үөрэтии баар буолуохтаах. Биһиги институкка 1-кы кылаастан саҕалаан саха тылын билбэт оҕолору үөрэтэр кэмпилиэктэри оҥоруохтаахпыт. Онон, эрэгийиэн федеральнай таһымҥа оҥоһулла турар бырайыакка кыттан, этиитин ыытан, бэйэтин былаанын киллэрэн кэбиһиэхтээх. Ону таһынан Роспотребнадзору кытта ноҕурууска чааһыгар, СанПиН нуорматыгар, ирдэбилигэр эмиэ үлэлэһиэххэ наада. “Кинилэр бу чааһы хантан ылбыттарый?” диэн.

 

 

Владимир Ю, төрөппүт: 

– Бүгүн, омуна суох эттэххэ, историческай мунньах буола турар. Мин оҕом төһө даҕаны хааччахтаммыт ФГОС бырагырааматынан үөрэннэр, сахалыы суруйар, саҥарар, ааҕар буолан таҕыста. Онно мин Айыы Кыһатыгар махтанабын. Оттон былырыын тахсыбыт саҥа ФГОС туһунан бирикээс билигин эрэ кэлэн ырытыллар буоллаҕына, мин министиэристибэ үлэһиттэригэр итэҕэйиэхпин баҕарбаппын. Уопсастыбанньыктар, көҕүлүүр бөлөхтөрдө тэрийэн, “саха тылын чааһа аҕыйыа суохтаах” диэн электроннай илии баттааһынын хомуйуох. Бары көхтөөхтүк туруорсуох. 

 

 

 

Иван Шамаев, РЛИ дириэктэрэ:

– Физкультура чааһын эбии, ОБЖ чааһын киллэрии – ити барыта төрөөбүт тыллары ыгар ньыма. Ол уруккуттан баар. Математика туһунан этэр буоллахха, “Теория вероятностей и статистика” биридимиэт “биир чаас эбиллиэхтээх” диэхтэрэ. Математика СКЭ-тигэр “теория вероятностей” тиэмэҕэ сыһыаннаах биир эрэ сорудах баара. Кэлин икки гыммыттар. Ол математика таһымын үрдэтэр үһү дуо? Суох буоллаҕа! Атын сыаллаах-соруктаах. Оҕолор биир да сорудаҕы үчүгэйдик суоттууллар. Онон, “Биридимиэт киирдэҕинэ, оҕолор суотчут буолуохтара” диэн хайдах дакаастаабыттарын билбэппин. 

Оттон оскуолаларга “5-с барыйааны тала сатааҥ” диэм этэ. Ол төрөөбүт тылынан үөрэнэргэ элбэх кыаҕы биэрэр. Миэхэ дьон кэпсииринэн, тыаҕа 5-с барыйааны олох да талбаттар үһү. Үөрэх министиэристибэтэ ону билэрэ дуу, суоҕа дуу? Биһиги араас хайысханан көмүскэниэхтээхпит.

 

 

Лена Тен, Орто үөрэхтээһин департаменын салайааччыта, СӨ Үөрэххэ министиэристибэтэ:

– Биһиги федеральнай кииҥҥэ “биһиэхэ бу бырагыраама тоҕо барсарый/барсыбатый, үчүгэйий/сөбө суоҕуй?” диэн бигэтик чахчыларга, түмүктэргэ олоҕурбут этиини ыытыахтаахпыт. Кырдьык, кинилэр түһэрбит үөрэхтэрин бырагырааматын “кыраныыссата” аһара “кыараҕас”. Хаҥас дуу, уҥа дуу хардыылыыр – уустук. Хантан эрэ чаас ылар да кыах суох. 2004 с. “базиснай” үөрэх былааныгар биһиги олус үчүгэйдик чаас ылан киирбит буоллахпытына (21 чаас алын сүһүөххэ уонна 23 чаас орто сүһүөххэ), билигин чаастары аччатан, атын былаанынан бардыбыт. Арассыыйа үөрэҕин былаанынан, ФГОС 21 чааһыттан 10 чаас буолар, орто оскуолаҕа 21 – 12 чаас буолар. 

Ити боппуруоска атын өрөспүүбүлүкэлэри кытта бииргэ үлэлиэхпитин наада. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ маны соҕотоҕун кыайара биллибэт. Онон Ил Түмэҥҥэ төрөөбүт тыл туһугар ыалдьар эрэгийиэннэри кытта кыттыгас мунньахта тэрийиэх. Итини таһынан, бүгүн этиммит дьон этиилэргитин миэхэ суруйан киллэрэргитин күүтэбин. Ол кэнниттэн федеральнай тэрилтэлэргэ бииргэ суруйбут этиилэрбитин тиэрдиэхпит.

Мария Руфова, Арктика оскуолатын дириэктэрэ, Нерюнгри к.:

– Биһиги сайда туруохтаах этибит. Ону баара, бу сонуну истэн соһуйдубут. Ил Дархан Тыл күнүгэр чаас элбиирин туһунан эппитэ. Онон, булкуллан хааллыбыт. Ол да буоллар министиэристибэбитигэр эрэнэбит, сөптөөх быһаарыыны ылыаҕа.

 

 

Төгүрүк остуолга Башкирия пединститутун филологияҕа факультетын профессора, билим дуоктара Лейла Хусаинова холбонон: “Биһиги Төрөөбүт тыл аан дойдутааҕы күнүн бэлиэтии сылдьабыт”, – диэтэ. Башкирдар ФГОС уларыйыыларыгар улаханнык иҥэн-тоҥон киирэ иликтэр эбит. Ол да буоллар, учуонай долгуйалларын биллэрдэ. “Оскуолаларга 7 төрүт омук тылын үөрэтэбит. Ону таһынан Воскреснай оскуолаҕа – 13-14 тылы. Үс үрдүк үөрэх кыһатыгар башкир тылын исписэлиистэрин бэлэмниибит. Өскөтүн төрөөбүт тыллар сарбыллар буоллахтарына, исписэлиистэрбит тугу үлэлииллэр? Бу, чахчы, сытыы боппуруос. “Бииргэ туруорсуох” диэбиккитин өйүүбүн, олохтоох, бигэргэммит этиилэр киириэхтэрин наада”, – диэтэ уонна дьонугар-сэргэтигэр тиэрдиэх буолла. Итини таһынан, учуонай “полилингвальнай” үөрэҕи олоххо киллэрэ сылдьалларын туһунан кэпсээтэ. Ол эбэтэр, төрөөбүт тылы сэргэ нуучча уонна 2-3 атын омук тылын үөрэтэллэр эбит.  

 

***

Мунньахха кыттыбыт Алтай Өрөспүүбүлүкэтин дьокутаата, уопсастыбанньык Василий Кудирмеков Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уорганнара, дьокутааттара, уопсастыбаннаһа уустук боппуруоска бары биир киһи курдук түмсүүлээхтик үлэлииллэрин көрөн сөхтө быһыылаах. “Биһиги эһигиттэн хаалан иһэбит эрээри, сотору буолуохтаах тэрээһиннэргэ бу боппуруостары көтөҕүөхпүт. Уопсастыбаннаһы, исписэлиистэри кыттыһаннырыахпыт, дьүүллэһиини тэрийиэхпит”, – диэтэ. 

***

ХИФУ, ХИНТуоКИ бэрэпиэссэрэ, билим дуоктара Е.М. Поликарпова: “Национальнай эрэгийиэннэр, өрөспүүбүлүкэлэр бары түмсэн, РФ министиэристибэтигэр этии киллэриэхтээхпит”, – диэн анаан бэлиэтээтэ.

 

 

В.Р. Шишигина, ИРОиПК саха тылын үөрэтиигэ мэтэдьииһэ: “Оскуола бэйэтэ быһаарар чааһыттан ылбыппыт да иһин, чаас тиийбэт. Ол эрээри, син биир ылыахха наада. Үгүс оскуола салайааччыта “оскуолабыт бэйэтэ суоллаах-иистээх” диэн оннук чаастары биэриэн баҕарбаттар. Онон, саҥа үөрэх былаанын оҥорорго ити чаастары үөрэх министиэристибэтэ “оскуола  бэйэтэ быһаарар чааһын” курдук оҥотторумуон наада. Үөһэ быһаарыллар чаас курдук дьаһайыахтаах. 

Биһиги дьикти омукпут. Атын омуктарга “төрөөбүт тылбытын үөрэтиэхтээхпит дуу, суох дуу” диэн ыйытыы турбат. Ол – аксиома. Оттон биһиэхэ ити боппуруос баччааҥҥа диэри дириэктэртэн-саабыстан тутулуктаах. Онон, чааһы элбэтэр биир ньыма итиннэ сытар. 

Иккис ньыма – атын биридимиэттэн сарбыйыы. Холобур, омук тылыгар 3 чаас бэриллэр. Омук тыла наадалаах эрээри, дьиҥэр, “базовай” даҕаны билиини иҥэрдэхпитинэ да, сөп дии саныыбын. Салгыы киһи бэйэтэ үөрэтиэн сөп. Биһиги оскуолаҕа англичаннары бэлэмниир сыалбыт-сорукпут суох. Онон, омук тылын чааһыттан ылыахха сөп диибин. 

Оттон СКЭ-кэҕэ биир сорудаҕы эбээри “Вероятность и статистика” биридимиэти киллэрэр, ол иһин төрөөбүт тыл чааһын сарбыйар – олох сыыһа. Дьиҥэр, математиканы кытта дьүөрэлиэххэ сөп этэ. “Эркээйи иккис эргиирэ” киирээри турар. Оттон төрүт култуураны үөрэппэккэ эрэ, ону оскуолаҕа киллэрэр кыахпыт суох. “Бу барыта биһиги омукпут дьылҕатын быһаарар, онон, саатар, урукку чааспытын хаалларыҥ” диэхтээхпит. Көҥүллүүр буоллахтарына, оҕо ноҕуруускатын кыччатыахха сөбө буолуо. Ону, биллэн турар, төрөппүт баҕарбат, ол иһин оҕотун нуучча оскуолатыгар биэрэр. Онон, ити ноҕуруусканы улаатыннаран, үөрэх былаанын саҥаттан таҥан, ырытан, эрдэ сылла киллэриэххэ наада. 

 

 

РЛИ саабыһа Лена Дмитриевна Федорова саҥа ФГОС бырагырааматын ааҕан баран, “бу олус бутуурдаах докумуон буолбут” диэн санаатын эттэ. 

– Ааптардар соруйан дуу, хайдах дуу, алҕас бөҕөнү таһаарбыттар. Ол курдук, холобур, үөрэх былаанын ылар буоллахха, үөрэх сүрүн  бырагырааматыгар (3.1 баска) кэккэ уларытыылар киирбиттэр, оробуочай нэдиэлэ, үөрэнэр сыл, чаас – барыта кыччаабыт. Ону таһынан, 5 барыйаан оннугар 6 буолбут. 5-с барыйаанҥа “үөрэтии нуучча уонна төрөөбүт тылынан барар” диэн суруйбуттар. Онтон 6-с “барыйааҥҥа биридимиэттэри дириҥэтэн үөрэтэр оскуолалар” диэн ааттаммыттар. Онтон  атын барыйааннарга 5-с барыйаан олох да атын ааттаах, 6-с эмиэ. Оскуола дьылҕата быһаарыллар докумуонугар ити курдук сыыһалар тахсаллара киһини итэҕэппэт. 

Баҕар, ааптардар сыыспыттара буолуо? Онон, бу докумуону эрэбиисийэлиэххэ, эспэртиисэлиэххэ наада. Мин санаабар, маҥнайгы ФГОС 5-с барыйаана олус үчүгэй этэ. Ол эрээри төрүт култуураны сүтэрбиппит. Билигин төрөөбүт тылбытын сүтэрэн эрэбит, аны 5 сылынан олох да суох буолан хаалыан сөп. Оннук буолуо суохтаах. Онон, бу сыыһалар тоҕо оҥоһуллубуттарын быһаарыытын ирдэһиэх. Нэдиэлэтээҕи ноҕорууска, барыйааннар ааттара уларыйыыта – барыта чуолкайданыахтаах. Мин, холобур, эһиил былааммын хайдах оҥорорбун өйдөөбөккө олоробун. 

 

***

Ити курдук, бастакы түһүмэх кэпсэтии олус сытыытык, ону кытта киэҥ далааһыннаахтык барда. “Түмүк этиилэри мунньан, бэрээдэктээн, СӨ Ил Дарханыгар уонна бырабыыталыстыбатыгар тиэрдиэхпит, тустаах былаас уорганнарыгар, биэдэмистибэлэргэ ыытыахпыт. Үөрэх министиэристибэтин таһымыгар оробуочай хамыыһыйа тэриллиэ” диэн буолла. Хамыыһыйа киирбит этиилэри көрүөҕэ, дьаарыстыаҕа уонна саамай табыгастааҕын талан ылыаҕа диэн эрэнэбит. ФГОС иэрбэтэ-таарбата бүппэт. “Кыым” ону кэтээн көрүөҕэ, сырдатыаҕа.