Амманы "бэлиитикэлээһин" уо.д.а. туһунан

Ааспыт чэппиэргэ Аммаҕа мас соҕотуоп­катын туһунан СӨ Уопсастыбаннай палаататын мунньаҕа бэрт сытыытык барбыта. Аны мунньах кэнниттэн араас сыанабыллаах суруйуу тарҕанна. Тугу суруйар эбиттэрий?

Кыыс Амма дьылҕата – барыбыт ыарыыта

Уопсастыбаннай хамсааһын, буолаары буолан, экологияҕа сыһыаннааҕа мэлдьи да сытыы киирсиилээх, улахан айдааннаах буолар. Онтон киһи сөхпөт. Бүлүү өрүс инниттэн тахсыбыт хамсааһын 90-с сыллар бүтүүлэрэ төһө миитиннэри хомуйарай? Эбэтэр 2018 сыллаахха АЛРОСА буруйунан тахсыбыт саахалтан үс эбэ киртийбит айдаанын санааҥ. Амма өрүһү 80-с сылларга көмүскээһин даҕаны болҕомтото суох хаалбатаҕа – бүтүн Сойууска ньиргийэн тохтотуллубута. Павловскайга хиимийэ собуотун тутары утаран, нэһилиэнньэ хайдах курдук туруммутай? Арассыыйа таһымнаах туруорсуулары да ылыахха: Шиес сыбаалкатын утарыыны, Куштау иһин туруулаһыыны дьон-сэргэ айдааран эрэ тохтоппуттара. Биһиэхэ эмиэ оннук сытыы кыһалҕа, тоҕо диэтэххэ, биир киһи эппитинии, “Кыыс Амманы Саха сирэ барыта таптыыр, сүгүрүйэр!”

“Бенефициар”- уопсастыбанньыктар?

СӨ Уопсастыбаннай палаатата муус устар 14 күнүгэр тэрийбит мунньаҕа Амма өрүс баһыгар мас соҕотуопкатын боппуруоһугар диэн этэ. Бу, бүгүн эрэ саҕаламмыт тиэмэ буолбатах. Амманы көмүскүүр уопсастыбаннай хамсааһын 2020 сылтан үлэлиир. Ол тухары араас таһымнаах мунньахтар, туруорсуулар, көрсү­һүүлэр, эспэдииссийэ тэрийэн ыытыы, илии баттааһынын хомуйуу, сурук таһымыгар үлэ, сууттаһыы салҕанан бара турбута. Оттон мунньах – этэргэ дылы, ол үлэ биир кэрдииһэ.

Ону баара, дьыала ис хоһоонун болҕойбокко, мунньах хайдах курдук “айдааннаахтык” ыытыллыбытын, ону хайдах “пиарга”, “балаган-шоуга” кубулуппуттарын, ким кими саба хаһыытаабытын чорботон, ону хос-хос “эмсэхтээн” эрэ суруйуулар таҕыстылар. Буолаары буолан, уопсастыбаннаһы “бэлиитикэлээһиҥҥэ”, “бенефициарынан” (барыһы ылааччылар, түмүгүн туһанааччылар) буруйдаан.

Дьаһалтаны кытта көрсүһүү –  “сокуоннайа суох”

Бу иннинэ Амма, Алдан дьаһалталарын кытта уопсастыбаннас көрсүһүүлэрэ ыытыллыбыттара. Ол барыта улуустар, өрөспүүбүлүкэ СМИлэригэр сырдатыллыбыта, туох даҕаны омнуоланар суоҕа. Ону баара, бу “көрсүһүүлэр сокуоннайа суох ыытыллыбыттар” диэн иэҕэн суруйдахтара үһү. Ол аата, улууһу көрөн-истэн олорор муниципалитет салалтата олохтоохторун долгутар боппуруостарга дьону кытта көрсүө, дьүүллэһиэ суохтаах эбит. Ол да иһин мунньахха Амма улууһун баһылыга А. Архипов суоҕа. Ол Дьобуруопа чөмпүйүөнүн чиэстээри кэлбэтэх диэн буолбатах. Кинини үөһээҥҥи салалта “төбөтүттэн имэрийбэтин” өйдүүр буолан, кэлбэтэх буолуохтаах. Оччотугар мантан инньэ баһылыктар олох да дьонноруттан куота сылдьыыһылар? “Сокуоннайа суох” көрсүһүүлэр диэн? (Кэлэн иһэр МСУ реформатын санааҥ: эрэгийиэн салайааччыта дьаһайар баһылыктара төһө дьон туһугар туруорсуохтарай? Оннооҕор билигин сытыы кыһалҕаттан дьалты туттар буоллахтарына? – НГ).

“Псевдоэкологтартан” – “недоэкологтар”

Уопсастыбаннай палаата киэҥ ыҥырыылаах төгүрүк остуолугар үксэ Саха сирин ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуллубут биир саамай кэрэ өрүһүн көмүскүүр санаалаах боростуой актыбыыс дьон мустубуттара. Холобур, “Амманы көмүскүөх” уопсастыбаннай хамсааһыны тэрийээччилэртэн биирдэстэрэ Анна Зиновьевна Шишигина, Амма туһугар сүрэхтиин-быардыын ыалдьар актыбыыс Степан Степанович Сутаков. Кинилэр курдук ыраас дууһалаах, хорсун санаалаах, чиэһинэй дьону саамай сымнаҕаһа, “холкуостаахтартан” саҕалаан, “квакердар”, “люмпеннар” диэн үгэргээн, сэнээбиттии суруйуу тарҕанна.

Ол эрэ буолуо дуо, мунньаҕы тэрийэн ыытааччыларга мэлдьи да буоларын курдук, “недоэкологтар”, о.д.а. ааттары “килиэйдээтилэр”. Уопсастыбанньыктар онно уруккуттан үөрүйэх буолан, “псевдоэкологтан недоэколог буолбуппут, эколог буоларбыт аҕыйах хардыы хаалбыт” диэн, хата, күлсэллэр. Ол эрээри ити – дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыан ис дьиҥэ.

Урбаанньыт “бырааба кэһиллэр” үһү

Мунньах кэнниттэн социальнай ситимнэргэ тарҕаммыт өссө биир суруйууга “урбаанньыттар, инвестордар бырааптарын кэһии, кинилэри үөҕүү буолла, кинилэр бырааптарын көмүскүүр боломуочунай ханнаный, тоҕо бу дьону көмүскээбэт?!” диэбиттэр. Бай! Олохтоохтор төрөөбүт төрүт сирдэрин, ийэ айылҕаларын көмүскүүллэрэ бу Иркутскай урбаанньыта, “Вудленд”, Ангара” ХЭТтэр салайааччыта, маһы соҕо­туопкалыы кэлбит инвестор М.А. Белобородов сокуоннай үлэтигэр-хамнаһыгар мэһэйдэһии, кини быраабын кэһии буолар эбит!

Холобур, Алдан эбэҥкилэрэ төрүт сирдэригэр мас соҕотуопката ыытылларын, кинилэр бултуур, ол аата, дохуоттанар дьарыктара суох буоларын утаран туруорсуулара бу “урбаанньыт сокуоннай үлэтин туорайдаһыы” диэн олох даҕаны төттөрү эргийиэн сөп эбит? Оттон Афанасий Алексеев “Белобородов дьыалабыай репутациятыгар күлүгү түһэрэр” диэн холуобунай эппиэккэ тардыллыан сөп үһү! Ол аата, кэнэҕэс Сахабыт сирин баайын хостуу кэлэр хампаанньалар сирбитин-уоппутун алдьаталларын утарарбыт бу курдук сыаналаныан, кинилэр “сокуоннай бырааптарын кэһиигэ” холонуон сөп эбит буолбаат?! Ама, бэйэлээх бэйэбит дойдубутугар манныкка тиийиэхпит дуо?

Суоһурҕаныы

Ити тыл-өс кэнниттэн, олох даҕаны: “Борокуратуура ханнаный?! Кэтиир-маныыр уорган тугу көрөрүй?!” – диэбиттэр. Олорбуппут эрэ сыччах диэх курдук. Мантан инньэ сөбүлэспэт санааны этэриҥ иһин эйиэхэ борокуратуураны да ускайдыахтарын сөп буолан тахсар. Бу маны аҥаардас “халымааргы, була сатаан суруйуу” диэххэ сөп дуо? Суох. Бу – дьону-сэргэни хабахха тыыннарар, уопсастыбаннай хамсааһыны куттуур соруктаах аһаҕас сааныы.

“Экистирэмиистэр былааһы ылбыттар”

Ааһа баран, биир социальнай ситимҥэ дьон-сэргэ санаатын былааска тиэрдэр аналлаах СӨ Уопсастыбаннай палаататыгар “экистирэмиистэр бөлөхтөрө былааһы ылбыт, кинилэр дьон-сэргэ өйүн-санаатын булкуйан, “манипуляциялыы олороллор” диэбиттэр. Ол эбэтэр, “Уопсастыбаннай палаатаҕа сыыһа дьону олордубуттар, онон, бэрэссэдээтэлин устарга, сөптөөх чилиэннэри таларга” диэн санааны бырахпыттар. Ону баара, урут да, билигин да СӨ Уопсастыбаннай палаататыгар араас мөккүөрдээх боппуруостары ситэриилээх, хонтуруоллуур уорганнар, учуонайдар, исписэлиистэр, уопсастыбаннас буолан, саба түһэн, төбөнү сынньан быһаарар бэрт үчүгэй холобурун көрөрбүт.

Сиэпкэ уктуллар уорган буолбатах

Холобур, Бүлүүгэ тахсыбыт саахалга бары бииргэ үлэлээбиттэрэ, мунньахтар тохтоло суох буолбуттара, саамай үчүгэйэ, хонтуруоллуур уорганнар “тук” курдук мунньахха кэлэллэрэ, учуонайдардыын остуол тула олорон кэпсэтиилэр бараллара. Ол аналын толорон, Уопсастыбаннай палаата бу сытыы тиэмэҕэ былаһаакка тэрийдэҕэ. Онно махтаныах эрэ кэриҥнээхпит. Ону “экистирэмиистэр былааһы ылбыттар”, “Уопсастыбаннай палаатаны соруйан бырабыыталыстыба чилиэннэрин, салайааччылары үөхтэрэр сир оҥостубуттар” диир хай­даҕый? Маннык тылы-өһү тарҕатыы Уопсастыбаннай палаата үлэтин-хамнаһын түһэрии, баһааҕырдыы диэххэ сөп. Уопсастыбаннай палаата – ким да сиэбигэр укта сылдьар уоргана буолбатах. Бу – былаас уонна уопсастыба ханнык эмэ кыһалҕаҕа бииргэ түмсэн, боппуруоһу быһаарар, түмүк көрдүүр былаһаакката. Онуоха, хата, бэрэссэдээтэл Николай Бугаев Уопсастыбаннай палаата тустаах соругун толордо диэн, сөптөөх харданы биэрбит.

Быыбар хамсаныылара

Ханнык баҕарар хамсаа­һыҥҥа дьону сатаан түмэр, тэрийэр лиидэрдэр инники күөҥҥэ тахсаллар. Амманы көмүскүүр хамсааһыны иилээн-саҕалаан сылдьар уоп­састыбанньыктартан биирдэстэрэ – Афанасий Павлович Алексеев. Мунньах кэнниттэн, “бу кини бэлитиичэскэй хапытаалын хаҥаттар тэрээһин” диэбиттэр. Быһата, дьоҥҥо “бу сыччах быыбар иннинээҕи пиар, онон кинини итэҕэйимэҥ”, “мунньах – бу бэлитиичэскэй амбициялаах дьон тэрийбит шоута” диэн ис хоһоонноох санааны соҥнуу сатыыллар.         

Дьиҥинэн, быыбар тирээн кэллэҕинэ, кимнээх уонна хайдах ону кыайа-хото туһа­нал­ларын көрөбүт. Оттон дьон интэриэһин турууласпат ньимиликээннэрдээҕэр, эгэ эрэ, норуот хамсааһыныттан тахсыбыт киһи хайа баҕарар быыбарга, кыахтаах буоллаҕына, кытыннын ээ. Эбэтэр норуот итэҕэйэр дьоно бэлиитикэттэн дьалты туруохтаах дуу? Ол да иһин, “бэлиитикэ-шоутун тэрийдилэр” диэн хото сатаан, хооһурҕатар буоллахтара, “баай уопуттарын” уопсастыбанньыктарга соҥнуу, өйү-санааны имигэстик иэҕэ олорор күүстэр.  

Бөрүкүтэ суох түгэн

Урукку миниистир, билигин Ил Түмэн дьокутаата Сахамин Афанасьев олорор миэстэтэ суох саалаҕа дьон ортотугар турбута, онтон тыл этэн бүтэ илигинэ саалаттан хаһыытаһан ситэ эттэрбэтэхтэрэ, тахсан ис­тэҕинэ, “куттас”, “позор” эҥин диэн үөгүлэһэ хаалбыттара бөрүкүтэ суох түгэн этэ. “Буруй барыта моттойоҕо” диэбиттии. Дьиҥинэн, Сахамин Миланович миниистирдии сылдьан, уопсастыбаннаһы кытта ханнык да сытыы боп­пуруоһу быһаарсартан куотуммат этэ. Элбэхтэ утарыта киирсибит буолан билэбит. Онон, “куттанан куотта”, “кини буруйдаах”, “кини атыылаата” эҥин диэн дьаралыктары килиэйдээбэккэ, дьокутааты кытта сөпкө үлэлээн, киниэхэ этиилэри киллэрэн, быһаарсар наада этэ. Кини иннинэ үлэлээбит Ил Тү­мэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ В.Прокопьев дьоҥҥо олох да көстүбэт этэ, төлө­пүөнүн да билбэт этибит.

Бу дьоһун суолталаах боппуруоһу, “бары бииргэ эрэ кыайыахпыт” диир буоллахпытына, уопсастыбанньык Айыл Дьулурҕа эппитинии, хайа-хайабыт бэйэни сиэспэккэ, сиэрдээхтик быһаарсыахха. Оннук эрэ тугу эмэ ситиһиэхпит. Оттон Халыма-Индигиир уокурук мандаатыгар ымсыырааччылар арыый атыннык үлэлииллэрэ буоллар. Амманы кыттыһыннарбакка.

“Люмпеннар” мунньахтара дэттэрээри...

4 чаас устата барбыт мунньахха араас түгэннэр бааллара. Дыгдайбыт биир улахан киһи, “миэхэ 10 мүнүүтэтэ биэриҥ!” диэн былдьаһан баран, абара-абара: “мин Ньыгыл Арассыыйабын! Инбэлииппин!” – диэн дьону эрэ кыынньаабыта. Микрофону биэрбэккэ, тэрийээччи А.Алексеевы туора садьыйа турбута. Чахчы этэрдээх киһи, тугу эмэ этиэ этэ буоллаҕа. Онтон биир эдэр уол “мин эмиэ утарабын эрээри, кинилэр маһы барытын кэрдибэттэр ээ” диэн “нойосуустаан” испитин, саалаттан үлтү хаһыытаан куоттарбыттара.

Улахан суолталаах, элбэх киһи мустар мунньаҕар халы-мааргыны тыллаһар эбэтэр үөгүлүү-хаһыытыы олорор сорудахтаах дьону ыыталлара баар суол. “Бу үөр (“толпа”), холкуостаахтар, “люмпеннар”, “квакердар” мунньахтара” диэн өйү-санааны соҥноору, оннук хартыынаны “ойуулатаары”. Биир баартыйа ону кыайа-хото туттара, кэккэтигэр бэлэстэрэ хайдарынан, үөгүлүүр-хаһыытыыр анал “боевик” дьоннордооҕо биллэр. Ону уопсастыбаннай тэрийээччилэр бэйэлэрэ да билбэт буолуохтаахтар, эгэ, көннөрү дьон билиэ дуо? Ол “көстүбэт-биллибэт” сценарист, арааһа, ытыһын сотто олорор буолуохтаах, хас да куобаҕы биирдэ ытан.

Өстөһүүттэн – өйдөһүүгэ

Төһө даҕаны, “туох да күттүөннээх этиллибэтэ” диэбиттэрин иһин, мунньах сыалын ситтэ диэххэ сөп. Амма кыһал­ҕатыгар болҕомто уурулунна. Исписэлиистэр, учуонайдар санаалара иһилиннэ. Саҥа этиилэр киирдилэр. Чунуобунньуктар тугу даҕаны эрэннэрбэтилэр эрээри, истибиттэригэр махтал. Мантан салгыы, киирбит этиилэри чөкөтөр, парламеҥҥа киллэрэр, Госдуумаҕа ыытар үлэ барыаҕа. Онуоха Уопсастыбаннай палаата иһинэн тустаах хамыыһыйа үлэлиэ диэн буолла.

Биолог-учуонай Михаил Черосов “хамыыһыйа Эко­логия министиэристибэтин уопсастыбаннай сэбиэ­тин иһинэн тэрилиннин” диэн этии киллэрбитин сэҥээр­бэтилэр. “Тоҕо Экология министиэристибэтин иһи­нэн тэриллиэхтээҕий? Уопсастыбаннай палаата хамыыһы­йатын үлэтигэр кыттыспаттар дуо?”, – диэбиккэ, “суох, идэлээхтэр тоҕо манна кэлиэхтээхтэрий?” диэн буолла.

* * *

Дьэ, онон: Амма кыһалҕатын “бэлиитикэлээһин” дьиҥ иһэ кимтэн тахсарый – уопсастыбанньыктартан дуо? Өстөһүүттэн өйдөһүүгэ тиийэр кыаллыа дуо? Биир тылга кэлбэтэхпитинэ, Кыыс Амманы туох күүтэр?

Нина ГЕРАСИМОВА.