Саха АССР тэриллибитэ 100 сылынан Ил Түмэҥҥэ үөрүүлээх мунньах буолан ааста. Тэрээһиҥҥэ Ил Дархан, Судаарыстыбаннай мунньах салалтата, РФ Федерациятын Сүбэтин сенатордара, СӨ Бырабыыталыстыбатын чилиэннэрэ, СӨ XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин, Ил Түмэн араас сыллааҕы дьокутааттара кытыннылар.
Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэҥҥэ туһаайыы этиитигэр тугу чорботон бэлиэтээтэ? Ил Дархан судаарыстыбаннас, парламентаризм оруолун, саҥа өрөспүүбүлүкэ тэриллиитин сүҥкэн суолтатын туһунан эттэ. Ону сэргэ кини уларыйыы кэмэ кэлбитин, онно бэлэм буолуохтаахпытын, парламент миссиятын туохха көрөрүн эттэ. «Ыраах 1922 сыллаахха Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахов уонна кинилэр биир санаалаахтара Саха сирин норуоттарын судаарыстыбаннаһын бигэ акылаатын уурбуттара. 70 сыл ааспытын кэннэ, биһиги лиидэрдэрбит Михаил Николаев, Климент Иванов бэрэссэдээтэллээх XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттара Саха сирин судаарыстыбаннаһын тулхадыйбат олугун уурбуттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүкү сокуону оҥорор уорганыгар, дьокутааттарга ити улахан суолталаах сабыытыйалар. Мин эмиэ эһигини кытта өрөспүүбүлүкэбит иккис уонна үһүс ыҥырыылаах парламенын сорҕото буола сылдьыбыппынан киэн туттабын”, – диэн өрөспүүбүлүкэ тэриллиитигэр парламент оруолун бэлиэтээн эттэ. Судаарыстыбаннас оруолун туһунан санатан, “Ааспыт сүүс сыл биһиэхэ норуот өйө-санаата, духуобунаһа уһуктан, саҥа үктэлгэ тахсарга бигэ олук буолла. Айылҕа баайын туһаҕа таһааран, биһиги дойдубутун уларытар кыахтанныбыт. Хайа да салааны ыл, Саха сирэ ситиһиилэрдээх иһэр”, – диэтэ.
Парламентаризм сүҥкэн оруолун бэлиэтээн, Айсен Николаев ол саҕаланыытын ыраахтааҕыга бастакы дэлэгээссийэлэр барыыларыгар уонна 150 сыллааҕыта Степной дуума олохтонуутун холобуругар санатта. Ити идиэйэлэр судаарыстыбаннас тэриллиэҕиттэн Саха сиринээҕи Киин Ситэриилээх Кэмитиэт тэриллиитигэр, Бүттүүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр сийиэстэрэ ыҥырыллыытыгар киирбиттэрин Ил Дархан бэлиэтээтэ. Биһиги парламеммыт саҥа устуоруйаҕа уустук кэрдиис кэми ааспытын санатта. Кини Судаарыстыбаннай мунньаҕы салайбыт дьокутааттары санатта: Егор Ларионовы, Афанасий Илларионовы, Василий Филипповы, Николай Соломовы, Ньургун Тимофеевы, Виталий Басыгысовы, Александр Жиркову уонна Пётр Гоголевы.
“Биһиги парламеммыт өрүү даҕаны Арассыыйа сокуону оҥорор үлэтигэр инники кэккэҕэ сылдьар. Арассыыйаҕа Уһук Хотугу эрэгийиэнин социальнай үлэ эйгэтигэр биһиги өрөспүүбүлүкэ ылыммыт сокуоннара уонна нуормалара туттулла сылдьаллар. Саха сиригэр туттуллар социальнай хайысхалаах быраап билиҥҥэ диэри Арассыыйаҕа бүтүннүүтүгэр холобур буолар. Бүгүн Ил Түмэн үлэтинэн, Саха сирэ улуу Арассыыйа иһигэр биир быраап хонуутугар олорор, үлэлиир буолары ситистэ”, – диэтэ. Итини сэргэ Ил Дархан саҥа парламент саҥа саҕахтарын, саҥа миссиятын туһунан санатта.
“Бүгүн анал байыаннай эпэрээссийэ бара турар, бу балаһыанньаҕа биһиги иннибитигэр икки таһымнаах соругу толорору ирдиир: оперативнай, өр болдьохтоох уонна стратегическай. Ил Түмэн дьокутааттарыгар сааҥсыйа кэмигэр бырабыыталыстыба ылыммыт былаанын өйөөбүттэрин, киллэртээбит этиилэрин иһин махтал. Ол – Саха сирин олохтоохторун өйүүр, кинилэр дохуоттарын үрдэтэр, дьарыктаах буолалларын, экэниэмикэ салааларын өйүүр туһугар ылыммыт миэрэлэр”, – диэтэ Ил Дархан.
Билигин өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегиятын олох уонна уопсастыба ирдэбилинэн көрөн уларытар кэм кэллэ диэтэ. “Өрөспүүбүлүкэ сокуоннарыгар, ресурсалар форматтарыгар уларытыылары киллэрэр, урбааны көҕүлүүр наада буолла, онно ыйааһыннаах сөптөөх быһаарыылары ылынар уолдьаста. Манна бэлэм суол суох, биһиги бииргэ сомоҕолоһон быһаарыы ылыныахтаахпыт. Онон, хаалбыт кэмҥэ Ил Түмэн баар сокуоннары барытын ырытыан наада. Экэнэмиичэскэй уонна социальнай саҥа сайдыыны көҕүлүүргэ платформаны бэлэмниир курдук”, – диэбитэ сонун буолла.
Айсен Николаев Ил Түмэн биир суолталаах миссиятынан уопсастыбаннай туруктаах буолууну уонна сомоҕолоһууну ааттаата. “Бүгүн бу миссия саамай тутаах дии саныыбын. Мин биһиги бэрэсидьиэммит Владимир Путин этиитин аҕалыахпын баҕарабын: “Биһиги норуоппут сомоҕолоһон, элбэх кыайыылары ситиспитэ” диэн. Түмсүүлээх буолуу биһиги Ийэ дойдубутугар хаһааҥҥытааҕар да наада – уопсастыбаны хайыта сатыыр күүстэр бааллар. Биһиги быыһык кэмҥэ олоробут, онон түмсүүлээх буоларга, сомоҕолоһорго ыҥырабын. Күннээҕи ханнык даҕаны боппуруоска хайдыһыы баар буоллун, ону туора ууруохха уонна түмсүөххэ. Туох баар бэлитиичэскэй күүстэр биһиги бэрэсидьиэммит, дойдубут ыытар сүрүн кууруһун өйүөхтэрин наада. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин улахан уопута уонна аптарытыата, кини ботуруйуоттуу быһыыта салгыы даҕаны төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтин уонна дойдутун интэриэһигэр сулууспалыа диэн эрэнэбин. Ил Түмэн салгыы даҕаны, бэрэстэбиитэллээх уорган быһыытынан уопсастыбаны сомоҕолуур аһаҕас кэпсэтии ыытыа дии саныыбын”, – диэтэ.
***
Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын туһунан дакылаатыгар Саха АССР бу Саха сирин судаарыстыбаннаһын маҥнайгы көрүҥэ этэ, ол билиҥҥи Саха Өрөспүүбүлүкэтин халыыба буолбута диэтэ. Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Уһук Илин ВРПтын 20%-нын биэрэр, туруктаах, сайдар субъект диэтэ. “Саха АССР тэриллибитин кэннэ, Саха сирин судаарыстыбаннаһа бэйэтэ Төрүт сокуоннаммыта, автономнай өрөспүүбүлүкэ тас кыраныыссалара олохтоммуттара”, – диэн бэлиэтээтэ. Национальнай автономия тэриллиитин түмүгэр нэһилиэнньэ култуурунай сайдыыта, салайар уорганнар тэриллиилэрэ, индустриализация сайдыыта барбыта. Ол бүтүн судаарыстыба сайдарыгар олук буолбута.
***
СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев тыл этиитигэр өбүгэлэрбит 360 сыл устата норуот бэйэни салайар быраабын, дьоһуннаах сайдыытын, Арассыыйа састаабын иһигэр тэҥ бырааптаах дойду быһыытынан киирэрин туһугар ыраахтааҕы уонна сэбиэскэй былаас иннигэр кимиилээхтик туруорсубуттара. Ол туһунан элбэхтик ахтылынна. Автономнай өрөспүүбүлүкэ биһиэхэ үөһэттэн түспэтэҕэ, бу РФ Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин быһаарыыта буолбута. Ол да буоллар, автономия бу олохтоох салайыныы, өрөспүүбүлүкэ бэйэтин бас билиитинэн бэйэтэ салайар кыахтаммыта. Кылгас кэмҥэ көмүһү, түүлээҕи эрэ хостоон олорбуппут, ол эрэ биһиэхэ көмөлөспүтэ.
Онтон 90-с сылларга саҥа уларыйыылар үүммүттэригэр бэйэбит иннибитигэр 3 соругу туруорбуппут. Ол – өрөспүүбүлүкэ бэлитиичэскэй ыстаатыһын улаатыннарарга, иккиһэ – бас билиитин быһаарсарга, үсүһэ – итиннэ олоҕуран дьон олоҕун хаачыстыбатын тупсарарга. Ол туһунан биһиги 1990 сыллаахха ыам ыйыгар Арассыыйа норуодунай дьокутааттарын сийиэһин түрүбүүнэтиттэн эппиппит. Онно автономнай өрөспүүбүлүкэлэр ыстаатыстарын уларытар уонна тэҥ бырааптаах национальнай-территориальнай структуралар тэриллиилэрин туһунан этии киллэрбиппит. Онтон 1990 сыллаахха РСФСР Миниистирдэрин Сэбиэтин уурааҕа тахсыбыта. Ол докумуону хас биирдии сэбиэккэ, оройуоҥҥа, өрөспүүбүлүкэбит хас биирдии улахан тэрилтэлэригэр дьүүллэспиппит. Онон, хорсуннук бу хардыыга барбыппыт. Ыарахан кэм этэ, Сойуус ыһыллыыта барыбытыгар даҕаны трагедия этэ, ордук, ыраах кытыы сирдэргэ. Ол да буоллар биһиги туруулаһыыбыт түмүктээх буолбута: өрөспүүбүлүкэ салгыы сайдарыгар сүҥкэн кылаат ууруллубута.
Бүгүн эмиэ оннук кэм кэллэ, ыарахан буолуо, ол эрээри биһиги инникилээн иһиэхпитин наада. Сүрүнэ, экэнэмиичэскэй кыахпытын уонна 3 триллион сыаналаах сүрүн пуондаларбытын тутан хаалыахпытын наада. Ону кытта тыа сирэ эмсэҕэлээбэтин хааччыйыахпытын, байылыат олоҕун ситиһэ сатыахпытын наада”, – диэтэ М.Е. Николаев. Тыл этиитин түмүктээн, бастакы бэрэсидьиэн Ил Дархан Айсен Николаев тула түмсэргэ ыҥырда.
***
Оттон X, XI ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт, I, II, III ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата Климент Иванов: “Бүгүн биһиги М.Аммосов, П.Ойуунускай, И.Барахов, С.Аржаков курдук норуот чулуу уолаттарын саныы сылдьыахтаах эрэ буолбакка, кинилэр муударастарыгар, дьулуурдарыгар, норуоттарын туһугар олоҕу да сиэртибэлииргэ бэлэмнэригэр үөрэниэхпитин наада”, – диэтэ. Автономия Саха сирин норуоттарыгар элбэҕи биэрбитин уонна историческай оруолун толорбутун туһунан санатта.
***
Бэлиитикэ аксакаала Егор Ларионов Аҕа дойду сэриитин саҕана сут-кураан сылларга Илья Егорович Винокуров хорсун быһыыта норуотун быыһаабытын аҕынна. Ол туһунан дьон-сэргэ, ыччат умнумуон наада диэтэ. Егор Ларионов Саха сирэ Айсен Николаев салалтатынан сайдыы суолун салгыы тутуһуо, кэнэҕэски көлүөнэлэргэ саҥа суолу-ииһи арыйыа диэтэ.
***
Ил Түмэн вице-спикерэ, V ыҥырыылаах Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков: “Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын судаарыстыбаннаһа кинилэр ХХ үйэҕэ ситиспит кыайыыларыттан саамай сыаналаахтара, – диэн, тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. – Бу биһиги норуоттарбыт ХХ үйэҕэ ситиспит кыайыылара”, – диэтэ.
***
IV ыҥырыылаах Ил Түмэн бэрссэдээтэлэ Виталий Басыгысов: “Өрөспүүбүлүкэ 100 сыллаах үбүлүөйүгэр элбэх ситиһиилэрдээх кэллибит, Арассыыйа биир саамай туруктаах эрэгийиэнигэр кубулуйдубут, – диэтэ. – Бүгүн син биир уустук кэмнэр үүннүлэр. Бу балаһыанньа атын дойдулартан тутулуктаах буолар сатамматын көрдөрдө. Бэйэ киэнин сайыннарар наада”, – диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата, Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, III, V ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата Василий Власов судаарыстыбаннай сүбэрэнитиэт туһунан декларациятын, Төрүт сокуон туһунан кэпсээтэ. “Биһиги ССРС сууллубутун кэннэ Саха сирэ саҥа Арассыыйа Федерациятын сорҕото буолар диэн бэлиэтээн этэбит. Билигин биһиги саҥа Арассыыйа Федерациятын тутуутун саҕаланыытыгар сылдьабыт. Онуоха саҥа уларыйыылар наадалар”, – диэтэ.
***
Үөрүүлээх мунньахха норуот дьокутааттара Саха АССР тэриллибитэ 100 сылынан эдэр ыччакка, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар ыҥырыы таһаардылар. Дьокутааттар Туһаайыы суруктарын уонна Бэлиэ бэчээти бэлиитикэ ытык кырдьаҕастара Климент Егорович Иванов уонна Григорьева Люлия Николаевна СӨ ыччат парламенын бэрэссэдээтэлэ Антон Васильевка туттарбыттара бэлиэ түгэн буолла. Харда этиитигэр А.Васильев аҕа көлүөнэ парламент дьокутааттарыгар махталын биллэрдэ уонна ыччаты сомоҕолуур уонна кини эниэргийэтин айымньылаах, көдьүүстээх хайысхаҕа ыытар туһугар үлэлиэхпит диэтэ.
Пресс-сулууспа матырыйаалынан.
