Е.Н. Федоров СӨ Киин быыбардыыр хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлинэн икки сыллааҕыта талыллыбыта. Онтон ыла элбэх муниципальнай быыбардар, икки федеральнай хампаанньа, ол иһигэр ааспыт сыллааҕы Госдуума быыбара ыытылыннылар. Кини үлэтигэр чиэһинэйдик, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһарын Госдуума быыбарыгар Саха сиригэр хомуньуустар хоппуттарын кэннэ, дойду биллэр политологтара: “Саха сирэ быыбардааччы итэҕэйэр, дьиҥнээх бэлитиичэскэй күрэстэһиилээх быыбардыыр систиэмэтэ баарын көрдөрөр”, – диэн элбэҕи этэр сыанабыл биэрбиттэригэр көрөҕүн.
– Евгений Николаевич, быйылгы быыбардар урукку сокуонунан барар буоллулар дуо?
– Дьон өйүгэр-санаатыгар муниципальнай реформа түмүгэр быыбар хонуута хайдах уларыйыан сөбүн туһунан боппуруостар үөскүүллэрэ чахчы. Биһиги сокуонунан олорор, быыбары дойду, өрөспүүбүлүкэ сокуоннарынан ыытар дьоммут. Улахан быыбардары санаттахха, 2004 с. Беслан алдьархайын кэннэ эрэгийиэн салайааччыларын быыбарын тохтото сылдьыбыттара. Онтон 2012 с. субъектар бэйэлэрин үгэстэринэн, сокуоннарынан көрөн, эрэгийиэн баһылыгын быыбардыыр бырааптара төннүбүтэ. Биһиги ол сокуонунан 2014 с. Е.А. Борисовы быыбардаабыппыт. Кини бастаан 2010 с. Ил Түмэнинэн талыллан турар. Бэйэбит салайааччыларбытын, парламеммытын талыы Саха сиригэр, саха дьонугар, дэмэкирээтийэ, өрөспүүбүлүкэ муҥутуур ситиһиитин быһыытынан сыаналанар. Арассыыйа үрдүнэн, 85 субъектан, өссө уонча регионнарын баһылыгын парламеннара талар, оттон 75 эрэгийиэҥҥэ кистэлэҥ куоластааһын ыытыллар. Ити курдук, федеральнай сокуоҥҥа эрэгийиэн баһылыктарын парламенынан эбэтэр кистэлэҥ куоластааһынан талар балаһыанньа киирэн турар. Ол иһин бүгүн субъект быыбары ыытарыгар бэйэтин сокуонунан, нормативнай аактарынан көрөн дьаһаныахтаах. Саха дьонун быһыытынан бэркэ диэн өйдүүбүт, биһиэхэ быыбар ыытыллара хайаан да наада. Өскөтүн Төрүт сокуоҥҥун уларытан, өрөспүүбүлүкэ баһылыгын парламент талар диир буоллаххына, тыа сириттэн төрүттээх олохтоох киһи хаһан да Ил Дархан буолумуон сөп.
Ил Дархан Айсен Николаев улуустар баһылыктарыттан үөһэ быыбардар хаалыахтаахтар диэн тус позициятын куруутун аһаҕастык этэр, уларыппат.
Быйыл ыытыллыахтаах муниципальнай реформа сокуона бастакы ааҕыыны ааспыта, өссө иккис, үһүс бааллар, тиһэҕэр бэрэсидьиэн баттыахтаах. Ол эрээри, балаһыанньа сытыырхайыытынан, анал байыаннай эпэрээссийэнэн, бэлиитикэ хайдах буоларыттан көрөн, реформа кыратык тохтуу түһүөн сөп. Бэс ыйыгар көрүөхтээхтэрэ уһаата. Муниципальнай реформа сокуона хайдах тахсыан билбэппит. Ол гынан баран биһиги өрөспүүбүлүкэбит, парламент өттүттэн Госдуумаҕа саҥа сокуоҥҥа көһүү түһүмэхтэрин болдьоҕун быһаарыыны эрэгийиэннэргэ биэрэр туһунан этии киллэрбитэ.
Онон, быйыл күһүҥҥү быыбардар урукку сокуонунан барыахтара. Эһиил ыытыллар улахан быыбардар эмиэ уларыйыыта суох ыытыллыахтара диэн саныыбын.
– Быыбар саҕаланна да, соцситимнэринэн араас информация барыта тарҕанара быыбар хаачыстыбатыгар төһө охсуулааҕый?
– Владимир Путин Борис Ельцинтэн былааһы ылыаҕыттан, тиһэх 15 сыл биһиги кэлэктиибинэй арҕаа дойдулар дэнэр судаарыстыбалар информационнай дьайыыларын анныгар олоробут. Көрөҕүт дии, биир да быыбар “балыйдылар, биһиги билиммэппит” диэн айдаана суох ааспат. “Арассыыйаҕа чиэһинэйэ суох быыбар ыытыллар, түмүгү көннөрөллөр, бүлүтүөнү наадалаах дьоҥҥо эбии быраҕаллар, балыйыы наһаа элбэх” диэн дойдубут быыбардыыр систиэмэтин куорҕаллыыр санаалаах информация араас ханаалынан арҕааттан күүскэ соҥнонор. Итиннэ арҕаалар Украинаны актыыбынайдык туһанан, араас информация сэриитин ыыттараллара сымыйа буолбатах. Ил Дархан Айсен Николаев биир интервьютугар Саха сирэ куһаҕанын, мөлтөҕүн, сыыһа сайдарын туһунан информация 90-ча бырыһыана Украинаттан кэлэ олорорун туһунан эппитэ. Элбэх дьон итини итэҕэйбэт курдук. Итэҕэтэргэ биир холобуру аҕалыым: хас эмэ сыл тухары төлөпүөн массыанньыктара дьонтон харчы бөҕөнү албыннаан суйдаан ылалларын туһунан айдаараллар уонна... ким да тутуллубат буолбат дуо? Олунньуга байыаннай эпэрээссийэ саҕаламмытын кэннэ, Украинаҕа, холобур, Бердянскайга оннук төлөпүөн массыанньыктарын хонтуораларын туппуттарын телеграм-ханаалларынан, тэлэбиидэнньэнэн кэпсээбиттэрэ. Судаарыстыба өттүттэн итинник тохтотор күүстээх дьайыылар барбыттарын кэннэ, биһиэхэ кулун тутартан төлөпүөнүнэн Украинаттан харчыны албыннаан ылыы тохтоото. Миэхэ биир да киһи харчыбын албыннаан ыллылар диэн төлөпүөннээбэт буолла. Урут итэҕэйбэт этибит, онтон бүгүн тастан араас ньыманан биһиги дойдубут бэлитиичэскэй тутулун түөрэҥнэтэр дьайыылар олох өртөн ыла ыытыллыбыттарын өйдүүбүт. Элбэх саха дьоно урут күдээринэ истэр гибриднэй сэрии, информация сэриитэ диэн исписэлиистэр, эспиэрдэр этэллэрин, дьэ билигин өйдөөн, улахан алдьархайы таһаара сыспыттар эбит диэн санааҕа кэлбит буолуохтаахтар.
Арассыыйа дьоно аан дойду иһигэр бэйэбит сүбэрэнитиэттээх судаарыстыбабыт диэн толкуйдуур буоллахпытына, биһиги быыбартан хаһан да аккаастаныахпыт суоҕа. Тиһэх сылларга, Төрүт сокуону уларытыы чэрчитинэн, быыбары дьон итэҕэйэр систиэмэтэ оҥорор туһугар сокуону тупсарыы баран иһэр. Элбэх уларыйыылар, саҥа балаһыанньалар киирдилэр. Сокуон билигин быыбарга дойду бэлитиичэскэй баартыйаларыгар, кэтээн көрөөччүлэргэ уопсастыба хонтуруола кыттыытын кэҥэтии, быыбар процеһа аһаҕастык көстөрүн-иһиллэрин хааччыйар кыах хас сыл аайы кэҥээн иһэрин мэктиэлиир.
– Дистанционнай быыбар биһиэхэ киириэ дуо?
– Дистанционнай куоластааһын киириитэ көлүөнэлэр солбуйсууларын учуоттуур. Эн биһикки былыргылыы быыбарга атахпытынан тиийиэхпит. Оттон оҕолорбут, сиэннэрбит дьиэҕэ олорон эрэ куоластыыры ордороллор. Мин балтараа сыллааҕыта манна сокуоҥҥа дистанционнай быыбар туһунан балаһыанньа киллэрэрбэр, чахчы элбэх баартыйа бэрэстэбиитэллэрэ: “Дистанционнай куоластааһын туохха наадалааҕын киллэрэ сатыыгын, булкуур-тэккиир таһаараарыгын дуо?” – диэн кыратык айдаарбыттара. Ордук билигин Госдумаҕа дьокутаатынан талыллан барбыт билэр-көрөр киһим сордоон турар. 2024 сыл кулун тутар 20 күнүгэр барар Арассыыйа бэрэсидьиэнин быыбарыгар, атын да федеральнай быыбардарга хайаан да, дистанционнай быыбары актыыбынайдык туһаныахтара. Саха сиригэр сүбэлэһии, көмүскээһин кэнниттэн, тэхиниичэскэй кыах баар буоллаҕына, дистанционнай быыбары туһаныахпытын сөп.
Дистанционнай быыбар “Госуслуги” былаһааккатыгар ыытыллар. Билигин дьон үксэ итиннэ регистрацияланан, персонофицированнай учуокка киирэн, бэйэтэ эрэ билэр паролланан, гос-өҥөнөн киэҥник туһаналлар. “Госуслуги” хакердартан көмүскэлэ улахан. Онон ким да туораттан киирэн, атын дьон оннугар куоластаабат. Мин оннубар куоластыахтара диэн куттанарга, дьиксинэргэ төрүөт суох.
– Быйыл күһүҥҥү быыбарга боруобалыырга туттуллуо дуо?
– Быйыл күһүҥҥү муниципальнай быыбардарга дистанционнай быыбар кыайан киирбэт. Ол эрээри аҕыйах хонуктааҕыта Москва, Псков, Калуга, Курскай уо.д.а. улахан сайдыылаах субъектар муниципальнай быыбардарыгар дистанционнай быыбары ыытарга быһаарыы ылыннылар. Оттон биһиги 2024 с. РФ бэрэсидьиэнин быыбарын иннинэ, уопуту мунньарга, систиэмэни боруобалыырга эһиилги быыбарга дистанционнай быыбары ыытыахха диэн көрдөһүүлээх өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар тахсарга боппуруоһу дириҥник үөрэтэ, көрө-истэ сылдьабыт. Саха сиригэр барытыгар сатаммата чахчы. Дистанционнай быыбарга, тэхиниичэскэй өттүнэн, интэриниэт түргэниттэн саҕалаан, элбэх үрдүк ирдэбиллэр толоруллуохтаахтар.
“Госуслуги” нөҥүө судаарыстыба төлүүр материальнай төлөбүрдэрэ, босуобуйалара, атын да элбэх өҥөлөр оҥоһуллаллар. Систиэмэ хас да таһымнаах көмүскэллээх. Биһиги дьоммут гос-өҥөнү тутта үөрэнэн, үчүгэйдик сатыыллар, дистанционнай быыбарга кыттарга бэлэмнэр. Былырыын Арассыыйа дистанционнай быыбары боруобалыыр эспэримиэнигэр “Госуслуги” нөҥүө кыттыһарга ыҥырбыппытыгар Саха сирин бары улуустарыттан, ол иһигэр хотулартан кытта, 19,5 тыһ. киһиттэн сайабылыанньа киирбитэ. Ити көрдөрүү быыбардааччыбыт ахсаанын 3% буолар. Атын субъектардааҕар көрдөрүүбүт үрдүк этэ. Бэрэбиэркэ үчүгэйдик ааспыта. Биллэн турар, бу систиэмэ тэхиниичэскэй хааччыйыы өттүттэн тупсарыллан иһиэҕэ. Саамай кылаабынайа, бу платформа, дааннайдара хакердар саба түһүүлэриттэн эрэллээх көмүскэллээхтэр. Былырыын-быйыл омук хакердара “Госуслуги” систиэмэтин ДДОС атаака ыыппыттарыгар “алдьаталлар дуу, суох дуу” диэн кэтээн көрбүппүт. Сөкүүндэҕэ хас да сүүс тыһыынча саба түһүүлэр бааллара да, “Госуслуги” систиэмэтэ тулуйбута.
Быыбар систиэмэтэ тэхиниичэскэй өттүнэн сайдан иһэр. Ол курдук, ааспыт Госдуума, Университет, Халыма-Индигир уокуруктарын уонна быйылгы Өлүөхүмэ быыбардарыгар хандьыдааттарга электроннай илии баттааһыны хомуйарга көҥүллээбиппит. Аныгы хандьыдаат илии баттааһыны былыргылыы ыалы кэрийэ сылдьан буолбакка, “Госуслуги” нөҥүө хомуйар. “Госуслуги” хас биирдии киһи учуоттанарынан, илии баттааһын 100% кырдьыга, дьиҥнээҕэ мэктиэлэнэр. Сокуоҥҥа уларыйыылар киирэн, билигин кэлэр быыбардарга хандьытааттарга илии баттааһыны “Госуслуги” нөҥүө хомуйар кыах баар буолла.
– Быйыл күһүҥҥү быыбар туох уратылааҕый, хайдах барыаҕай?
– Күһүн өрөспүүбүлүкэҕэ бүтэһик сылларга буолбатах улахан муниципальнай быыбардар ааһыахтара. Барыта 488 муниципальнай тэриллиилэргэ (68%-гар) араас таһымнаах: баһылык, улуус, нэһилиэк мунньахтарын талыы быыбарын хампаанньата ааһыахтаах. Ол иһигэр 9 улахан улуус баһылыктара талыллыахтара. Реформаҕа сыһыаннаан эттэххэ, Ил Дархан Айсен Николаев муниципальнай реформа туһунан кэпсэтиигэ улуус баһылыга хайаан да быыбарданыахтаах диэн аһаҕастык бэйэтин позициятын иһитиннэрбитэ. Саҥа сокуон ылылыннаҕына, улуустар, куораттар муниципальнай уокурук буоллахтарына, нэһилиэктэр баһылыктара баар буолаллара дуу, суох буолаллара дуу сокуон хайдах ылылларыттан тутулуктаах, көстөн иһиэҕэ.
– Нэһилиэк мунньаҕар дьокутаакка хандьыдаат толору баар буолуо дуо?
– Итинник кыһалҕа баар. Манна бэлитиичэскэй баартыйалар күүскэ үлэлиэхтэрин наада. Муниципальнай тэриллиилэр олохторо, бүддьүөттэрэ нэһилиэк мунньаҕын быһаарыыларыттан улахан тутулуктаах.
– Баартыйаларбыт туруктара хайдаҕый? Нэһилиэнньэ наар биир дьону көрөртөн хал буолуута баар.
– Саха сирин быыбардарыгар 17 баартыйа кыттар бырааптаах. Быйыл “Дьыала баартыйата” диэн саҥа баартыйа өрөспүүбүлүкэҕэ кэллэ. Бу баартыйалар бары эрэгийиэҥҥэ аһыллыбыт салаалаахтар. Онон, быыбарга бэйэлэрин бэрэстэбиитэллэрин туруорар бырааптаахтар, өскөтүн баартыйа устаабыгар “регионнааҕы салаа хандьытааттары быыбарга туруорар кыахтаах” диэн суруллубут буоллаҕына.
Усуйаанаҕа, Мииринэйгэ, Булуҥҥа улуус Мунньаҕа баартыйалар испииһэктэринэн талыллар. Онно баартыйалар турунаары сылдьаллар. Ол эрээри, баартыйалар үлэлэрин көрдөрө улуустарга, нэһилиэктэргэ элбэх дьоннорун туруоруохтарын сөп этэ. Хандьытааттары туруоруу атырдьах ыйын 1 күнүгэр диэри көҥүллэнэр.
Кырдьык, билигин урукку салайааччылар сааһыран, уларыйыылар бараллар. Жириновскай ыараханнык ыалдьан олохтон туораата, Зюганов 80-нун туолла. Саха сириттэн хомуньуустарга саамай элбэх бырыһыаны биэрбиттэринэн, элбэх дьон В.Н. Губаревы Госдуумаҕа ылыахтара диэн эрэммиттэрэ туолбата. Баартыйа ким төһө куолаһы биэрбитинэн быһаарбат эбит, Госдуума дьокутаатын мандаатын Москубалар атын киһиэхэ биэрдилэр.
90-с сылларга ССКП диэн биир баартыйалаах систиэмэ кэнниттэн элбэх баартыйаланыы кэлбитигэр, оччотооҕу нэһилиэнньэ үтүө уларыйыыларга эрэммитэ. Ол хайдаҕын туһунан кэпсэтии туспа боппуруос. Билигин дойдуга хайа баҕарар быыбар хампаанньатыгар кыттар бырааптаах 60-тан ордук федеральнай бэлитиичэскэй баартыйа баар. Көлүөнэ уларыйар, дьон саҥа ааттары истиэн баҕарар, онон ситуация сытыырхайан иһэр. Былырыыҥҥы быыбар кэнниттэн “Саҥа дьон” диэн биллибэт баартыйа соһуччу парламеҥҥа тахсыбыта. Эһиил Ил Түмэн быыбарыгар илии баттааһын хомуура суох 8 баартыйа кыттар бырааптаах. 5 парламент баартыйатыгар эбии “Гражданскай платформа”, “За справедливость”, “Партия роста” киирэллэр. Өссө эбии икки кыра баартыйалар: “Дьыала баартыйата”, “Родина” итинник, быыбарга илии баттааһыны хомуйбакка кыттар быраабы ыларга үлэлээн эрэллэр. Онон күһүҥҥү быыбар билигин илии баттааһыны хомуйбакка быыбарга кыттар бырааптаах 8 баартыйаҕа эбиллии баар буоларын дуу, суоҕун дуу көрдөрүө.
Уопсайынан, наһаа элбэх бытархай баартыйа баарынан, дойду бэлиитикэтин хонуутугар элбэх бытархай баартыйалар тахсыахтарын сөп курдук. Ити хайдыһыыттан атыҥҥа тиэрдибэт. Быйыл күһүҥҥү быыбардар түмүктэрэ дойдуга бэлитиичэскэй баартыйалар конфигурациялара хайдах буолар туруктааҕын көрдөрүөхтэрэ. Эспиэрдэр Арассыыйаҕа, баҕар, баартыйалар ахсааннарын аҕыйатыы барыан сөбүн туһунан этэллэр.
Кыһалҕалар баалларын да үрдүнэн, парламент баартыйалара мөлтөөтүлэр диир уустук. Ол да буоллар, быыбардааччы санаата, баартыйаларга сыһыан уларыйара ааспыт Госдуума быыбарыгар көстүбүтэ. Холобур, Г.Парахин ЛДПР урукку саҕа куолаһы ылан, Госдуумаҕа барыа дии саныыллара, ол эрээри, уруккутааҕар аҕыйах куолаһы ылан, барбатаҕа. “Сиэрдээх Арассыыйаҕа” Ф.Тумусов бэйэтин былааһын эдэр ыччаттарга биэрдэ. Саҥа салайааччы С.Сивцев баартыйа төһө кэскиллээҕин быйыл көрдөрүө.
– Дьон ортотугар быыбар буолла да, балыйаллар диэн күдээринэ сыһыан баар. Сталин “ким хайдах куоластаабыта буолбакка, куолас хайдах ааҕыллыбыта быһаарар” диэн этиитин сокуон оҥостоллор. Итиннэ тугу этиэҥ этэй?
– Быыбар түмүгүн “кистээн көннөрөллөр” диэһин олох сымыйа. Хаһан да көннөрбөттөр. Ааспыт быыбарга Москубаҕа электроннай куоластааһыҥҥа бэйэлэрэ былаһааккалаахтара. Онно балыйыы таҕыста диэн мөккүөр үөскүү сылдьыбыта. Ол былаһаакканы хонтуруоллаабыт, омук ааҕынынан биллэриллибит “Эхо Москвы” араадьыйа гендириэктэрэ А.Венедиктов кыраныысса таһыгар куотуон санаталыыр курдук иһиллэр. Итинтэн сылыктаатахха, дистанционнай куоластааһыҥҥа сыһыаннаах айдаан тахсарыгар, кини тугу эрэ соруйан оҥорбут буолуон сөп.
Ол иһин балыйсыы тахсыбатын диэн, соҕуруу бары “Госуслуги” нөҥүө куоластыырга көһүөхтэрэ. Дистанционнай куоластааһын дойду үрдүнэн биир гос-өҥө платформатыгар киирэринэн, быыбар хонтуруолун, баартыйалар хайдах кэтээн көрөллөрүн туһунан саҥа мэхэньиисимнэри дьүүллэһии бара турар.
Судаарыстыба нэһилиэнньэ дистанционнай куоластааһыны итэҕэйэрин туһугар улахан үлэни ыытар. Балыыр тахсар диэн дойду быыбардыыр сокуонун, систиэмэтин билбэт дьон саба быраҕан, “оннук буолуо” диэн сэрэйэн көрөн этэллэр. Быыбары ис өттүттэн билэр дьон инньэ диэбэттэр. Дьиҥэр, сокуон быыбарга кэһиилэргэ олус кытаанах. Түбэспит дьон хаайыыга бараллар. Быыбар балыырдаах диир дьонтон “Фальсификация хайдах оҥоһулларый? диэн ыйытааччыбын, ким да кыайан быһаарар кыаҕа суох.
“ГАС-Выборы” систиэмэ сыыһа тахсарыттан бэйэтин көмүскэнэр. Уопута суох учаастак хамыыһыйата алҕаска сыыһа сыыппараны киллэрээри гынарын ылбат, төттөрү тэбэр. Хандьытааттар ааттара суруллубут бүлүтүөн бэчээттэниэҕиттэн барыта ааҕыллан, кытаанах хонтуруолга сылдьар. Дьон аныгы быыбардар балыыра суох баралларын, быыбар хамыыһыйатын чилиэннэрин аҥаара баартыйалар бэрэстэбиитэллэрэ буолаллара мэктиэлиирин өйдөөбөт. Холобур, хомуньуустарга “Биир ньыгылларга” куоласта эбиҥ” диэ эрэ, быыбар хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлин хаайыыга ыыталлар буолбатах дуо?
Иккиһинэн, быыбар аайы баартыйалартан элбэх кэтээн көрөөччү баар. Кинилэр төһө киһи быыбардаабытын ааҕан баран, хамыыһыйа боротокуолун кэтэһэн, онно хас киһи суруллубутун кытта тэҥнээн көрөн, эбии ким да суруллубатаҕын итэҕэйэллэр. Быыбары баартыйалар өссө видеонан кэтииллэр. Онон, Арассыыйа быыбардыыр систиэмэтэ сыыһата суох, кырдьыгынан үлэлииригэр судаарыстыба чахчы элбэҕи оҥордо.
Күһүҥҥү быыбардарга “Ээ, миигинэ суох барытын быһаарбыттара” диэн сомоҕо домоҕу сокуон оҥостубакка, кэлэн бэйэҕит эрэнэр, итэҕэйэр дьонноргутугар куоластааҥ диэн ыҥырабын. Баартыйалар бары таһымнаах быыбардарга хандьыдааттары туруорууга бэйэҕит үлэҕитин көрдөрүҥ, быыбардааччыны бырагыраамаҕытынан итэҕэтиҥ.
– Евгений Николаевич, быыбар “үрүҥ бээтинэлэрин”, дойду быыбардыыр систиэмэтэ киһи итэҕэйэр гына сайдыытын туһунан аһаҕас, интэриэһинэй кэпсээниҥ иһин улахан махтал!
Владимир Степанов
