“Экодухуобунай Кут Дабаан тускула—сайдыы үөрэҕэ” ( киһи ис духуобунай күүһэ ядернай буомбатааҕар күүстээх), “Экодухуобунас диэн киһи дьылҕатын салайынар туругун булунуута, кыаҕын туһаныыта”, “Экодуховность —это гуманитарная инновация”, “Экодухуобунас диэн экологическай тыыллыы философията, стратегическай сыалы туруоруу, ону ирдиир уопсай хайысха”...
“Экодухуобунас” диэн саҥа философскай категорияны биһиги биир дойдулаахпыт, атомщик-учуонай , физик Иоган Максимов өрө көтөхтө. Ити кини көрүүлэриттэн ыллым .
“Экодухуобунас ыалтан саҕаланар”, дьиэ кэргэн педагога, учуутал-суруналыыс Л.С.Аргунова. “Экодухуобунас диэн Айылҕа тыынынан Айыы тыыннаныы”, социология наукатын доктора, профессор У.А.Винокурова.
Күндү төрөппүт! Дэбигис бу тылы киһи өйдүө суох курдук, ол эрээри ылсан иһигэр киирдэххэ — бу эн орто туруу бараан дойдуга туругуҥ , үөскүөххүттэн күн сириттэн барыаххар диэри Дьылҕаҕыҥ салайынар кыаҕыҥ диэххэ сөп. Ол курдук дириҥ, ол курдук киэҥ ис хоһоонноох буолан тахсар. Ону билиэххин баҕарар буоллаххына, “Айар” кинигэ кыһатыгар 2023 сыллаахха бэчээттэммит “Экодухуобунай Кут Дабаан тускула—сайдыы үөрэҕэ” ( киһи ис духуобунай күүһэ ядернай буомбатааҕар күүстээх) Иоган Максимов кинигэтин хайаатар да булан ааҕаар.
Миэхэ Дьылҕам үтүө аартыктарбын бииртэн-биири арыйан сөптөөх ыллыктарынан хаамтарарыгар махтанабын. 25 сыл устата национальнай оҕо бэчээтигэр “буһа-хата” ис сүрэхпиттэн бары кыахпын, санаам күүһүн ууран туран үлэлээн кэллэҕим. Онон, оҕо аймах духуобунай сайдыытыгар үлэлээбит кэмнэрбин туохтааҕар да күндүтүк саныыбын. Биир сылтан бэттэх, А.Г.Н.К.Чирээйэптэр ааттарынан Дьокуускай куорат национальнай гимназиятыгар “Олох үөрэҕэ” норуот педагогикатын Киинин салайабын. Норуот үөрэҕин кииннээн салайыы диэн эмиэ дэбигис, судургу буолбатаҕа чахчы, ол эрээри манна сыстан үлэлиэххэ диэтэххэ - үлэ элбэх , олус дириҥ уонна киэҥ, нууччалыы кыбыттахха —“непочатый край”. Мин билигин манна баарбын.
Норуокка киэҥник тарҕаммытынан “калька” ( копировать), ол аата баары, суруллубуту иккистээн аҕалан сыһыаран таһаарыы буолбакка, бүгүн эйиэхэ анаан тус бэйэм санааларбыттан сэгэтиэхпин баҕарабын .
Сиэмэх (потребительскай) обществоттан — айар-дьайар, сайдар-чэчириир (созидательнай) обществоҕа көһөр эрэ түгэммитигэр, дьэ, дьиҥнээхтик “Айылҕа оҕолоробут” диэхпитин сөп. Хомойуох иһин, билигин бу эйгэҕэ аҥаардас тылбыт эрэ баар, бэйэ ис турукпутунан, кыахпытынан дьайбыппыт, ол аата чопчу дьайыыбыт суох. Айылҕа барахсан киһи үүнэригэр-сайдарыгар толору кыаҕы биэрэр: эти-сиини, өйү-санааны сиртэн хостонор баайы-дуолу, оттуур-мастыыр ходуһалары, баай барыылаах Байанайы, Күн, Сир, Куйаар баай энергиятын... биэриэхтээҕин барытын биэрэр. Оттон биһиги утары уунарбыт туох баарый? Олорор Күөх Айылҕа Биһикпитин ( эко-дьиэбитин ) хайдах гынан харыстыахтаахпытый? Киһи-Сир-Куйаар ситимнэрэ күүһүрэн турар кэмнэригэр.
Киһи аймах саҥа үүнэр кэмҥэ көмөтө ис айылгытын уһугуннаран Айылҕатыгар төттөрү хайыһыыта, харыстабыллаах сыһыана уонна манна барытыгар бэйэбит ис эйгэбитин, айылҕа биэрбит чараас кыаҕын толору арыйарбыт сүдү улахан суолталаах. Ону этэр , Иоган Егорович, бу атом оҥоһуллар эттигин ( элемент ) илиитинэн тутан, хараҕынан кэтээн көрбүт учуонай: ”Киһи ис кыаҕа ядернай буомбатааҕар күүстээх”— диэн.
Айылҕа алдьаныытын, кэхтиитин кытта киһи барахсан туруору быстыспат сибээстээх, ити ситимин биһиги билигин үүнэр кэм дьоно ыраатыннарбакка кэмигэр өйдөөн, ким ханна эйгэлээҕинэн, үлэлииринэн иитэр уонна үөрэтэр тускулу тутуохтаахпыт, эгэйиис санаабытын ыһыктан, ырааҕы көрөн дьаһанан. Күп-күөх , чап-чараас Эко-дьиэбитин сиэн-аһаан, дьапталҕанын түөрэ хостоон, кэрдэрин кэрдэн кэбирэттэхпит, төттөрүтүн утары уунарбыт туһугар.
Иоган Егорович бу сайдыы үөрэҕин ( Экодуховность) дойдум дьоно аан бастаан өйдөөн, туран саҕалаатыннар диэн, кэнники үс сылга Новосибирскай куораттан 3-4 кэлэн барда. Кэбис, туох да өнүйбэтэ диир сатаммат, саҥаны норуот ылынара уустуга биллэр, ол эрээри СИТИМ баар. Киһи онтон эрэ үөрэр. Хас да улууһунан биир санаалаах дьон түмсэн Экодухуобунас кэмпириэнсийэлэрин ыыттыбыт, кыралаан уһуктуу, бу салаанан үлэлэрин саҕалаабыт оскуолалар, түөлбэлэр, биирдиилээн общественниктар бааллар.
“Кэскил” оҕо бэчээтин кыһата биир бастакынан Кут Дабаан тускула ситимигэр холбонон ааптар экодухуобунаска аналлаах саамай сүрүн 18 видео-лекциятын устан үйэтиттэ. Ким мунаарар, тугу-хантан ылан саҕалыаҕын билбэт киһи, учуутал, иитээччи, салайааччы бу бэлэм лекциялары толору туһаныан сөп. Ааптар бу биэриилэрэ ВКонтакте “Учуутал аргыһа” уонна “Олох үөрэҕэ” ( ЯГНГ) страницаларыгар баар.
“Кут Дабаан сайдыы ыалтан саҕаланар” диэн бу үөрэххэ элбэхтик этиллэр ( ааптар Иоган Максимов). Мин аан бастаан кулгаах-харах эрэ буолан көрбүт-истибит, кэлин бу суолталааҕын — “Кэлэр Кэм үөрэҕэ” диэн утумнаан ылсан батыспыт киһи этэрим толору сөп, аан бастаан Кут Дабаан тосхолун сүрүн идиэйэтин өйдөөбүт, тутуспут , өйөөбүт киһинэн дьиэ кэргэн педагога, учуутал-суруналыыс Любовь Семеновна Аргунова буолар. Любовь Семеновна мындыр итэҕэтиилээх көрүүтүнэн, дьаһалынан бу үөрэх бөҕө тирэхтэннэ диэн көрөбүн. Быйыл Россияҕа Ыал сылынан, дойдубутугар Оҕо саас сылынан улуустарга норуот педагогикатын ( этнопедагогика) Кииннэрин, оскуолаларга этнопедагогика лабораторияларын тэрийэр, мусуойдар үлэлэрин тэтимирдэр, онуоха улахан болҕомтону уурар саамай тоҕоостоох. Манан ыллыктанан, сайдыы сөптөөх суолунан үктэнэн биһиги республикабытыгар “Ыал института” диэн Ил Дархан салайар Бырабыыталыстабытын кытта тэҥҥэ турар туспа салаа баар буолара хайаан да наадалаах. Норуот ону өйдүүр уонна туруорсар ээ. Экодухуобунас Кут Дабаан тускула онуоха үөрэх быһыытынан киириэхтээх.
Уһулуччулаах этнопедагог Геннадий Никандрович Волков эппит этиитин таһаарыым :
“Без памяти нет традиций, без традиций нет воспитания, без воспитания нет личности, нет народа”.
Саамай тоҕоостоох кэммитигэр бу этии биһиэхэ былаах курдук буолуохтаах, өйдөнөргө уонна көннөрүнэргэ диэн. Ол аата, билигин оскуолаларга төүө сатанарынан норуот педагогикатын лабораторияларын тэрйиэхтээхпит . Тоҕо? Үгэһи, иитиини, сайдыыны, култуураны, бэйэ билибитин туттарар , иҥэрэр, тириэрдэр соруктаах. Онтон атын суох, оттон бу сатаан тэриллибит түгэнигэр биир сиргэ тэпсэҥнии турарбыт салҕанара биллэр чахчы. Бу лабораториялары , эбэтэр Кииннэри салайар идэлээх, идиэйэлээх, норуот санаатын тута сылдар дьону үлэлэтэн уонна кинилэргэ үлэлиир сөптөөх эйгэлэрин тэрийдэххэ — Саха ыччатын сайыннарар кыаҕа кэҥиэҕэ.
Саха Күн Таҥаралаах омук, ону билэбит. Өссө “Чуораанчыкка”, “Колокольчикка+” үлэлиир кэмнэрбэр “Күн уонна оҕолор” ( “Дети и Солнце” ) диэн оҕо айар дьоҕурун арыйар , билиитин кэҥэтэр сыаллаах уруһуйга уонна оҥоһукка куонкуруһу биллэрбиппит. Бары улуустартан 500-чэкэ үлэ киирбитэ, барыта оҕо сырдык санаата, ааттаах үчүгэй идиэйэлэр киирбиттэрэ
- Оҕолоор , эһиэхэ Күн диэн тугуй? Туох суолталааҕый? Күнү хайдах көрөҕүтүй?
Оттон Киһи диэн бу Орто Туруу Бараан Дойдуга Күн сардаҥатын иҥэринэн сылдьар үүнэр үүнээйи буоллаҕа. Киһи сүрүн тыынын Күнтэн ылар. Ол курдук суолталаах буоллаҕа, ону оҕо сааска кини сырдык кутугар-сүрүгэр сөптөөхтүк быһаардахха ылынар, ыччат иитиллэр.
Гимназияҕа былырыын кэлээт, бу проегы салгыырга санаммытын, онтубут бэйэтин оннун наһаа үчүгэйдик булбута, онон кулун тутар ыйга Иоган Егорович Чурапчыга “Максимовскай ааҕыыларын” тэрийэ кэлбитигэр оҕолор быыстапкаларын тэрийэн Күннээх көрсөбүппүт. Иоган Егорович онуоа ис-иһиттэн олус долгуйбута уонна үөрбүтэ харахпар бу баар . “Оҕолору илдьэ Новосибирскай куоракка “Саха-РА” Күн киинигэр аҕалан көрдөрөргүт буоллар диэн алҕаан барбыта. Испэр ол баҕа санаа туоларын күүтэбин, кэтэһэбин. Биһиги бу проекпытын алын сүһүөх кылаас учуутала Ульяна Ильинична Черкашина салайар , быйыл “Күн остуоруйалара” диэнинэн тахсабыт. Кыалыннаҕына кыайыылаах оҕолорбутун илдьэ поеһынан Күҥҥэ айанныахпыт турдаҕа. Ити биирэ.
Иккиһинэн, “Внедрение инновации эколого духовного созидания в учебной программе образователных учреждений” диэн ааптары Иоган Егоровиһы кытта тэттик ааптарыскай программабытын суруйбуппут , иккиэн санаабытын түмэн олорон. Ол аата үөрэх систиэмэтигэр алтыһыннаран үөрэтии ( интеграция) ньыматынан бары предмеккэ экодухуобунас тиэмэлэрин сыыйа-баайа көрөн киллэрии диэн барда. Наһаа үчүгэйдик тахсан кэлэр. Бу курдук эһиги эмиэ хайдах баҕарар алтыһыннаран уруоктары дириҥэтэн , Кут дабатан — күүһүрдэн биэриэххитин сөп, бу табыллар.
Үсүһүнэн, бэйэ-бэйэни сайыннарыыта диэн туспа (самоуправление), оттон Дьылҕаны салайыныы диэн (управлять своей судьбою) быдан дириҥ суолталаах буоларын бигэргэтэр, Иоган Егорович. Биһиги оҕолорбут оскуоланы бүтэрэллэригэр сүрүн аттестаттарын кытта иитии-үөрэтии систиэмэтэ дьылҕаны салайыныы тэһиинин туттаран баран олох киэҥ суолугар атаарыах тустаах. Үөрэх министиэристибэтэ бу маны тэрийэрэ буоллар ыччат дьон хайысхаланыыта чопчу буолуо этэ.
Төрдүһүнэн, сахаларга биһиэхэ “САТАНАР” диэн киһи сүрэҕэр наһаа минньигэстик иһиллэр тыл баар. Айылҕа тыынынан Айыы тыыннанар буоларбытын кэмигэр өйдөөтөрбүт ханнык. Киһи ис кыаҕа биллибит дириҥин , улуу өбүгэбит олоҥхоҕо хоһуйбутунан НОО ! диэн саҥа алайан Саҥа Кэм дьоно уһуктарбыт ханнык , биллибэт киэҥ да киэҥ аартыктары арыйдарбыт ханнык...
Татьяна Жиркова, этнопедагог, суруналыыс, суруйааччы.
