(Төгүрүк остуолтан санаалар)
Сэтинньи 24 күнүгэр “Интеллектуальнай успуорт көрүҥнэрин сайыннарыы” төгүрүк остуол буолла. Төгүрүк остуолу “Ил Түмэн” бэчээт кыһата” автономнай тэрилтэ уонна “Кыым” норуот хаһыата көҕүлээн тэрийдилэр. Успуорт министиэристибэтэ, Дьокуускай куорат үөрэҕин управлениета, Үүнэр көлүөнэ пуондата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин саахымакка, дуобакка, Го бэдэрээссийэлэрэ уо.д.а. кыттыстылар, туох үлэни ыыталларын сырдаттылар, санааларын (көрүүлэрин) үллэһиннилэр.
Физическэй култуура уонна успуорт миниистирин солбуйааччы Гаврил Мохначевскай өрөспүүбүлүкэҕэ интеллектуальнай успуорт көрүҥнэрин бүгүҥҥү балаһыанньатын, туох тэрээһиннэри ыыталларын сиһилии кэпсээтэ:
Гаврил Мохначевскай
- Саха сиригэр интеллектуальнай успуорт көрүҥнэрин сайдыытын көҕүлүүр, тэрийсэр анал бэдэрээссийэлэр бааллар. Улуустарынан араас тэрээһин ыытыллар. 2021 с. түмүгүнэн улуустарга саахыматынан 6 240 киһи (ол иһигэр эр киһитэ – 3990, дьахтара – 2 250) дьарыктанара бэлиэтэммитэ. Халаандаарынай былааҥҥа сөп түбэһиннэрэн, уонча улахан тэрээһин былааннаммыта. Саахымат, дуобат бэдэрээссийэлэрин сэргэ Го бэдэрээссийэтэ үлэлиир. Успуорт бу көрүҥүнэн 200 киһи дьарыктанар. Кинилэр сүрүннээн ХИФУ спортивнай оскуолатын, АГИКИ базаларыгар эрчиллэллэр. Ааспыт сайын баһылык кубогын тэрийбиппит. Эригийиэнтэн, бэл, тас дойдуттан кэлэн кыттыбыттара.
Өрөспүүбүлүкэбитигэр интеллектуальнай успуорт көрүҥнэрин сайыннарыыны, биллэн турар, оскуолаттан саҕалыыбыт. Ол курдук, оскуолаларга чөмпүйэнээттэри, күрэхтэри тэрийэбит. 2024 с. буолуохтаах “Азия оҕолорун оонньууларыгар”саахымат түһүмэҕэ бырагыраамаҕа киирбитэ. Онно күүскэ бэлэмнэнэр былааннаахпыт.
Интеллектуальнай успуорт көрүҥнэригэр дьарыктыыр-эрчийэр тириэньэрдэрбитигэр тохтоон ааһыым. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн дуобакка 30, саахымакка 10 тириэньэрдээхпит. Ити – ыстаат үлэһиттэрэ. Маны таһынан уопсастыбаннай тириэньэрдэр бааллар.
Сыл устата дуобаккауопсайа 61 мэтээли(ол иһигэр кыһыл көмүс – 15, үрүҥ көмүс – 19, бронза – 27), саахымакка 10 мэтээли (кыһыл көмүс – 2, үрүҥ көмүс – 5, бронза – 3) ыллыбыт. Успуорт миниистиэристибэтэ бу хайысхаҕа тиһиктээх үлэни былааннаан ыытар, Бэдэрээссийэлэрбитин кыахпыт баарынан өйүүбүт.
СӨ саахымакка бэдэрээссийэтин бэрэсидьиэнэ, “Үүнэр көлүөнэ пуондатын” генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров санаатын бу курдук үллэһиннэ:
Владимир Егоров
– Интеллектуальнай успуорт көрүҥнэрэ оҕону, ыччаты сайыннарыыга туһалаахтарын бары бэркэ диэн билэбит. Ол дакаастанан турар. Икки сүрүн хайысхалаах: спортивнай уонна уопсай сайыннарар.
Сэбиэскэй сойууска саахымакка улахан болҕомтону уураллара. Оҕо өй-толкуй өттүнэн сайдыылаах, ситиһиилээх киһи буола улаатарын туһугар судаарыстыбаннай бэлиитикэ биир соруга этэ. Ол кэмнээҕи хас биирдии үөрэнээччи саахымаккасатаан оонньуура. Уруок тохтобулун кэмигэр, сиэксийэлэргэ саахыматынан туппутунан барар үгэстээҕэ.
Оҕо өйө-санаата, толкуйдуур дьоҕура 12 сааһыгар диэри сайдар. Бу кэми баттаһа сайыннарар наада. Уһуйааннарга, алын оскуолаларга оҕолору дьарыктыыр сорук турар. Оҕо уопсай сайдарын таһынан үөрэххэ туттарсарыгар эмиэ улахан туһалаах буолар. Ол курдук, Москуба судаарыстыбаннай университетын испэсэлиистэрэ саахыматынан дьарыктанар үөрэнээччилэр киирии эксээмэннэрин ситиһиилээхтик туттаралларын бигэргэппиттэрэ.
Саахымат – Саха сиригэр балай эмэ тарҕаммыт успуорт көрүҥэ. Биһиги саахыматчыттарбыт ситиһиилэрэ үгүс. Арассыыйа, Дьобуруопа чөмпүйэнээттэригэр баран миэстэлэһэн кэлэллэр. Холобур, бүгүн манна өрөспүүбүлүкэ икки төгүллээх чөмпүйүөннэрэ олороллор.
Интеллектуальнай успуорт көрүҥнэрин сайыннарарга икки хайысха суолталаах. Бастатан туран, материальнай-тэхэньиичэскэй базаны тупсарыы. Иккиһинэн, тириэньэрдэринэн хааччыйыы. Үөрэнээччилэр чааһынай оскуолаларга дьарыктанан ситиһиини көрдөрөллөр. Успуорт министиэристибэтин өйөбүлүнэн тириэньэрдэри бэлэмнээһиҥҥэ систиэмнэй үлэ барара наада.Анал тириэньэрдэринэн хааччыйыы – тыын суолталаах сорукпут.
Мария Николаевна эппитин курдук, чааһынай оскуолаларга, хомойуох иһин, элбэх оҕолоох, кыаммат ыал үөрэнээччилэрэ кыайан уйунан дьарыктамматтар. Билигин төлөбүрдээх дьарык сыаната ботуччу буоларын төрөппүттэр бары бэркэ диэн билэбит. Үүнэр 2023 сыл педагог уонна настаабынньык сыла биллэриллэринэн туһанан успуорт министиэристибэтин нөҥүө нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыгар үлэлиир тириэньэрдэри хааччыйарыгар туруорсабыт. Аны туран, манна эмиэ икки суолу учуоттуур наада. Тириэньэрдэри бэлэмнээһининэн успуорт министиэристибэтэ, онтон ыстааты көрүүнэн үөрэх министиэристибэтэ дьарыгырар. Онон, иккиэннэрин көҕүлээһиннэрэ наада.
Гаврил Колесов, СӨ дуобакка сүрүн тириэньэрэ, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах гроссмейстер, аан дойду хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ:
Гаврил Колесов
– Саха сиригэр дуобат 90-с сыллартан күүскэ сайдан барбыта. Владимир Птицын Бэдэрээссийэни салайыаҕыттан тута күүстээх хамаанданы оҥостубута, баһаам үлэни ыыппыта. 1994 с. Дьокуускайга Аан дойду маннайгы чөмпүйэнээтэ ыытыллыбыта. Онно уолаттарбыт ситиһиилээхтик кыттыбыттара. Күн бүгүн Саха сиригэр 14 гроссмейстер (эр киһитэ – 8, дьахтара – 6), 80-тан тахса маастар баар. Арассыыйа, Дьобуруопа, Аан дойду чөмпүйэнээттэригэр ситиһиибит элбэх. Дьокуускай куоракка, киин улуустарга дуобат күүскэ сайдар. Оскуолаларга уопсайа 20-тэн тахса тириэньэр үлэлиир. Үөрэнээччилэргэ араас күрэҕи, маастар кылааһы ыытабыт. “Үүнэр көлүөнэ пуондата” билим кэмпириэнсийэтин тэрийэр, күүстээх дуобаччыттары ыҥыран матч оонньотор. Оҕо онтон олус сайдар.
Дуобаты сайыннарыыга Бэдэрээссийэбит күүстээх үлэни ыытар. Бэрэсидьиэммит – Яков Сидоров. Гроссмейстер дуобаччыттарбыт ылсан үлэлииллэрэ, өйүүллэрэ үөрдэр.
Кыһалҕалар, биллэн турар, бааллар. Сүрүн кыһалҕабыт – хоту улуустар. Айаннара-сырыылара табыллыбакка оҕолор өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээттэригэр ахсааннаахтык кытталлар. Бүлүү бөлөхтөр урукку өттүгэр мэлдьи ситиһиилээх буолаллара, кэлин чуумпурдулар.
Аны туран 1996 сылтан “Азия оҕолорун оонньууларыгар” дуобат көрүҥэ киирэрэ. Быйыл киирбэт кутталлаах. Киллэрбэт төрүөттэрэ – дуобат Азия өттүгэр күүскэ сайда илик
Бу мөккүөрдээх түгэҥҥэ Гаврил Мохначевскай санаатын быһааран эттэ: – Норуоттар икки ардыларынааҕы олимпийскай кэмитиэти таһынан “Азия оонньууларын” кэмитиэтэ диэн туспа баар. Кинилэр быһаараллар. Дуобат туспа көрүҥ быһыытынан киирэригэр үс-түөрт эрэ буолбакка, элбэх эрэгийиэн талыахтаах. Бүгүҥҥү туругунан кэмитиэт элбэх эрэгийиэн таларынан сибээстээн саахымат көрүҥүн киллэрэри өйүүр.
Юрий Егорович Никифоров төгүрүк остуол ыытылларыгар улахан көмөлөөх. Кини – СӨ дуобакка бэдэрээссийэтин вице-бэрэсидьиэнэ, СӨ саахымакка бэдэрээссийэтин президимун чилиэнэ, ХИФУ интеллектуальнай успуорт көрүҥнэрин отделын начаалынньыга.
Интеллектуальнай успуорт көрүҥнэрин сайдыытын биир сүрүн кыһалҕата – тириэньэр тиийбэтэ. Чуо-бааччы бу кыһалҕаҕа тохтоото:
Юрий Никифоров
– Интеллектуальнай успуорт көрүҥнэригэр дуобат, саахымат уонна Го киирэллэр. 2008 сыл эргинигэр Арассыыйаҕа аан дойдуга суох улахан хамсааһын тахсыбыта. Сыала – бу үс көрүҥү бииргэ тутан сайыннарыы.2008 сылтан интеллектуальнай успуорт көрүҥнэригэр улахан чөмпүйэнээттэр ыытыллан барбыттара. Инникитин успуорт бу көрүҥнэригэр олимпийскай статуһу биэрэргэ диэн туорсуу буолбута.
2012 с. Успуорт уонна оонньуу интеллектуальнай көрүҥнэрин киинин тэрийбиппит. Оҕолорбутун саахымат, дуобат күрэхтэригэр харса суох кытыннаран барбыппыт. Ол түмүгэр университеттан 5 гроссмейстер үүнэн-сайдан таҕыста. Кинилэр ортолоругар норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах гроссмейстердар бааллар.
Сүрүн кыһалҕабыт диэн тириэньэр тиийбэт. ХИФУ иһинэн тэриллэн үлэлиир Колаборация научнай дьиэтин кытта тириэньэр-преподавателларга аналлаах куурустары тэрийэбит. Физика, математика, физкультура уо.д.а. учууталлар кэлэн оҕолору саахымакка, дуобакка дьарыктыырга үөрэниэхтэрин сөп. Биһиги идэтийбит бэлэмнээһини ааспытын туоһулуур дьупулуому туттарабыт. Оскуолаҕа оҕолору дьарыктаан эбии чаас ылар кыахтаналлар.
Урукку өттүгэр 10-11 кылаастар эксэмээҥҥэ бэлэмнэнэбит диэн олимпиадаҕа кытталларын тохтотон кэбиһээччилэр. Аны билигин тохтоппоттор: олимпиадаҕа миэстэлэстэхтэринэ, эбии баалы ылаллар. Ол иһин учууталлар, преподавателлар, эбии куурустарга үөрэниҥ, үөрэнээччилэргитин олимпиадаларга кытыннарыҥ диэн ыҥырабын.
Александр Федоров – Го бэдэрээссийэтин сүрүн тириэньэрэ. Тэрийэн ыыппыт тэрээһиннэрин туһунан кэпсээтэ:
Александр Федоров
– Бүгүҥҥү күҥҥэ улахан ситиһиибитинэн айти-кулуубу тэрийбиппитин ааттыыбын. Манна бу күһүҥҥүттэн 70-ча үөрэнээччи дьарыктанар. Түөрүйэни үөрэтэллэр, садаачаны суоттууллар. Маҥнайгы турниры ыытарга былаанныыбыт.
2021 с. Владивостокка оҕолор ортолоругар аан дойду чөмпүйэнээтэ буолбута. Биһиги 5-с миэстэни ылан турабыт. Бу сыл сайыныгар Ил Дархан кубога ыытыллыбыта. Арассыыйа сүүс бастыҥ спортсмена кэлэн кыттыбыта, бириис уопсай пуондата 500 тыһ. солк. этэ. Хомсомуол болуоссатыгар тэрийбит турнирбытыгар 40-ча саҥа саҕалааччы кыттыбыта.
Күһүн “ВЭФ” форумҥа Саха сирин хамаандата кыттыбыта. Уһук Илиҥҥэ хамаанданан сочуокка бочуоттаах 1 миэстэни ылбыппыт. Биһиги хамаандабыт Арассыыйа күүстээх хамаандаларын ортолоругар киирэр. Арктика оскуолатын, Чурапчы үөрэнээччилэрэ ылсан күүскэ дьарыктаналлар. Кинилэртэн элбэҕи эрэнэ күүтэбит.
Онон, Го интеллектуальнай успуорт көрүҥүн быһыытынан Саха сиригэр сайдар кэскиллээх диэн этэбин.
Ил Түмэн дьокутаата, Дьиэ кэргэн уонна оҕо дьыалаларыгар кэмитиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, СӨ оҕо уопсастыбаннай хамсааһынан сайдыытын уопсастыбаннай сэбиэтин салайааччы, “Үөрэнээччилэр Арассыыйатааҕы хамсааһыннара” тэрилтэ эрэгийиэннээҕи салаатын бэрэссэдээтэлэ, СӨ төрөппүттэрин сэбиэтин чилиэнэ Оксана Михайлова быһа сибээһинэн холбонон санаатын үллэһиннэ:
Оксана Михайлова
– Дуобаты, саахыматы нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыгар сайыннарыахха, суолтатын күүһүрдүөххэ наада. Билигин ыытыллар үгүс тэрээһин, чөмпүйэнээт, бастатан туран, талааннаах, чахчы ылсан дьарыктанар оҕолорго аналлаахтар. Чааһынай оскуолаларга, төлөбүрдээх эбии дьарыктарга оҕо эрэ барыта кыайан дьарыктаммат. Үөрэнээччилэр үөрэх таһынан дьарыктаналларыгар, иллэҥ кэмнэрин туһалаахтык атааралларыгар олус наадалаах. Онтон оҕо өйүгэр-толкуйугар хайдахсабыдыаллыылларын, туһалыылларын бары бэркэ диэн билэбит.
Анна Иванова, Дьокуускай куорат дьаһалтатын үөрэх управлениетын иитэр үлэҕэ уонна эбии үөрэххэ отделын начаалынньыга:
– Эбии үөрэхтээһин киинигэр – Оҕо айымньытын дьиэтигэр – идэтийбит кэмпитиэнсийэ сайдыытын киинэ үлэлиир. Бу кииҥҥэ анал кууруһусылга биирдэ, онтон сэмэнээрдэри тиһигин быспакка мэлдьи тэрийэн ыытабыт. Маны сэргэ үөрэнээччилэр “Ситим” оҕо дьиэтигэр (Хатас сэл.), Тэхэньиичэскэй сайдыы киинигэр саахымат, дуобат куруһуоктарыгар дьарыктаналлар.
Оҕо айымньытын дьиэтигэр Карпов аатынан саахымат оскуолата үлэлиир. Манна 7-14 саастаах уопсайа 97 үөрэнээччи дьарыктанар. Тэхэньиичэскэй сайдыы киинигэр эбии дьарык быһыытынан Го көрүҥҥэ эрчиллэллэр. Куорат үрдүнэн хас да турнир ыытыллаары турар. Ол курдук, ахсынньы саҥатыгар Го-ҕа турнир буолуоҕа. Сааскы тэрээһиннэрбитигэр саахымакка, дуобакка, Го-ҕа күрэхтэри былааннаан олоробут.
Дьокуускайга тириэньэрбит аҕыйах. Муниципальнай үөрэх тэрилтэлэригэр уопсайа 8 тириэньэрдээхпит: саахымакка – 6, дуобакка – 2.
Талааннаах оҕолору кытта туспа үлэ барар. Эбии үөрэхтээһин нөҥүө ыытыллар дьарыктарбыт босхолор. Манна элбэх оҕолоох, кыаммат, уустук балаһыанньалаах төрөппүттэр оҕолоро дьарыктаналлар.
Прасковья Никифорова – Н.Г. Соломонов аатынан Коллаборация научнай дьиэтин дириэктэрэ, философия билимин кандидата, дассыан:
Прасковья Никифорова
– Интеллектуальнай успуорт көрүҥнэрин сайдыытын кэпсэтэ, ырытыһа олоробут. Коллаборация научнай дьиэтэ ХИФУ иһинэн тэриллэн үлэлиир тэрилтэ буолар. 2012 с. тэриллибитэ, 3-с сылбытын үлэлиибит. Сүрүн сыалбыт – үөрэнээччилэри сайыннарыы. Эбии үөрэхтээһин бырагырааматын тэрийэн билиҥҥи кэмҥэ наадалаах хайысхаларга оҕолору дьарыктыыбыт, профориентация үлэтиныытабыт, куруһуоктарга эрчийэбит. Маны таһынан учууталлары кытта эмиэ үлэлэһэбит. Үөрэнээччилэри дьарыктыырбытыгар устудьуоннары, аспираннары кытыннарабыт. Инньэ гынан устудьуоннарбыт педагог быһыытынан холонон көрөллөр, сайдаллар.
Үөрэнээччилэр балаҕан ыйыттан ыам ыйыгар диэри үөрэнэллэр. Баҕалаахтар иккис сылларын салгыы үөрэнэллэр, саҥа үөрэнээччилэргэ настаабынньык буолаллар.
Үлэбит өссө биир сүрүн хайысхата – анал кууруска үөрэтэн интеллектуальнай успуорт көрүҥнэригэр дьарыктыыр тириэньэр-преподавателлары бэлэмнээһин. Учууталлар, преподавателлар эбии үөрэнэн үөрэнээччилэри үөрэтэр, эрчийэр кыахтаналлар. Биһиги кииммитигэр бу сыллар устата уопсайа 42 киһи үөрэннэ.
Түгэни туһанан, учууталлары, бу эйгэҕэ сыһыаннаах дьону барыгытын маннык табыгастаах бырагырааманан туһаныҥ, үөрэниҥ диэн ыҥырабын. Коллаборация научнай дьиэтэ сүбэ-ама биэрэргэ, үөрэтэргэ бэлэм.
Виктория Софронова, ХИФУ үрдүк үөрэх иннинээҕи уонна профориентация факультетын үөрэх тэрилтэлэрин кытта сыһыан отделын начаалынньыга:
Виктория Софронова
– ХИФУ хотугу-илиҥҥи оскуола оҕолоругар олимпиада тэрийбитэ быйыл 13-с сыла. Манна интеллектуальнай успуорт көрүҥнэригэр дуобаты, саахыматы, Го киллэрэн олоробут. Саха сириттэн эрэ буолбакка, тас дойдуттан эмиэ кэлэн кытталлар. Икки сыл иһигэр 600-ча оҕо хабылынна.
Олимпиадаҕа кыттан оҕо тугу туһанарый? Бириистээх миэстэни ыллаҕына, үөрэххэ туттарсарыгар эбии баалы ылар. Холобур, маҥнайгы миэстэлээхтэргэ 3 баал, бириистээх миэстэҕэ тиксибиттэргэ 2 баал, түмүктүүр түһүмэххэ кыттыбыттарга 1 баар бэриллэр. Физическэй култуура, успуорт институтугар туттарсар буоллаҕына, итилэргэ өссө биирдии баал эбиллэн биэрэр.
http://fdop.s-vfu.ru/ саайпытыгар киирэн сиһилии билсэргитигэр ыҥырабыт.
Николай Стручков, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах гроссмейстер, СӨ дуобакка бэдэрээссийэтин толорооччу дириэктэрэ:
Николай Стручков
– Дуобат Саха сиригэр сайда турар. Дьоһун ситиһиилэр бааллар. Дуобаты успуорт көрүҥүн быһыытынан сайыннарыахха наада. Кэккэ кыһалҕа баар. Бастатан туран, бары бэлиэтээн эппиттэрин курдук, тириэньэр тиийбэтэ. Бүгүҥҥү төгүрүк остуолга Коллаборация научнай дьиэтэ олус наадалаах, бэрт кууруһу бэлэмнээн тириэньэр-преподавателлары үөрэтэрин биллим. Ити хайысхаҕа үлэ күүскэ бардаҕына, тириэньэрдэр элбиэхтэрэ, ол түмүгэр Саха сиригэр саахымат да, дуобат да сайдыыта үрдүк таһымҥа тахсыа диэн эрэллээхпин
Төгүрүк остуолга суолталаах этиилэр, санаалар этилиннилэр. Интеллектуальнай успуорт көрүҥнэрин сайыннарыыга быһаччы үлэлэһэр министиэристибэлэр, тэрилтэлэр, бэдэрээссийэлэрбары бииргэ түмсэн кэпсэттилэр.
Түмүктүүр тылга успуорт миниистирин солбуйааччы Гаврил Мохначевскай бэлиэтээн эппитинэн, Саха сиригэр интеллектуальнай успуорт көрүҥнэрин сайыннарарга, бастатан туран, оҕолор ортолоругар маассабайдык тарҕатар,дьарыктыыр сорук турар (хоту улуус оскуолаларын хабан туран). Иккиһинэн, тириэньэр тиийбэтэ сытыы кыһалҕа быһыытынанөссө төгүл тоҕоһолоон этилиннэ. Дьиҥэ, Саха сиригэр тириэньэрдэри бэлэмнииргэ куурус да, үөрэх да ыытыллыбат, “күлүккэ хаалбыт” кыһалҕа буолбатах. ХИФУ иһинэн тэриллибит Коллаборация научнай дьиэтэ бэрт куурустары бэлэмнээн тириэньэрдэри уһуйан таһаарар. Бу үөрэх тэрилтэтин киэҥ эйгэҕэ сырдатар соруктаахпыт. Төгүрүк остуолга этиллибит онтон да атын кыһалҕалары тустаах тэрилтэлэр болҕомтоҕо ылан бэйэлэрин хайысхаларынан үлэни ыыталларыгар эрэнэбит.
Диана КЛЕПАНДИНА.
