Былырыын атырдьах ыйын 1-5 күннэригэр Амма сэлиэнньэтигэр Саха сирин норуоттарын VII Оонньуулара ыытыллыахтааҕа. Ити улахан түһүлгэ сааскы халаан содулуттан быйылгыга көһөрүллүбүтэ (от ыйын 3-8 күннэригэр). Аммаҕа ыытыллар Оонньууларга элбэх саҥаны киллэрии баар. Ол курдук Саха сирин устуоруйатыгар аан бастаан инбэлиит спортсменнар маннык улахан тэрээһиҥҥэ кыттыахтаахтар. Былаан быһыытынан 316 спортсмен успуорт 16 көрүҥэр күрэхтэһиэхтээх.
Бу улахан тэрээһиҥҥэ үлэ хайдах баран иһэрин билээри, Өрөспүүбүлүкэтээҕи успуорт уонна эти-сиини сайыннарыы култууратын начаалынньыга Николай Цыпандины кытта кэпсэттибит.
– Николай Гаврильевич, Амма сэлиэнньэтигэр былырыын күһүн чэпчэки атлетиканан дьарыктанар манежтаах, үс тыһыынча көрөөччү олорор миэстэлээх стадион уонна уонна успуорт хас да көрүҥүнэн дьарыктаныахха сөптөөх, аныгылыы быһыылаах-таһаалаах успуорт саалата үлэҕэ киирбиттэрэ.
– Оннук, ити эбийиэктэр үлэлии тураллар, сылаастар. Дьон бөҕөтө кэлэн дьарыктанар. Спортсменнар эрэ буолбакка, нэһилиэнньэ араас араҥата сылдьар. Улуус дьаһалтатын үлэһиттэриттэн саҕалаан. “Стадион тэйиччи турар, онон дьон сылдьыа суоҕа”, – диэн кэпсэтиилэр бааллара. Итинник кыһалҕа үөскээбэтэ, стадион сылаас маньыаһыгар дьон хото сылдьар.
Саҥа тутуллубут саала оҕо успуорка оскуолатыгар бэриллэн үлэлии турар. Ити эбийиэккэ араас таһымнаах күрэхтэһии бөҕө ыытылынна.
– Оонньуулары көрсө Чапчылҕан уонна Бөтүҥ нэһилиэктэригэр эмиэ успуорт эбийиэктэрэ тутуллуохтаахтар этэ дии?
– Чапчылҕаҥҥа успуорт саалата тутуллан бүтэ илик. Бөтүҥҥэ адаптивнай успуорт көрүҥнэригэр анаммыт саала тутуллуохтаах. Ити эбийиэктэр бэс ыйыгар тутуллан бүтүөхтэрэ.
Амма Оонньууларыгар бэлэмнэнии былаан быһыытынан ыытылла турар. Урукку өттүгэр үп-харчы кэмигэр түспэт түгэннэрэ тахсаллара. Билигин оннук буолбатах, туһааннаах үп-харчы көрүллүбүтэ. Сорох көрүҥнэргэ сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр ыытылла иликтэр. Олор былаан быһыытынан ыытыллыахтара.
– Оонньуулар былырыын атырдьах ыйын саҥатыгар ыытыллыахтаахтар этэ. Оттон билигин от ыйын саҥатыгар ыытыллаллара былааннаммыт.
– Аммаҕа VII Оонньуулар ыытыллыыларын туһунан Ил Дархан дьаһала 2014 сыл сайыныгар тахсыбыта. Онно Оонньуулар от ыйын саҥатыгар ыытыллыахтаахтар диэн ыйыллыбыт этэ. Ити болдьох кэлин тэрийэр кэмитиэт быһаарыытынан уларыйбыта. Эбийиэктэр хаачыстыбалаахтык тутулуннуннар диэн, өссө биир ыйы эбэн биэрбиппит.
– Үрдүк таһымҥа күрэхтэһэр спортсменнарбытыгар табыгастаах болдьох. Арассыыйа чэпчэки атлетикаҕа чөмпүйэнээтэ балаҕан ыйыгар ыытыллыахтаах.
– Түөрт сылга биирдэ ыытыллар улахан түһүлгэҕэ өрөспүүбүлүкэ бастыҥнара бары кыттыахтаахтар. Дьон-сэргэ Сардаана Трофимова уонна Наталья Леонтьева курдук спортсменнар күрэхтэһиилэрин илэ көрүө этэ буоллаҕа. Үрдүк таһымҥа күрэхтэһэр спортсменнарбыт түөрт сылга биирдэ ыытыллар түһүлгэҕэ кыттар интэриэстээх буолуохтаахтар.
– Оонньуулар биир сылга сыҕарыйан биэрбиттэриттэн тэрийэр кэмитиэт аатыгар араас ыйытыы бөҕө киирэр буолуохтаах.
– Оннук, араас ыйытыы киирэр. Ол иһин соторутааҕыта “Саха сирин VII Спортивнай оонньууларын регламена” диэн өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын таһымыгар бигэргэммит докумуон оҥоһулунна. Былырыын ыытыллыбыт сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр түмүктэрэ син биир быһаарар оруоллаахтар. Сорох көрүҥнэргэ сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр ыытыллыахтаахтар. Холобур, оҕунан ытыыга, спортиҥҥа уонна чэпчэки атлетикаҕа сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр ыытылла иликтэр. Адаптивнай успуорка эмиэ сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр ыытыллыахтаахтар.
Былырыыҥҥы Оонньууларга путевка ылбыт уолаттар, кыргыттар быйыл улахан дьон категориятыгар киирэллэр. Итинник түгэннэр регламент быһыытынан сааһыланаллар. Кинилэр улахан дьон күрэхтэһиитигэр кыттар бырааптаналлар.
Быһаарыыны эрэйэр араас түгэннэр бааллар. Холобур, путевка ылбыт спортсмен кэргэннэнэн баран атын улууска көспүт буолар. Эбэтэр ким эрэ ыарахан эчэйиини ылар. Былырыын: “Хамаанда 10 спортсмены кытта хантараак түһэрсиэн сөп”, – диэн көҥүллээбиппит. Билигин үөскээбит быһыыны-майгыны учуоттаан үстүү хантараагы уларытарга быраап биэрдибит.
– Оонньуулары тэрийэн ыытар улуус – успуорт биир көрүҥүн бырагыраамаҕа киллэрэр бырааптаах. Ол быһыытынан аммалар кумахха оонньуур волейболу киллэрбиттэрэ. Ити көрүҥҥэ эмиэ сүүмэрдиир күрэхтэһиилэр ыытыллыахтара дуо?
– Кумахха оонньуур волейболга сүүмэрдиир күрэхтэһиилэри ыыппаппыт. Төһө да сүүмэрдиир күрэхтэһиилэргэ кыттыбыттарын иһин, элбэх көрүҥҥэ путевкаттан матар хамаандалар бааллар. Ордук хоту улуустар хамаандалара. Ол иһин ити саҥа көрүҥҥэ бары хамаандалар сүүмэрдээһинэ суох быһа киллэриллиэхтэрэ.
– Эһиги сотору-сотору Аммаҕа тиийэн ыытыллар үлэни-хамнаһы кытта билсэ тураҕыт. Тэрээһин үлэтин хаамыыта хайдаҕый?
– Аммаҕа дьон-сэргэ биир сыал-сорук тула түмүстэ. Тэрээһин үлэлэрэ былаан быһыытынан ыытылла тураллар. Үлэ араас хайысхалара сааһыламмыттара, чопчуламмыттара, эппиэттээх дьон анаммыттара ыраатта. Биһиги кинилэри кытта мэлдьи сибээстэһэбит, бииргэ үлэлэһэбит.
Улахан түһүлгэни аммалар үчүгэйдик ыытарга сүр баҕалаахтар. Ханнык баҕарар улахан түһүлгэ дьон өйүгэр-санаатыгар хаалар. Дьон-сэргэ ортотугар: “Үчүгэй Оонньуулар ыытылыннылар”; “Улуус дьоно бары туруммуттар, маладьыастар”; “Маннык үчүгэй тэрээһиннээх Оонньуулар өтөрүнэн ыытылла иликтэрэ”, – эҥин диэн кэпсэтии-ипсэтии элбэхтик тахсааччы. Аммалар улуустарын киэн тутта ааттыыр дьон, онон Оонньуулар үчүгэй таһымҥа ыытыллалларыгар интэриэстээхтэр.
– Былырыын саас успуорт исписэлиистэрин, инструктордарын бөлөҕө Амма улууһун бары нэһилиэктэрин кэрийбитэ, успуорт, чөл олох хайысхатыгар үлэни-хамнаһы кытта билсибитэ. Ол бөлөҕү эн салайан илдьэн сылдьыбытыҥ.
– Ол бөлөҕү Успуорт министиэристибэтин десана диэн ааттаабыппыт, биэс күн иһигэр Амма улууһун нэһилиэктэрин барытын кэрийбиппит. Онно нэһилиэнньэни кытта көрсүбүппүт, маастар-кылаастары ыыппыппыт. Сыалбыт-сорукпут – нэһилиэнньэ успуордунан, чэбдигирии систиэмэлэринэн дьарыктанарын көҕүлээһин, VII Спортивнай оонньуулар тэрээһин үлэлэрин билиһиннэрии. Дьон-сэргэ улахан түһүлгэҕэ бэлэмнэнии хаамыытын истэн-билэн олороро. Үрдүттэн саба быраҕан билии-көрүү диэн буолбакка, тэрээһин хаамыытын ымпыгар-чымпыгар диэри билэн олороллоро. Баран субуотунньуктарга кытталларын, биригээдэ тэринэн тиийиэхтэрин сөбүн кэпсииллэрэ. Араас интэриэһинэй этиилэри киллэрэллэрэ. Холобур: “Биир кэлим эксээмэҥҥэ үлэлээбэт учууталлар хамнастарын суотугар тэрээһин үлэлэргэ кыттыахтара”, – эҥин диэн этиилэр бааллара.
– Успуорт көрүҥэ бэрт элбэх. Ханнык эрэ успуорт көрүҥүн бэрэстэбиитэллэрэ кэнэҕэс Оонньуулар бырагыраамаларыгар киирэргэ ордук күүскэ туруорсаллар дуо?
– 2010 сылга диэри ыытыллыбыт Оонньуулар финальнай чаастарыгар бэрт аҕыйах көрүҥ бэрэстэбиитэллэрэ күрэхтэһэллэрэ. Үгүс көрүҥ бэрэстэбиитэллэрэ өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээтин түмүгүнэн сочуот эрэ биэрэллэрэ. Билигин финальнай чааска 16 көрүҥ бэрэстэбиитэллэрэ күрэхтэһиэхтэрэ. Бүгүҥҥү туругунан өрөспүүбүлүкэбитигэр сайдыбыт, дьон-сэргэ сөбүлээн дьарыктанар көрүҥнэрэ барыта баар – волейбол, баскетбол, мини-путбуол, көҥүл тустуу, буокса, дуобат, саахымат, остуол тиэнниһэ, оҕунан ытыы, спортинг...
VIII Спортивнай оонньуулар, биллэрин курдук, 2022 сылга Уус Алдан улууһун киинэ Бороҕоҥҥо ыытыллыахтаахтар. Ол Оонньуулар бырагыраамаларыгар киирэргэ черлидинг диэн сонун успуорт көрүҥэ сайаапкала түһэрбитэ. Бу үҥкүү, гимнастика, акырабаатыка уонна шоу элэмиэннэрин түмэр көрүҥ. Черлидинг спортсменнара путбуол, баскетбол, волейбол оонньууларын эбэтэр улахан успуорт бырааһынньыгын кэмигэр дьону аралдьытааччылар.
Киберспорт федерацията эмиэ сайаапка түһэрбитэ. Киберспорт Арасссыыйаҕа успуорт көрүҥүн билиниллибитэ, быйыл ыытыллыахтаах үлэ кэлэктииптэрин бырагырааматыгар киирбитэ.
– Черлидинг акробатика, гимнастика элэмиэннэрин туһанан күүскэ хамсаныы-имсэнии буоллаҕына киберспорт көмпүүтэргэ олорон оонньооһун буоллаҕа дии.
– Киберспорт федерациятын бэрэстэбиитэллэрэ былырыын Аммаҕа уонна Тааттаҕа ыытыллыбыт Успуорт министиэристибэтин күннэригэр кыттыбыттара. Кинилэртэн: “Эһиги олорон эрэн көмпүүтэргэ оонньооҥ”, – диэн тыллары биирдэ да истибэтэхпит. Кинилэр: “Киберспортсмен чыпчылыйыах түгэнэ толкуйдуу охсор, түргэн-тарҕан туттунуулаах киһи. Ити хаачыстыбалары сайыннарарга дьарыктаныахха, хамсаныахха наада”, – диэн кэпсээбиттэрэ.
Дуобатчыттар, саахыматчыттар сүүрэллэрин-көтөллөрүн, дьарыктаналларын билэбит. Тус бэйэм көрүүбүнэн, Гаврил Колесов уонна Николай Стручков путбуолга олус үчүгэйдик оонньууллар. Нэдиэлэни нэдиэлэнэн ыытыллар сындааһыннаах күрэхтэһиилэри тулуйуохха наада. Ол инниттэн дуобатчыттар, саахыматчыттар дьарыктаналлар, куруос эҥин сүүрэллэр. Киберспорт федерациятын салайааччылара: “Өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээтигэр кыттар буоллаххына, ГТО нуорматын туттарбыт буолуохтааххын”, – диэн ирдэбили туруораары сылдьаллар. Ити үчүгэй.
– Мас тардыһыыта 1996, 2000, 2003 сылларга ыытыллыбыт Саха сирин норуоттарын Оонньууларын бырагырааматыгар баар эбит. Успуорт кэмэнтээтэрэ, биир дойдулааҕыҥ Ылдьаа Скрябин: “Мас тардыһыыта олимпийскай көрүҥнэргэ ыытыллар Оонньуулар бырагыраамаларыгар хайаан да киириэхтээх”, – диэн туруорсубута ыраатта.
– Өрөспүүбүлүкэ дьаһалтата ылбыт хайысхатын кытта сөбүлэһэбин. Холобур, “Манчаары оонньууларын” бырагырааматыгар мини-путбуолу киллэриэххэ диэн ким да саҥарбат дии. “Манчаары оонньуулара” – национальнай көрүҥнэр түмүллүбүт күрэхтэһиилэрэ. Саха сирин норуоттарын Спортивнай оонньууларын бырагырааматыгар олимпийскай көрүҥнэр киллэриллэллэр диэн сыыһа өйдөбүл. “Бүгүҥҥү туругунан (төрүт көрүҥнэртэн ураты) өрөспүүбүлүкэбитигэр сайдыбыт успуорт көрүҥнэрэ ити улахан түһүлгэ бырагырааматыгар киллэриллибиттэр”, – диэн өйдөнүөхтээх. Оонньуулар бырагыраамаларыгар сайыннарыахпытын баҕарар көрүҥмүтүн эмиэ киллэриэхпитин сөп. Өрөспүүбүлүкэбитигэр төһөнөн элбэх көрүҥ сайдар да, успуордунан дьарыктанар дьон ахсаана элбиир. Биһиги үлэбит хайысхата итинник.
– Түөрт сылга биирдэ ыытыллар успуорт улахан түһүлгэтин сэргэ улуус, сэлиэнньэ бэлиэ түгэнигэр анаммыт ыһыах ыытыллааччы.
– Итиннэ тус бэйэм санаабын этиим: успуорт улахан түһүлгэтин үбүлүөйдээх ыһыаҕы кытта сыбыы, холбуу туталларын сөбүлээбэппин. Тус-туһунан ыытылынныннар ээ. Оттон спортсменнарга, ыалдьыттарга, олохтоохторго анаан ыытыллар кэнсиэрдэр, култуура араас тэрээһинэ баар буолуохтаахтар. Ити -- успуорт улахан тэрээһиннэригэр уруккуттан олохсуйбут үтүө үгэс.
Тэрийэр кэмитиэккэ Оонньуулар култуураҕа бырагыраамаларыгар анал хамыыһыйа баар. Ол хамыыһыйа үлэтин култуура миниистирэ Юрий Куприянов иилиир-саҕалыыр. Оонньуулар үөрүүлээхтик аһыллыыларын уонна сабыллыыларын сүрүн режиссёра -- Сергей Расторгуев. Онон ити өттүгэр эмиэ былааннаах үлэ ыытылла сылдьар.
– Оонньуулар эмбилиэмэлээх араас сувениры оҥоруу эмиэ тэрийэр кэмитиэт туһааннаах хамыыһыйатынан ааһар буоллаҕа?
– Оннук. Амма Оонньууларын эмбилиэмэтэ, ымыылара оннунан хаалбыттара. Итинэн наҕараадалыыр атрибутика хамыыһыйата дьарыктанар. Салайааччыта – успуорт миниистирин солбуйааччы Александр Бугаев. Кини салайар хамыыһыйата Оонньуулар атрибутикаларын оҥоруон баҕалаах дьоҥҥо көҥүл биэрэр. Ити боппуруоска туох да туорайдаһыы суох.
Тэрийэр кэмитиэккэ барыта 17 хамыыһыйа баар. Сотору ити хамыыһыйалар бэйэлэрэ Аммаҕа тиийэн мунньахтыахтара, балаһыанньаны билсиэхтэрэ, эбийиэктэри көрүөхтэрэ. Тэрийиигэ улахан кыһалҕа суох, барыта холкутук быһаарыллар боппуруостар. Оонньуулары көрсө тутуллубут икки улахан эбийиэк үлэлии тураллар.
– Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр итинник улахан түһүлгэлэр ыытыллыбаттар дии?
– Мин билэрбинэн, Арассыыйа ханнык да эрэгийиэнигэр итинник улахан тэрээһин ыытыллыбат. Урукку өттүгэр Оонньуулар финальнай чаастарыгар бэрт аҕыйах көрүҥ бэрэстэбиитэллэрэ күрэхтэһэллэрэ. 2014 сылга Намҥа ыытыллыбыт Оонньууларга хартыына тосту уларыйбыта. Успуорт миниистирэ Михаил Гуляев этии киллэриитинэн, бырагыраамаҕа баар көрүҥнэр бары бэрэстэбиитэллэрэ Оонньуулар финальнай чаастарыгар кэлэн күрэхтэспиттэрэ. Өссө оҕолор күрэхтэһэр буолбуттара. Онон дуобатчыттар, саахыматчыттар, боксуордар: “Дьэ, дьоммутун кытта тэҥҥэ параакка хаамсар буоллубут, пуорма ыллыбыт, тэҥҥэ үөрэтэр-эрчийэр тэрээһини аастыбыт”, – диэн биһигини кытта үөрүүлэрин элбэхтик үллэстибиттэрэ.
– Николай Гаврильевич, кэпсээниҥ иһин улахан махтал! “Кыым” ааҕааччыларын аатыттан ситиһиилээх үлэни-хамнаһы баҕарабын!
ФедорРАХЛЕЕВ.
