Иллэрээ күн (атырдьах ыйын 17 күнүгэр) Олимпиада кыттыылааҕа Айаал Лазарев пресс-кэмпириэнсийэтэ тэриллибитэ.
Пресс-кэмпириэнсийэҕэ аан дойду кылаастаах успуорт маастара Айаал Лазарев, тус тириэньэрэ Иван Сивцев, СӨ успуорка миниистирин бастакы солбуйааччы Леонид Спиридонов уонна Олимпиада кыттыылааҕын аҕата Петр Лазарев кыттыыны ыллылар.
– Айаал Лазаревы кытта улахан успуорка 14 сыл бииргэ үлэлээтибит, – диэн саҕалаабыта успуорт үтүөлээх тириэньэрэ Иван Сивцев. – Хара маҥнайгыттан үрдүк сыаллары-соруктары туруоруммуппут. Ол – аан дойду уонна Азия чөмпүйэнээттэригэр кыттыы. Уонна, биллэн турар, Олимпиадаҕа кыттарга дьулуһуу. 14 сыл диэн эттэххэ дөбөҥ. Ити кэм устата элбэх ыарахаттары көрүстүбүт: эчэйиилэр, элбэх кэлии-барыы, үп-харчы көрдөөһүнэ... Айаал тус олоҕун умнан туран дьаныардаахтык дьарыктанан кэллэ. Эчэйиилэрин оһоруна-оһоруна, тустарын тохтото сыһа-сыһа. Урукку өттүгэр муҥутуур ыарахан ыйааһыҥҥа саха бөҕөһө аан дойду улахан түһүлгэлэригэр кыттыбыта диэн суоҕа. Онон суол тэлээччилэринэн буоллубут. Айаал доруобуйатын сиэртибэлээн да туран, Олимпиада туһа диэн дьаныардаахтык дьарыктаммытыгар, бары ыарахаттары эрдээхтик тулуйбутугар улаханнык махтанабын.
Балтараа чаас кэриҥэ ыытыллыбыт пресс-кэмпириэнсийэҕэ туох этиллибитин, биллэн турар, толору биэрэр кыахпыт суох. Иван Николаевич элбэх кыһалҕаларга тохтообута, муҥутуур ыарахан ыйааһыҥҥа саха бөҕөстөрө тустуохтарын сөбүн ыйбыта.
Айаал Лазарев нууччалыы да, сахалыы да олус ыраастык, лоп-бааччы тылынан бэлэмнэнии хаамыытын кэпсээбитэ. Биир ыйытыыга нууччалыы: “Единоборство это не только схватка с кем-то, это прежде всего с самим собой”, – диэн хоруйдаабыта.
Эмиэрикэ “дьиктилэрэ”
“Кыым” кэрэспэдьиэнэ Айаал Лазаревка биир ыйытыыны биэрбитэ:
– Айаал, соччо-бачча биллибэт-көстүбэт Эмиэрикэ бөҕөстөрө – Олимпиада түһүлгэтигэр кыайыы-хотуу көтөллөммүт түгэннэрэ устуоруйаҕа аҕыйаҕа суохтар. Тустуу диэн баран муннукка ытаабыт ыалдьааччылар: “Эмиэрикэҕэ муҥутуур ыарахан ыйааһыҥҥа бары кэриэтэ утарылаһааччыларын 10:0 ахсаанынан быһа кыайталыы сылдьар – эдэр, 21 эрэ саастаах Гейбл Стивсон диэн сүрдээх талааннаах бөҕөс баар буолбут”, – диэн бэрт эрдэттэн кэпсэппиттэрэ. Онон Олимпиадаҕа муҥутуур ыарахан ыйааһын фавориттарынан: үс төгүл субуруччу аан дойду чөмпүйүөнүн аатын ылбыт Гено Петриашвилины (Грузия), Европа кэнники чөмпүйэнээттэригэр күннээн-күөнэхтээн тустубут Таха Акгюлу (Турция) уонна Эмиэрикэ эдэр бөҕөһө Гейбл Стивсону ааттаабыппыт.
Эмиэрикэ тустууктарын туһунан: “Күүс өттүнэн дэлби “хачайданаллар”, сылайбат сындааһыннаах буоларга дьулуһаллар, хайаан да хапсыһыы тиһэх сөкүүндэлэригэр диэри кимиилээхтик тусталлар”, – дииллэрин мэлдьи истэбит. Ити барыта Олимпиада түһүлгэтигэр бигэргэннэ. Эмиэрикэ бөҕөстөрө, чахчы, тиһэхэ сөкүүндэлэргэ диэри “хачыгыраччы” туһуннулар, кыайыылаах бааллары тиһэх сөкүүндэлэргэ ылаттаатылар. Холобур, Томас Гилман (57 кг) уонна Гейбл Стивсон (125 кг).
Омос көрүүгэ Гейбл Стивсон эйигин умса тардаат, бэрт сылбырҕатык кэннигэр баар буола охсоро. Бастаан икки баалга түһэриитигэр, эргитээри (“накат”) көтөҕөлөөн көрөн баран тохтообута. Ити кэнниттэн сорунуулаахтык иккилии баалы “хомуйууга” туруммута. Дьэ, онон, Эмиэрикэ бөҕөстөрүн сүрүн уратылара, “дьиктилэрэ” да диэххэ – туохха сытарый?
– Ыйытыыгар махтал! Бастатан туран: хапсыһыыларым түгэннэригэр чопчу хоруйдары биэрэр кыаҕым суох. Тоҕо диэтэххэ, толору кыахпынан тустубатым. Сүрүн кыһалҕам – сиһим эчэйиитин моһуоктааһына. Дьарыкка эбитэ буоллар, ыарыыны уҕарытар укуол көмөлөһүө этэ. Тустарбар буолуохтааҕар күннээҕи олохпор мэһэйдиир эчэйии. Көннөрү олорорбор, турарбар, утуйарбар баарын биллэрэр. Биэс-алта сыл устата көхсүбүнэн сытан утуйа иликпин. Сиһим ыарыыта күннээҕи олохпор да моһуоктуура элбэх. Ол иһин ыарыыны уҕарытар укуолу мэлдьи ылабын. Күүстээх дьарык, бэлэмнэнии кэмигэр ити да, атын да эчэйиилэрим көбөн тахсаллар. Олох да хамсаппат гына хам тутан кэбиһээччилэр. Күрэхтэһии кэмигэр укуол дозатын эбэн биэрбиттэрин да үрдүнэн биллэ чэпчээһин суоҕа. Аны этим-сииним ыарыыны уҕарытар укуолга үөрэммитэ биир моһуок. “Күннээҕи сүрүн дььарыгым укуол ылыыта этэ”, – диэтэхпинэ баһан этии буолбат. Эт-сиин кэнникинэн укуолу “билиммэт” да буолан барар, дьаралыйара, баарын биллэрэрэ күүһүрэр. Онон кэнники күннэргэ укуоллар да улаханнык туһалаабат буолан барбыттара.
Күүскэ хамнанным да сүр күүстээх ыарыы “ньир” гына саайар. Сиһим тоноҕоһун ньиэрбэлэрин эмискэ тугунан эрэ хаһалларын курдук. Итинник түгэҥҥэ бүдүрүйбүккүн бэйэҥ да билбэккэ хаалаҕын. Ол иһин Олимпиадаҕа хапсыһыыларбар “маннык гыммытым эбитэ буоллар” диир кыаҕым суох. Олимпиада кэмигэр олох атын турукка сылдьыбытым.
Кырдьык, Эмиэрикэ бөҕөстөрө улахан түһүлгэлэргэ эмискэ соһуталлара сонун буолбатах. Биллибэт-көстүбэт киһи кэлэн соһуталыыр уонна эмиэ “сүтэн-иҥэн” хаалар. Рио-де-Жанейро (2016) Олимпиадатыгар 97 киилэҕэ Кайл Снайдер (АХШ) бастаабыта. Кини иннигэр Джейк Вагнер диэн баара. Вагнер Лондон Олимпиадатыгар (2012) эмиэ соһуччу кыайан турар. Пекин Олимпиадатыгар (2008) алын ыйааһыҥҥа Генри Сехудо эмиэ соһуччу бастаабыттаах. Кинилэр Олимпиада иннигэр да, кэннигэр да улахан күрэхтэһиигэ бастаабатах бөҕөстөр. Эмиэрикэ бөҕөстөрүн сүрүн кистэлэҥэ туохха сытарый? Кинилэр сүрүн болҕомтолорун “функционалкаҕа” уонна “физикаҕа” уураллар.
Оттон Таха Акгюль да, Гено Петриашвили да – сүрдээх улахан эппиэтинэһи ылыммыт буолуохтарын, итинтэн сылтаан “настройкалара” ыһыллыбыт буолуон сөп. Олимпиада-2016 чөмпүйүөнэ Таха Акгюль “Эмиэрикэ бөҕөһүн ааһар инибин” диэн туох баар санаатын-оноотун, кыаҕын хомуна туттубатах буолуохтаах. Онтон утарылаһааччыта бэрт соһуччу түһүөлээн, баһыйа тутар балаһыанньаҕа тахсыбытыгар – “ыһыллан хаалбыт” буолуон сөп. Таха Акгюль кэнники улахан түһүлгэргэ барыларыгар кыайыы-хотуу көтөллөнө сылдьыбыта. Онон киниэхэ, этэргэ дылы, бэрт эрдэттэн мэтээли кэтэртэхтэрэ дии. “Тэҥнээҕиҥ суох эбит, Токио Олимпиадатыгар хайаан да бастыахтааххын”, – диэн. Турция – 80 мөлүйүөн нэһилиэнньэлээх улахан судаарыстыба. Дойдутугар төһөлөөх элбэх киһи кини кыайарыгар эрэммитэ буолуой. Итиннэ пресса “ыгааһынын” эбэн кэбиһиҥ. Онон Таха Акгюль Стивсоннуун хапсыһыытыгар “умайан” хаалбыт буолуон сөп. Стивсон көмүскэнэр ньымалара үчүгэйдэр. Утары хамсаныыны “аһараат” – кэннигэр тахса турар. Итинник бөҕөстөрү “взрывной” хамсаныылаахтар диэн ааттыыбыт.
Оттон Гено Петриашвили Стивсону кыайыахтаах этэ. Кини бастакы түһүмэххэ утарылаһааччытын көбүөргэ эргитэ сылдьан (накат) эмискэ тохтоон хаалбыта. Өссө биирдэ эргитэн (икки баалы ылан) ахсааны 10:0 оҥорон – хапсыһыы кыайыылааҕынан буолуохтааҕа. Олимпиадаҕа кыайыы олох бу кэлбитигэр Гено “ыһыллыбыта” быһыылаах. Ити кэнниттэн Гено Петриашвили хайдах эрэ “турунан” кэбиспитэ, оттон Стивсон бааллары сыыйа хомуйан, ситтэр-ситэн барбыта. Онтон бары көрбүппүт, Стивсон Олимпиада мэтээлин тиһэх сөкүүндэлэргэ “харбаабыта”.
Эмиэрикэ тустууга оскуолата баай албастарынан, ньымаларынан сураҕырбат, биллибэт. Ханнык баҕарар таһымнаах күрэхтэһиигэ тустар истииллэрэ биир: хапсыһыы тиһэх сөкүүндэлэригэр диэри күрдьүү, прессинг. Итинник истиил Олимпиада курдук кылгас, өрө күүрүүлээх, тыҥааһыннаах түһүлгэҕэ үчүгэй түмүктэри аҕалбытын көрдүбүт. Гейбл Стивсон аата устуоруйаҕа киирдэ, Олимпиада чөмпүйүөнүнэн буолла. Чөмпүйүөн аата чөмпүйүөн.
“Көрүөхпүт, тугу да чопчу эппэппин”
– Айаал, салгыы туох былааннааххыный? – диэн “Якутия” хаһыат суруналыыһа Федор Григорьев Олимпиада кыттыылааҕыттан ыйыппыта.
– Салгыы былааннар диэ... Олоҕуҥ устатын тухары “гладиатордыыр” ыарахан (күлэр – Ф.Р.). Түһүлгэҕэ доруобуйаҕын толук ууран туран мэлдьи эллэһэн-эттэһэн тахсар аныгы үйэҕэ кыаллыбат даҕаны. Туох барыта бүтэр уһуктаах. Муҥур уһук баҕар билигин, баҕар арыый кэлин – син биир кэлэр. Мин өссө 2016 сыллаахха: “Тустан бүттүм”, – диэн санаалааҕым. Ол эрээри биир сылынан санаам уларыйбыта. Аан дойду чөмпүйэнээтигэр кыттаары дьарыктана сылдьан – тобукпун улаханнык эчэппитим. Онон биир түһүлгэҕэ кыттаат – үс сыл эчэйиибин оһоруммутум. Кэнники сыл аҥаарыгар элбэх улахан түһүлгэлэргэ кытынным. Кыайыылар, кыайтарыылар, мэтээллэр, улахан ноҕуруускалар, эчэйиилэр, кэлии-барыы... Быһатын эттэххэ: спортсмен толору олоҕунан олордум.
Тоҕо көбүөргэ төннүбүппүнүй? Бастакытынан, тустуу, успуорт оҕо эрдэхпиттэн таласпыт талаһыым, ыра санаам. Ол иһин туох эрэ тиийбэт курдуга. “Баҕа баар, кыах баар буоллаҕына – көбүөргэ төннүөхтээхпин”, – диэн санаа үүйэ-хаайа туппута. Көбүөргэ төннүбүппүттэн кэмсиммэппин. Кылгас кэмҥэ ситиһиилэр бааллар.
Билигин доруобуйабын көрүнүөм, көннөрүнүөм. Онтон салгыы көрүөхпүт, онон тугу да чопчу эппэппин. Үс суолу дьоҥҥо аһаҕастык этиэ, көрдөрүө суохтааххын дииллэр. Ол – дьиэ кэргэҥҥин, дохуоккун уонна инники былааннаргын (мичээрдиир – Р.Ф.).
Федор РАХЛЕЕВ.
