Төрөөбүт төрүт тылбыт, ийэбит эмиийиттэн саҕалаан эмсэхтэнэр ийэ тылбыт, сайаҕас сахабыт тыла - бүгүҥҥү туругунан көйгөтүллэ быһыытыйарын киһи эрэ барыта бэлиэтии көрөр, долгуйар, айманар.
Сэтинньи 27 күнүгэр Дьокуускай куоракка "Vest" кафеҕа күнүс 4 чааска саас ортолоох, аҕамсыйан эрэр уонча киһи муһунна. Бу - өрөспүүбүлүкэтээҕи "Иэйии" диэн кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ дьоно. Салайааччы – Илья Ильич Афанасьев-Алмаас. Бу тэрилтэҕэ 40-ча киһи киирэн, төрөөбүт сахабыт тыла чэлгийэ сайдарын туһугар, бары туох-баар күүстэрин-уохтарын, сэниэлэрин-сыраларын ууран, үлэлии-хамсыы сылдьар дьон. Маны таһынан, "Иэйии" диэн ааттаах өрөспүүбүлүкэтээҕи айар холбоһук, бары улуустары хабан, аҕыс уонча киһини түмэр. Манна булуохха сөп: өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр бэйиэттэри, прозаиктары, очеркистары. Бары биир санаанан салайтаран, сайаҕас сахабыт тыла саҕылла сайдарын туһугар биир сомоҕо буолан, үлэ-хамнас күөстүү оргуйар.
Кафеҕа мустубут дьон сүрүн сыала-соруга – саха тылын сайыннарыы. Бүгүҥҥү ыалдьыппыт - Сунтаар Кириэстээҕиттэн кэлэ сылдьар Александр Амбросьев-Сайылык Уола. Саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын II сийиэһигэр сылдьан, онно истибит сонуннарын, билиитин-көрүүтүн түмсүбүт дьоҥҥо сиһилии билиһиннэрдэ. Туох өттүгэр сүрүн болҕомтобутун ууруохпутун сөбүн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
Аныгы оҕо нууччалыы тылланан улаатарын хайдах гынан төрөөбүт тылбытынан толкуйдуурга үөрэтэбит, сахалыы саҥардабыт диэн ыйытык бүгүҥҥү күҥҥэ сүрүн кыһалҕанан буолла. Кистэл буолбатах, саҥа улаатан, тылланан эрэр оҕоҕо, аныгы үйэ тэтимигэр оҕустаран, аралдьытаары, төлөпүөн туттаран кэбиһэр түгэммит элбэх. Оччоҕуна бу оҕо, быыкаа эрдэҕиттэн, онтон көрөр хамсааһыннарын нууччалыы тылынан ылынан өйдөөн, нууччалыы толкуйдуур буола улаатара баар суол. Кэлиҥҥи кэмҥэ, былыргы сахалыы ыалдьытымсах үгэспит умнуллан, тыыннаах кэпсэтиибит хаалан, оннооҕор дьиэ иһигэр төлөпүөнү тутан сылдьар түгэммит үгүс буолла. Оҕоҕо болҕомтону уурарбыт татымсыйда. "Бар","кэл" диэнинэн муҥурданан, тыыннаах мындыр үөрэтиилээх кэпсэтиибит суох кэриэтэ буолла. Ол иһин, бу маннык эйгэҕэ улааппыт оҕо олус соҕотохсуйар, бэйэтин күүһүгэр эрэлэ мөлтүүр. Хас эмэ уонунан ханаалларга, ютубка баар оонньууларга араас үгүс ойуулуктары, киинэлэри, оонньуулары нууччалыы тылынан көрөр, истэр, өйдүүр буоланнар, онтукаларын бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сонун гынан үллэстэллэригэр, ырытыһалларыгар өйдөбүллэрин ис хоһоонун нууччалыы тылынан быһаарсалларыгар, кэпсэтэллэригэр тиийэллэр. Нууччалыы толкуйдууллара баһыйан барар.
Ыалдьыппыт болҕомтону бу көстүүгэ уонна кыра оҕо саҥа тылланыытыгар уурда. Бу нууччалыы толкуйдуу үөрэммит оҕону хайдах гынан сахалыы толкуйдуур гына үөрэтэбит, хайдах сахалыы саҥардабыт диэн сүрүн соругу туруорда. Сахалыы тылланыы, сахалыы толкуй дьиэ иһиттэн силистэнэн-мутуктанан тахсарын, онтон оҕо ордук ону-маны күүскэ ылынар кэмигэр (балтараатыттан оскуолаҕа киириэр дылы) уһуйааҥҥа уһаарыллан тахсарын бэлиэтээтэ.
Сайылык Уола: “... Аныгы мультфильмнары - ойуулуктары айар-оҥорор холбоһуктарга, айар-суруйар дьоҥҥо сыһыаран, кыайар өрүппүтүнэн көмөлөһөн, ойуулуктары, оҕо оонньууларын төрөөбүт тылбытыгар тылбаастыаҕыҥ, - диэн этии киллэрдэ, - ...Уһуйааннартан саҕалаан оҕолорго нууччалыы уонна сахалыы толкуй уратылаһар өрүттэрин оҕоҕо сөптөөх гына быһааран өйдөтөр үлэни ыытар киһи туһалаах буолуо этэ...”- диэн кини санаатын үллэһиннэ. Ойуулуктары таһынан, кыра оҕо ааҕар кэпсээннэрин эмиэ нууччалыы тылтан сахалыы тылга тылбаастыаҕыҥ, айар-суруйар дьон баар кыаҕы түмэн үлэлиэҕиҥ диэн барыбытын ыҥырда.
Сайылык Уола “Оҕо тоҕо аахпат буолла?” диэн сүрүн ыйытыкка “Оҕону оскуолаҕа киириэн иннинэ эрэ буолбакка, билиҥҥи олох көстүүтүнэн төлөпүөнтэн, тэлэбииһэртэн, оонньуулартан, нууччалыы толкуйа олохсуйа илигинэ, олох эрдэ аахтара үөрэттэххэ, кинигэттэн аахпытын ырытан толкуйдуур кыаҕы биэрдэххэ, оҕо ааҕарын сөбүлүүр, бырахпат буолар эбит” диир. Кини оҕолорбутун кыраларыттан сахалыы толкуйдуурга үөрэттэхпитинэ эрэ, нууччалыы толкуйга баһыйтаран эрэр оҕолорбут төрөөбүт тылларыгар төннүөхтэрэ, сахалыы саҥарар, сахалыы ааҕар буолуохтара диэн өссө төгүл хатылаан бэлиэтээтэ. Маны бары үөрэ иһиттибит, ылынныбыт.
Түмсүүбүт салайааччыта Илья Ильич Афанасьев-Алмаас төрөөбүт төрүт тылбыт туһугар бары биир санааҕа кэлэн үлэлээтэхпитинэ эрэ тылбыт дьылҕата көнөр кыахтааҕын бэлиэтээтэ. Сахабыт тыла инники сайдарыгар элбэх өрүттээх үлэ барара сөптөөҕүн бэлиэтээн эттэ. Тылбыт үйэлэр кирбиилэригэр симэлийэр дьылҕаламматын туһугар туох үлэни ыыта сылдьарын, үлэлии-хамсыы олороллорун сиһилии билиһиннэрдэ.
Түмсүүнэн дьон санаатын билээри, истээри, Чурапчы, Амма улуустарын нэһилиэктэринэн сылдьаннар, төгүрүк остуоллары тэрийтэлээн, дьон санаатын истибиттэр, үөрэппиттэр. Бу сырыылары нэһилиэк олохтоохторо, оскуолалар коллективтара олус сөбүлээбиттэр, биһирээбиттэр. “Маннык көрсүһүүлэри, кэпсэтиилэри элбэхтик оҥороргут эбитэ буоллар” диэн бэйэлэрин баҕа санааларын олус долгуйан туран эппиттэр.
Кэпсэтиһии түмүгүнэн айар куттаах дьон сүбэлэһэн баран 2020 сыллаахха "Иэйии" диэн кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ арыммыттар. Уонна онно түөрт уонча киһини түмэн, күн бүгүн олус айымньылаахтык үлэлии олороллор. Култуурабытын, духуобунаспытын сүрүннүүр биир кииннээхпит эбитэ буоллар диэн баҕа санааларын этэллэр. "Мин култуура иһинэн дуу, бырабыыталыстыба иһинэн дуу былаһаакка аһыллара буоллар, олус туһалаах буолуох этэ дии саныыбын. Сунтаар улууһун Кириэстээх нэһилиэгин иһинэн үлэлии олорор "Тымтык" литэрэтииринэй түмсүү ыҥырыытын олус биһирии иһиттим. Аныгы сайдыылаах олох хаамыыта кыра оҕотуттан саҕалаан улахан дьонугар тиийэ сабыдыаллыырын бары билэ-көрө олоробут. Онон бары биир санаанан түмсэн үлэлээтэхпитинэ эрэ туох эмэ ситиһии баар буолуон сөп дии саныыбын," - диэн бэйэтин санаатын үллэстэр Илья Ильич. Уонна: "Маннык тус-туспа хайысханан үлэлии олордохпутуна, күттүөннээх ситиһии кэлиэ суоҕа дии саныыбын. Сомоҕолоһуохха наада! Мин элбэх мунньахтарга сылдьан, кэтээн көрдөхпүнэ, олус күүстээх этиилэри дьон оҥороллор эрээри, онно хайдах үлэлэһэ олороллорун этэр кыаҕым суох," – диэн этиитин түмүктүүр.
Владимир Федотов-Одун оҕону ийэтэ, аҕата эрэ сахалыы саҥардар кыахтаахтар диэн бэлиэтиир. Оҕо кыратыттан сахалыы эйгэҕэ улааттаҕына, ийэтэ, аҕата сахалыы кэпсэтэр эрэ буоллахтарына, бу оҕо төрөөбүт тыл умсулҕаныгар уһуйуллар, төрөөбүт тылынан сахалыы сайа саҥарар буола улаатар диэн бэйэтин санаатын үллэстэр.
Степанида Иванова-Санаара сахабыт тыла чэлгийэ сайдарын туһугар олоҕун аргыһыныын Константин Мохначевскайдыын туох баар сыраларын ууран, күүскэ үлэлии-хамсыы сылдьалларын туһунан билиһиннэрдэ. Өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар буолар улахан тэрээһиннэргэ барытыгар кэриэтэ кыттыыны ылан, турбут ыйытыктарга күүскэ үлэлэһэн, дьон санаатын көтөҕөн, күүстээх санааны үөскэтэн, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэли саҕан, сынньатан-дуоһутан, ордук дьаныһан туран айымньылаахтык үлэлии сылдьалларын туһунан кэпсээтэ. Бары иннибитигэр уктар мелодиспыт Константин Мохначевскай үгүстүк ыытыллар тэрээһиннэргэ мэлдьи кыттыыны ыларын, олус кэрэ ырыаларынан мустубут дьону күндүлүүрүн, ырыа алыптаах эйгэтигэр мэлдьи ыҥыра-угуйа сылдьарын бары олус үөрэ истэбит, ылынабыт, астынабыт, киэн туттабыт, махтанабыт.
Степан Кожуров-Ыстапаан Таастаах төрөөбүт тылбыт сайдарын туһугар кыаҕын-күүһүн түмэн үлэлэһэ олорорун билиһиннэрдэ. Пионерия историятын хомуйан, кинигэ бэчээттэтэн, кэнэҕэски ыччакка сүдү бэлэх оҥорон үйэтиттэ. Хас сарсыарда аайы саҥаттан саҥа хоһооннору айан, оҕолорун, биир көлүөнэ дьонун төрөөбүт тыл умсулҕаныгар ыҥыра-угуйа олорор.
Елена Антонова-Күн Сиккиэрэ сахалыы тыл эйгэтэ дьиэ иһигэр үөскүүрүн, онтон төрөөбүт тылбыт иитиллэн тахсарын болҕомтоҕо ылла, сиһилии өйдөтөн быһаарда. Сүрүн сорук төрөппүттэргэ буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Суруйааччылар айымньыларын олус сатабыллаахтык, дириҥник ырытарын өрүү олус хайгыы, сөҕө ааҕабыт, көрөбүт-истэбит. Хас биирдии айымньыны ырытарыгар, киһи болҕомто ууруо да суох курдук түгэннэрин таба көрөн, дьоҥҥо сүбэ-ама биэрэрэ олус кэрэхсэбиллээх. Чуолаан, айар холбоһукка үлэлэһэ сылдьааччылар, кэнэҕэски ыччакка тыыннаах холобур буоларбытын өйдөтөн, биһиги саҥарар саҥабытыттан, туттар тылларбытыттан аныгы ыччат тыла-өһө тутулуктааҕын, олоххо холобур оҥосторун бэлиэтээтэ.
Наталья Сергеева-Аана Кыыһа сахабыт тылын дьылҕатыгар бэйэтин көрүүлэрин үллэһиннэ. Кини сүрүн болҕомтотун оскуола саастаах оҕолорго туһаайда. "Эбээ-эһээ оскуолатын" саҥалыы тилиннэрэн, оскуолаларга эбии куруһуок чааһын быһыытынан киллэрэн биэрдэххэ, норуот педагогикатын саҥалыы сөргүтэн, өбүгэ үгэстэрин, өбүгэ сиэрин-туомун күннээҕи олохпутугар сыһыардахпытына эрэ, бу боппуруос кыаллыан сөбүн быһаарда. "Чурапчы" литэрэтииринэй түмсүүтүн үлэтин-хамнаһын кылгастык билиһиннэрдэ. Төрөөбүт тылга тапталы иҥэриигэ, дириҥэтиигэ литэрэтииринэй түмсүү оскуола оҕолорун хабан, миэстэтигэр тиийэн ыытыллар дьаһалларга кыттыыны ыларын туһунан кэпсээтэ. Быйылгы үөрэх дьылыгар "Чурапчы" литэрэтииринэй түмсүү саҥа хайысханы – устудьуоннары кытта үлэни былааҥҥа киллэрбитин туһунан билиһиннэрдэ.
Чурапчы айар түмсүүтэ киин библиотеканы кытта ыкса ситимнээхтик үлэлэһэ олороллорун бэлиэтээтэ. Оҕолорго анаан "Саха бастакы учуонай лингвиһэ С.А.Новгородов"диэн саха тылыгар аналлаах уруок, библиотечнай уруоктар, интеллектуальнай оонньуулар сылы быһа тиһигин быспакка ыытыллаллар. Ыччаттарга анаан этнографическай диктант, олоҥхо декадатыгар аналлаах диктант, сахалыы диктаннар, литературнай уруоктар, суруйааччылар үбүлүөйдээх дааталарыгар аналлаах тэрээһиннэр, олохтоох ааптардары кытта көрсүһүүлэр, саҥа тахсыбыт кинигэлэр сүрэхтэниилэрэ тиһигин быспакка ыытыллаллар диэн кэлбит дьоҥҥо билиһиннэрдэ Аана Кыыһа.
Ити курдук, бары санаа үллэстэн, инники үлэлэри торумнаан, олус астынан, дуоһуйан тарҕастыбыт. Өрөспүүбүлүкэ айар холбоһуктарыгар айымньылаах үлэни, чэгиэн доруобуйаны, дьолу-соргуну баҕарабыт!
Наталья Сергеева-Аана Кыыһа, "Иэйии" КСТ,
Чурапчы литэрэтииринэй түмсүүтүн чилиэнэ,
СӨ Үөрэҕириитин туйгуна
