Үлэбэр бырааһынньыкка курдук кэлэрбиттэн үөрэбин, дьоллонобун

   – Кырдьык, оскуола туһунан өйдөбүлү үөрэтэр учууталлар үөскэтэллэр диэн баар. Оннук да буолар. Билигин оҕо уонна төрөппүт дириҥ, киэҥ билиини биэрэр үөрэх кыһатын талар уонна инникитин талар идэлэригэр төлөбүрэ суох киирэн үөрэнэр кыаҕы биэрэрин эмиэ көрөллөр. Холобур, биһиги лиссиэйбитигэр 10-с кылааска киирэр оҕо хайысхатын (профилын) таларыгар, биридимиэттэрин ханнык учуутал үөрэтэрин төрөппүттэр интэриэһиргииллэр. Физмат хайысхатыгар 4 кылаас баар – политехническай, роснефть кылааһа, инженернэй уонна физика-математика, оттон биология-химия кылааһыгар химик уонна биолог, гуманитарнайга – устуоруйа уонна саха филологията.

   – Бу оскуолаҕа РФМШ эрдэҕинэ СГУ биология-география факультетын мэтиэдьикэ хаапыдыратыгар үлэлии сылдьан, 1992 сыллаахха “совместитель” быһыытынан хиимийэ биридимиэтин үөрэтииттэн саҕалаабытым. Ол кэмҥэ оскуола бас билэр аҕыйах кэбиниэтэ СГУ Кылаабынай куорпуһун 1-кы этээһигэр баара. Математиканы уонна физиканы дириҥэтэн үөрэтэллэрэ. Хиимийэ – математиканы, физиканы кытта ыкса сибээстээх биридимиэт. Ол иһин хиимийэ садаачалара син биир математика ньымаларынан физика сокуоннарыгар тирэҕирэн суоттаналлар диэн саҕалыырым. Оҕолор бэйэлэрин эйгэлэригэр киирэн, син “уҥа-хаҥас бырахсан”, хиимийэ биридимиэтигэр суолта биэрэн барбыттара.

   Бэйэм хандьыдаат дьиссэртээссийэбэр математик, гуманитарий оҕолор психологияларын уратытыгар олоҕуран, хиимийэ уустук тиэмэлэрин үөрэтиини көрдөрбүтүм. Ол кэмҥэ СГУ факультеттарыгар аһыллыбыт мэтиэдьикэ хаапыдыралара оскуоланы кытта сүрдээх айымньылаахтык үлэлээн барбыттара. “Дьоҕур” уопсастыба киэҥ далааһыннаах үлэтин биир дьоһун хайысхатынан сайыҥҥы лааҕырга оҕолору дьарыктаан талыыта улахан олук буолбута.

   – Биологияны, хиимийэни уонна географияны үөрэтии мэтиэдьикэтин К.Е. Егорова салайар хаапыдырата бу оскуолаҕа хиимийэни, биологияны дириҥэтэн үөрэтии кэскиллээх буолуо диэн, оскуола салалтатын кытта сүбэлэһэн, туруорсан, 1997 с. балаҕан ыйын 1 күнүгэр 14 үөрэнээччилээх биология-хиимийэ кылааһын аспыта. Кылаас бастакы үөрэнээччилэринэн сайын “Дьоҕур” биология-хиимийэ лааҕырыгар үөрэммит оҕолор буолбуттара. Кинилэр бастакы сылларыттан хиимийэ, биология олимпиадаларыгар үчүгэй түмүктэри көрдөрөн барбыттара. Ол курдук, Алла Устинова, Владилина Корякина, Марина Местникова, Люба Лыткина уо.д.а. Маны тэҥэ оскуола уопсастыбаннай олоҕор эмиэ актыыбынайдык кытталлара. Алла Устинова оскуола бэрэсидьиэнинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Кинилэр ситиһиилэрин саҥа көлүөнэлэр салгыылларыттан үөрэбит, санаабыт көтөҕүллэр.

   – Үөрэнээччилэрбит Жаутыков аатынан Норуоттар икки ардыларынааҕы олимпиадаҕа математикаҕа, физикаҕа, информатикаҕа, ону таһынан Арассыыйа, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах олимпиадаларга, араас интеллектуальнай күрэхтэргэ ситиһиилээхтик кытталлар. Бүтүн Арассыыйатааҕы олимпиадалар түмүктүүр түһүмэхтэригэр кыайбыттара. Призёрдар сылын аайы математикаҕа, физикаҕа, нуучча литэрэтиирэтигэр, экэниэмикэҕэ, биологияҕа, информатикаҕа үүнэн иһэл­лэр. Быйыл 2-с төгүлүн Дьокуускайга Норуоттар икки ардыларынааҕы интеллектуальнай оонньуулар (МИИ) ыытылыннылар. Онно оҕолорбут ситиһиилэрэ ботуччу.

   Арассыыйа үрдүк үөрэҕин кыһалара RAEX сылын аайы выпускниктар престижтээх ҮҮөК-гар киирэр эриэйтиннэрин оҥорор. Ол эриэйтин оҥоһуллуоҕуттан лиссиэйбит 100 иһигэр киирэрэ оскуола үлэтэ хайдаҕын кэпсиир. Биһиги оскуолабыт олох уруккуттан оҕо научнай-чинчийэр үлэнэн дьарыктанарын ситиһэн, научнай салайааччыга сыһыаран, куурустааҕы үлэни толорторор. Билигин маннык үлэ хайысхатын ФГОС оскуолаттан барытыттан ирдиир уонна ол үлэ сыаната аттестакка киирэр буолла.

   Орто сүһүөх кылаастарыгар киирии эксээмэннэри сахалыы ыытабыт уонна саха тылыгар эксээмэннээн ылабыт. Төрөөбүт тылынан саҥарыы, иитии, сахалыы эйгэни үөскэтии лиссиэйгэ төрөппүттэри кытта ыкса ситимнээх ыытыллар. Манна төрөппүттэр кэмпириэнсийэлэрэ, лекторийдар туһалара улахан. Оттон билигин үөрэнэ сылдьар оҕолорбут нууччалыы кэпсэтэллэрин ордорор курдуктар. Мин санаабар, бу оҕону олох кыра, 3-4 сааһыттан, араас гаджекка сыһыарыыттан тахсар быһыылаах.

 

   – Лиссиэйбит дириэктэрэ И.И. Шамаев “оҕо төрөөбүт тылынан саҥарар, толкуйдуур буоллаҕына, олох хайа баҕарар эйгэтигэр ордук ситиһиилээх буолар” диэн эппитин лиссиэйгэ үлэлии кэлбит бастакы сылбар өйдөөн хаалбыппын. Саабыстыыр кэммэр алын кылааска сахалыы уонна нууччалыы үөрэммит оҕолор нуучча тылын СКЭ (ЕГЭ) туттарар баалларын тэҥнээн көрбүппүт төрөөбүт тылынан үөрэммит оҕолор бааллара, кыранан да буоллар, үрдүк буолар эбит этэ.

   – Үөрэнээччилэрбит ОГЭ-ҕа, СКЭ-ҕэ көрдөрүүлэрэ үрдүк. Араас биридимиэти 100 баалга туттарааччы сылын аайы баар. Манна даҕатан эттэххэ, математикаҕа, информатикаҕа, нуучча тылыгар быйылгы орто баал 80-тан тахса буолбута.

   Үөрэтии туһунан этэр буоллахха, биһиги лиссиэйбит, сүнньүнэн, “традиционнай” систиэмэни туһанан, саҥа технологиялары көдьүүстээхтик, кэмигэр киллэрэн үөрэтэр диэххэ сөп. Маны тэҥэ лиэксийэ-сочуот көрүҥэ эмиэ туттуллар. Учууталлар үксүбүт икки тылынан: сахалыы уонна нууччалыы оҕо дөбөҥнүк өйдүүрүн курдук үөрэтэбит. Кытыы эрэгийиэҥҥэ олорор оҕолор киин куораттар уонна Сибиир, Уһук Илиҥҥи уокуруктар үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар киирэллэригэр СКЭ туһата көдьүүстээх. Урут киирии эксээмэни миэстэтигэр тиийэн туттараллара уустук буолара. Оттон иккис өттүнэн ылан көрдөххө, санаатын сатаан эппэт оҕолор оскуолаттан тахсаллара СКЭ – биир мөкү өрүтэ. Холобур, литэрэтиирэҕэ “традиционнай” эксээмэн буолара ордук.

   – Улахан куонкуруһу ааһан киирэллэр. Ол иһигэр сорохтор эрэпэтиитэрдэммит буолаллар. Оннук оҕо кэлин үөрэҕин ыарырҕатара кистэл буолбатах. Ол иһин төннөр оҕолор бааллар. Манна биричиинэтэ араас: олорор усулуобуйата, дьонун ахтара, саҥа кэлэктиипкэ ылбычча киирбэтэ – барыта баар. Биһиги оскуолабытыгар босхоломмут иитээччилэр куорпустара диэн өр сыл үлэлээбитэ. Урут, сибээс мөлтөх кэмигэр, дьонуттан ыраата сылдьар оҕо бары кыһалҕатын быһаарсар, аһын, таҥаһын көрөн-истэн бириэмэтигэр төрөппүттэригэр тиэрдэр, ис туругун кэтээн көрөн көмөлөһөр аналлаах, оҕону итии, дьон киһитэ буолан тахсарыгар элбэх сыраларын биэрэн туран үлэлээбит иитээччилэрбитигэр махталбыт улахан.

   – Учууталлар үксүлэрэ өр сыл бу оскуолаҕа үлэлээбит дьон. Элбэх ситиһиилээх үөрэнээччилэри бэлэмнээбит, ииппит-такайбыт уһуйааччылар. Бу соторутааҕыта биир саамай ытыктыыр киһибит, физика учуутала В.Ф. Потапов норуодунай учуутал үрдүк аатын ыыла. Онон үбүлүөйдээх сылбытыгар үөрүүбүт икки бүк үрдээтэ.

   Оскуола аһыллыаҕыттан нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала З.П. Холмогорова, математика учуутала И.Г. Кысылбаиков элбэх олимпиадник оҕолору, СКЭ-ни 100 баалга туттарарга бэлэмнээбит учууталлар. Ситиһиилээх кэллиэгэлэрбин барыларын биир ыстатыйаҕа кыайан эппэтим, онон, бука диэн, баалаамаҥ. Билигин биһигини кытта бииргэ 20-тэн тахса бэйэбит выпускниктарбыт сүрдээх айымньылаахтык үлэлии-хамныы сылдьаллар. Онон оскуолабыт үтүө үгэстэрин салгыыр, сайыннара турар, өссө үрдүк чыпчаалларга таһаарар эрэллээх дьонноохпут диэн үөрэбит.

   – Үөрэнээччилэрбинэн киэн туттабын. Араас эйгэҕэ ситиһиилээхтик үлэлииллэр. Олор истэригэр химиктэр, биологтар, быраастар, учуонайдар, энэргиэтиктэр, учууталлар, инженердэр, тутааччылар, суруналыыстар, артыыстар, салайааччы дуоһунастаахтар – киһи ааҕан сиппэт. Ол эрээри киһиэхэ маҥнайгы оҕото күндүтүн кэриэтэ, бастакы биология-хиимийэ кылааһым оҕолорун олус күндүтүк саныыбын. Кинилэр миэхэ ордук чугастар.

   – Хаҥалас улууһун Өлүөнэ эбэ очуостарын утары көрөн турар Тумул нэһилиэгэр төрөөбүтүм. Тиит Арыы орто оскуолатыгар үөрэммитим. СГУ биология-география факультетыгар хиимийэ идэтигэр үөрэммитим. Бүтэрэн баран, Дьокуускай куорат 14№-дээх оскуолатыгар хиимийэ учууталынан 6 сыл үлэлээбитим кэннэ, БГФ-га мэтиэдьикэ хаапыдырата аһыллыбытыгар преподавателинэн ыҥырыллыбытым.

   1992 сыллаахха Москубаҕа В.И. Ленин аатынан педагогическай университет химическэй факультетыгар аспырантыыраҕа үөрэнэн, педагогическай билим хандьыдаатын истиэпэнин көмүскээбитим. Ийэм М.И. Христофорова, Аҕа дойду сэриитин кэмигэр эдэркээн кыыс, холкуос бэрэссэдээтэлинэн, онтон Тумул нэһилиэгин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн уһуннук үлэлээбитэ. Аҕам В.Д. Тимофеев, Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ, бойобуой мэтээллэрдээх. Венгрия Будапешт куоратын босхолуур кыргыһыыга ыараханнык бааһырбыт. Госпитальга эмтэнэн баран, 1946 с. дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Сельпоҕа ыскылаат сэбиэдиссэйинэн, Тиит Арыы нэһилиэгин Сэбиэтигэр өр кэмҥэ буҕаалтырынан биэнсийэҕэ тахсыар диэри үлэлээбитэ. Бииргэ төрөөбүт убайым Г.В. Тимофеев тыа хаһаайыстыбатыгар зоотехнигынан, сопхуос дириэктэринэн, Тиит Арыы нэһилиэгин баһылыгынан, баһылыгы солбуйааччынан үлэлээбитэ, 2 кыыстаах, уоллаах, сиэннэрдээх. Мин уолаттардаахпын, сиэннэрдээхпин.

   – Оччолорго, 14-с оскуолаҕа үлэлиир кэммэр, математика биир кырдьаҕас учуутала кэккэлэһэ хааман иһэн “үлэбин наһаа ахтан, үөрэ-көтө кэлэбин” диэбитин саҥа үлэлээн эрэр киһи дьиибэргии истибитим. Ол өйбөр-санаабар хаалан хаалбыт. Ол бэйэм билигин оскуолабар, кэллиэгэлэрбэр, үөрэнээччилэрбэр үөрэ-көтө, бырааһынньыкка курдук кэлэрбиттэн бэйэбин дьоллооҕунан ааҕынабын. Күндү кэллиэгэлэрбэр барыларыгар үлэлэригэр үрдүк ситиһиилэри, оттон тапталлаах лиссиэйбэр өрөгөй үөрүүтүн бэлэхтии турар үгүс үөрэнээччини баҕарабын!