Георгий Башарин - сирдиир сулуспут

Ааспыт сыл  ахсынньы 29 күнүгэр «Кыым» хаһыакка биһиги оскуола бэтэрээн учуутала, бары ытыктыыр киһибит Арепин Валерий Афанасьевич-Баайык “Башаринецтар” диэн ыстатыйата бэчээтэнэн, хас эмэ сыл тухары, куутуйалана сылдьыбыт санаабытын таарыйда...

Бары ааҕа-билэ сылдьабыт, уонча сыл тухары Рожин Л.И. “Туймаада” хаһыакка суруйар ыстатыйаларын. Кини биһиги биир дойдулаахпытын, сахалартан бастакы историческай наука  дуоктарын, А.Е. Кулаковскай аатынан бириэмийэ бастакы лауреатын, РФ, СӨ наукаларын үтүөлээх диэйэтэлин, Георгий Прокопьевич Башарин үтүө аатын хараарда-киртитэ сатыыр... Үгүс киһи Рожиҥҥа харда суруйа, өйдөтө, быһаара сатаатылар.

Бүгүҥҥү ыстатыйаҕа оҕолорбутун, ыччат дьоммутун саха саарына Георгий Прокопьевич Башарин олоҕун үтүө  холобурунан хайдах иитэрбитин-үөрэтэрбитин кэпсиэхпин баҕарабын. Биллэн турар, барытын кылгатан, судургутутан. Чурапчы улууһун Сылаҥ орто оскуолатыгар 1992 с., профессор 80 cааһын көрсө, Г.П. Башарин аата иҥэриллибитэ. Онтон ыла күн бүгүҥҥэ дылы кини аатын чиэстээхтик сүгэбит, киниэхэ сүгүрүйэбит, кинини кэриэстиибит. 1950 сыллаахха профессор Г.П.Башарин үөрэммит оскуолатыгар Сылаҥҥа кэлэ сылдьан суруйан хаалларбыт кэс тылларынан сирдэтэн оскуола иитэр-үөрэтэр үлэтэ «Жить и учиться по заветам профессора Г.П.Башарина» бырайыагынан сүрүннэнэр.

1993 сылтан сүүрбэ төгүл  “Баһаарын ааҕыылара” научнай-чинчийэр конференцияны үөрэнээччилэргэ, учууталларга анаан өрөспүүбүлүкэбит таһымыгар тэрийдибит. Онно барыта  1490 оҕо, 260 учуутал кытынна, бу тыһыынчанан үлэни толорорго төһөлөөх билии-көрүү эбиллибитэ, научнай үлэ ааҕыллыбыта, ырытыллыбыта буолуой, эдэр ыччат төһөлөөх билиини сомсубута, сайдыбыта  буолуой... дии санаатахпытына  биһиги коллектив олус үөрэр, астынар. Бу конференцияларга профессор уола, медицинскэй наука дуоктара, профессор Башарин К.Г, кийиитэ, филологическай наука дуоктара, профессор Башарина З.К. тэрийэн-салайан, элбэх учуонайдары аҕалан оҕолору кытта көрүһүннэрдилэр, бэйэлэрэ үөрэнээччилэргэ туһаайан сүбэ-ама, истиҥ-иһирэх  тыл эппиттэрин киһи ааҕан сиппэт.  Оҕо олоҕор буолбут чаҕылхай түгэни, көрсүһүүнү умнубат. Бу маннык көрсүһүүлэртэн оҕоҕо  санаа киирэн, олоҕун сыала-соруга, ыҥырар сулуһа  буолбут  холобурдарын истэбит. Онон Карл Георгиевичка, Зоя Константиновнаҕа махталбыт муҥура суох.

1993 сылтан үөрэх сылын түмүгүнэн, биир бастыҥ туйгун үөрэнээччигэ “Профессор Г.П.Башарин аатынан бириэмийэ лауреата”  диэн үрдүк аат иҥэриллэр, оскуола историятыгар киирэр. Кэтээн көрөбүт, бу лауреаттар дьоһун дьон буолан, үлэлии-хамсыы сылдьаллар. 2022 сылтан Георгий Прокопьевич сиэнэ Георгий Карлович “БКЭ үрдүк көрдөрүү”, “Туйгун үөрэх уонна  бэйэни сайыннарыыга үрдүк ситиһии” диэн икки бастыҥ оскуоланы бүтэрээччигэ тус бэйэтин бириэмийэтин анаата.

Профессор үбүлүөйдээх сылларыгар аналлаах аһаҕас уруоктар, кылаас чаастара, айар үлэ, уруһуй конкурстара үрдүк таһымнаахтык ыытыллан аҕай кэллилэр. Сылга түөрт төгүл  “Баһаарынныы  үөрэниэххэ” диэн ыҥырыылаах туйгуннук  үөрэнии декадата биллэриллэр. Оскуола музейыгар ытык киһибитигэр аналлаах, кини олоҕун, үлэтин-хамнаһын толору көрдөрөр экспозиция баар. Ону таһынан, музей дириэктэрэ  СӨ үөрэхтээһинин үтүөлээх үлэһитэ Макарова К.Г. “Биир ньыгыл Арассыыйа” конкурсугар ситиһиилэнэн, грант ылан, «Интерактивный путеводитель  по Башаринским местам» оҥорбута, онон оҕолор, ыалдьыттар Баһаарын кэрэ айылҕалаах төрөөбүт алааһын Чыадыҥаны, үөрэммит, үлэлээбит сирдэрин илэ харахтарынан көрөр кыахтаннылар.

Бу сыллар тухары хас биирдии учуутал, кылаас салайааччыта ис сүрэхтэриттэн кыһаллан, ытык киһибит аатын үйэтитэргэ үлэлэһэр. Үөрэнээччилэргэ Баһаарын  кырдьык иһин соҕотоҕун  турууласпыт, холобур буолар олоҕун, баай ис хоһоонноох үлэтин-хамнаһын иитэр-үөрэтэр үлэ араас ньыматынан  тиэрдэллэр.

РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, РФ президенин гранын кыайыылааҕа, кылаас салайааччыта Яковлева Е.А. “Башаринский десант” кылаас  бырайыагын үлэлэппитэ, улуус атын оскуолаларыгар, десанынан тиийэн, профессор туһунан иһитиннэрии оҥороллоро, билиини-көрүүнү тарҕаталлара.

Орто туруу бараан дойдуга  сиэрдээх, үтүө  майгылаах-сигилилээх оҕо  сайдыыга, үөрэххэ аһаҕас, олоххо миэстэтин дьоһуннук булар. Оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ биир ураты хайысханан  үтүөкэннээх биир дойдулаахтарбыт олохторун холобурунан  иитии  буолар. Биир дойдулаах диэн олус суолталаах, истиҥ тыыннаах өйдөбүл.  Маннык санаанан сирдэтинэн, биир дойдулаахпыт, Аан дойду таһымнаах уһулуччулаах учуонай Георгий Прокопьевич Башарин  олоҕун, үлэҕэ, наукаҕа уһулуччулаах ситиһиитин, төрөөбүт дойдутун, норуотун туһугар турууласпыт өйүн–санаатын оҕолорго тиэрдэргэ, кэпсииргэ, билиһиннэрэргэ санаммытым.

Профессор Башарин олоҕун үөрэтии, чинчийии суолтата олус улахан. Ол курдук, оҕоҕо чинчийэр, ырытар үөрүйэх иҥэрин таһынан, кини ытык киһи туһунан билиитэ кэҥиир, сөҕөр-махтайар. Башарин туһунан тиэмэ оҕоҕо чугас, оҕо үөрэ-көтө, олус интэриэстээхтик  ылсар, үлэлиир. Тоҕо диэтэххэ, кини Башарин мөссүөнүн күн аайы көрө сылдьар, кини этиилэрэ оскуолаҕа суруллан, ыйанан тураллар, аатын истэр, кини төрөөбүт алааһын, аймахтарын билэр уонна Башарин төрөппүт уолун Карл Георгиевиһы кытта сыл аайы көрсөр.

Башарин  тиэмэтигэр үөрэнээччи научнай-чинчийэр үлэтэ саһарбыт хаһыат илииһиттэн, кини туһунан ыстатыйаттан саҕаламмыта. Оскуола музейыттан  1933-1934 с. “Кыым” уонна “Молодой большевик“ хаһыаттарга бэчээттэммит  ыстатыйалары, биир дойдулаахтарын уонна бэйэтин ахтыыларын булбуппут. 2001с. 8 кылаас   үөрэнээччитэ Трофимова  Юлия аахпыта, ырыппыта  уонна Башарин хайдах түргэнник үөрэҕи ылыммыт ньыматын быһааран    “Дьөгүөс Баһаарын –үөрэх удаарынньыга”  диэн тэттик үлэни оҥорбута. Салгыы Юлия биир дойдулааҕын олоҕо нуучча норуотун чулуу уола Михаил Васильевич Ломоносов олоҕун кытта майгыннаһар эбит диэн, тэҥнээн көрөргө санаммыта. Иккиэн тыа сириттэн төрүттээхтэр, хойутаан уонна түргэнник үөрэммиттэр.  Онон ырытан,  чинчийэн кинилэр олохторун, айымньылаах үлэлэрин, өйдөрүн-санааларын  майгыннаһар өрүттэрэ элбэҕин “По своей и божьей воле стал разумен и велик”   диэн чинчийэр үлэҕэ быһаарбыта.

2002 сыллаахха 8 кылаас үөрэнээччитэ Айыына Яковлева “Саха чулуу уолаттара Г.П.Башарин уонна В.С.Яковлев-Далан олохторун ситимэ” диэн тиэмэҕэ үлэлээбитэ. Айыынаҕа бу олус чугас тиэмэ этэ, кини Даланы хаан-уруу абаҕата. Бу үлэни суруйаары Айыына “Дьылҕам миэнэ” эссе-романы  аахпыта, ол кэминээҕи политическай олоҕу билбитэ. Абаҕатын, народнай суруйааччы В.С.Яковлев-Далан уонна  биир дойдулааҕа профессор Г.П.Башарин олохторунан киэн туттара күүһүрбүтэ.

Инники Юлия Трофимова профессор  Башарины дэгиттэр учуонай-историк, обществовед, литературовед,  литературнай критик диэн бигэргэппитэ. Салгыы, 2012 сыллаахха, бэһис кылаас үөрэнээччитэ Маша Сивцева “Профессор Г.П.Башарин уонна олоҥхо» диэн  үлэтигэр Юлия Трофимова түмүгүн өссө кэҥэппитэ. Георгий Прокопьевич олоҥхону хайдах курдук турууласпытын ырыппыта. Манна  1940-1943 сс. бэчээттэммит хаһыат ыстатыйаларынан үлэлээбитэ. Саха чулуу уолун XX-с үйэ бастыҥтан бастыҥ киһитин олоҕун, үөрэххэ, үлэҕэ, олоҥхоҕо, дьоҥҥо- сэргэҕэ сыһыанын эдэр ыччат үөрэтиэхтээх, билиэхтээх, кининэн киэн туттуохтаах диэн Маша Сивцева үлэтин түмүктээбитэ.

Саха тылын, литературатын учуутала буоламмын, литература  обществоҕа буолар уларыйыылары, олоҕу кэлэр көлүөнэҕэ  кэпсиир, тиэрдэр  сыаллааҕын-соруктааҕын өйдүүбүн. Хас биирдии  айымньы олох олорорго үөрэтэр үрдүк аналлаах. Онон XX-с үйэ чулуу киһитэ  хайаан да литератураҕа сырдатыллыбыт буолуохтаах диэн бигэ эрэллээҕим. Ол эрэлим бигэргэммитэ. Ол курдук, 2013 сыллаахха  10 кылаас үөрэнээччитэ Баишева Саша “Рафаэль Баҕатаайыскай   “Өксөкүлээх Харыйа” поэматыгар саха саарына Г.П.Башарин уобараһа” диэн тиэмэҕэ сүрдээх дириҥ ис хоһоонноох үлэ суруйбута. Бу айымньыга Башарин уобараһа бэрт уратытык, кэрэхсэбиллээхтик, дириҥник арыллыбытын дакаастаабыта. Манна саха норуотун суруйааччыта Рафаэль Баҕатаайыскай   уобараһы  литератураҕа  геройу арыйар үгэс буолбут ньымалартан  ураты, атын ньымаларынан арыйбытын дакаастаабыта.

Бу тиэмэни салҕаан, 2016 с. 8 кылаас  үөрэнээччитэ Алина Никифорова “Саха литературатыгар саха саарына Г.П.Башарин дьүһүлгэнэ” диэн тиэмэҕэ үлэлээбитэ. Алина  литератураны хасыһан профессор Георгий Прокопьевич Башарин уобараһа түөрт  айымньыга киирбитин булбута. Дьиктитэ баар, бу айымньылар бары тус-туспа жанрдаахтар, геройу да арыйар ньымалара уратылар. Онон саха саарына Г.П. Башарин уобараһа  саха литературатыгар олохтоохтук киирбит, бары өттүнэн толору арыллыбыт историческай личность уобараһа диэн түмүгү оҥорбута. Салгыы Алина профессорга өссө биир үлэни анаабыта. Саха саарына, сүдү киһи Георгий Прокопьевич Башарин Чурапчы улууһун Сылаҥ нэһилиэгэр Бэрэ түөлбэтигэр төрөөбүтэ, онтон тыыллан-хабыллан  тахсыбыта. Онтон философскай наука кандидата Дмитрий Степанович Макаров эмиэ Сылаҥтан үүнэн-үөскээн, сайдан тахсыбыт учуонай.  Кинилэр алтыспыт түгэннэрин, доҕордоһууларын, бэйэ-бэйэлэригэр истиҥ сыһыаннарын «Из искры возгорится пламя”  диэн үлэтигэр үөрэппитэ  уонна маннык түмүк суруйбута: «...Жизненные линии Г.П. Башарина и Д.С.Макарова  похожи друг на друга, одинаковы их мировоззрения, взгляды на жизнь. Они жили и трудились во благо и процветание родного народа...”

2019 с. сэттис кылаас үөрэнээччитэ Павел Никитин “Дьөгүөс Баһаарын-үтүө санаа холобура” диэн үлэтигэр профессор Баһаарын 1942 с. хоту көһөрүллүүгэ  баран иһэр төгүрүк тулаайах 34 оҕону испиэһэктээн, докумуоннарын булан, үрдүкү салалтаны  сөбүлэһиннэрэн республика детдомнарыгар  тус бэйэтэ тарҕаппытын, харчынан көмөнү ситиспитин уонна  бу олоххо дьиҥ чахчы буолбут түгэн, 90-с сылларга эрэ, киэҥ эйгэҕэ биллибитин  туһунан кэпсиир.

Үөрэтэр уолаттарым бэһис кылаастан саҕалаан, оскуоланы бүтэриэхтэригэр диэри бөлөҕүнэн профессор Г.П.Башарин туһунан литературнай дьүһүйүүлэри ааҕаллар. Куонкуруска курдук биирдэ-иккитэ ааҕаат бүппэттэр. Биир дойдулаахтарын, ытык киһилэрин туһунан элбэх киһиэхэ, атын сиргэ иһитиннэрэр, билиһиннэрэр сыаллаахтар. Онон  оскуолаҕа, нэһилиэккэ  буолар бэлиэ дьаһалларга  элбэхтэ ааҕаллар, киэҥ  эйгэҕэ таһаараллар.

Г.П. Башарин аатынан оскуолаҕа үөрэнэр оҕо кини туһунан билиэхтээх диэн санааны тутуһан, бөлөҕүнэн ааҕыыга кылаас уолаттарын барытын дьарыктыыбын. Кими да туора туппаппын, анаан талбаппын. Барыта биэстии-алталыы сыл түөрт кылаас ааҕан ааста. Билигин алтыс уонна тохсус кылаас уолаттара ааҕаллар. «Профессор Г.П.Башарин – кини кимий?», “Саха Саарына – Георгий Прокопьевич Башарин”, “Г.П.Башарин – сирдиир сулуспут” диэн литературнай дьүһүйүүлэри   уус-ураннык ааҕаллар. Бу кэмҥэ сэттис кылаас үөрэнээччитэ Роберт Борисов саха норуодунай поэта Моисей Ефимов “Эр санаа” диэн хоһоонугар матыып айан, “Баһаарын  гимнэ” баар буолла. Саха саарынын туһунан ааҕыы  ураты эйгэлээх, эппиэтинэстээх. Ону оҕолор өйдүүллэр. Кинилэргэ, Сылаҥ оҕолоругар,  Башариннара олус чугас.  Кини туһунан ааҕалларыгар сирэйдиин-харахтыын уларыйаллар, тупсаллар. Онон элбэхтэ дьон иннигэр ааҕан, дьүһүйүү  ис хоһоонун, атын оҕо тылын өйдөрүгэр хатыыллар. Уус-уран ааҕыылар конкурстарыгар эрэ кыттаары ааҕыыттан Башариҥҥа аналлаах ааҕыы  уратыта итиннэ сытар. Элбэхтэ хатылаан ааҕа сылдьан, кини олоҕун, үлэтин-хамнаһын, өйүн-санаатын бары бэркэ толору билэр буолаллар. Онон ытык киһибит туһунан үйэлэргэ өйдөрүгэр хатыыллар, толкуйдууллар, ырыҥалыыллар. ”Профессор Башарин туһунан мин билэбин”  диэн биир харыс үрдүүллэр. Сөптөөх таһымҥа тиийдэхтэринэ,  кининэн киэн туттуулара күүһүрүө, холобур оҥостуохтара, кини курдук буолуохтарын баҕарыахтара, оҕолоругар, сиэннэригэр кэпсиэхтэрэ – бу мин саамай баҕарар баҕам.

2021-2022 сс. эдэр коллегабыныын история учуутала Гуляева Алена Алексеевналыын ытык киһибит туһунан билиини-көрүүнү тарҕатар сыаллаах,   өрөспүүбүлүкэҕэ, куйаар ситиминэн, «Просветительская акция-Башаринский диктант» тэрийдибит. Сыл аайы сүүстэн тахсалыы киһи араас улуустан, өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн көхтөөхтүк кытыннылар.

Оҕо  биир дойдулааҕа, профессор Г.П.Башарин олоҕун холобуругар иитиллэр, кини үрдүк  чыпчаалга  тахсыбыт   суолларын, түргэнник үөрэммит ньымаларын билэр. "Үөрэх диэн саас ыһыы үлэтин, сайын от үлэтин курдук былдьаһыктаах, күүрээннээх үлэ" диэбит тылларын өйүгэр-санаатыгар хатыыр. Хайа да үлэттэн толлон турбат  үлэһит, дьулуурдаах буоллахха киһи тугу барытын кыайыан сөбүн өйдүүр. Саха киһитэ хайа баҕарар омуктуун тэҥҥэ алтыһар, аргыстаһар кыахтааҕар итэҕэйэр. Төрөөбүт норуотун, дойдутун туһугар олоҕун, өйүн-санаатын  бүүс-бүттүннүүтүн анаабыт  киһинэн  киэн туттар, холобур оҥостор.

“Үтүө киһи аата үс үйэ тухары умнуллубат”  диэн норуот өс хоһооно баар. Норуокка, дойдуга үтүөнү оҥорбут, норуотун туһугар туох баар өйүн-санаатын анаан олорбут киһи умнуллуо суохтаах, үйэтитиллиэхтээх, кэрэ кэпсээн, сэргэх сэһэн буолуохтаах. Үйэтитии – ол аата ыччат дьон өйүгэр–санаатыгар тиэрдии, кинилэргэ билиһиннэрии...Онтон  салгыы кэлэр үйэлэргэ кинилэр кэпсиир, көрдөрөр-иһитиннэрэр иэстээхтэр.

Рожин Л.И  хас эмэ сыл тухары омсолоох суруйуулара, дьиҥэр, туох да күүһэ, сыаната-суолтата суохтара дьэҥкэтик өйдөнөр.

Биһиги бу маннык, төһө өйбүт-санаабыт тиийэринэн, ытык киһибит туһунан кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдэр баҕалаах үлэлии-хамсыы сылдьарбытын  ааҕан-билэн, Рожин Л.И., баҕар, өйдүө, толкуйдуо диэн эрэнэ саныыбын...