Норвегия королевствота 11 губернияҕа (фүлкэлэргэ) арахсар биир кэлим судаарыстыба буолар.
2021 сылаахха нэһилиэнньэтэ 5 391 тыһынча киһи этэ, онтон - 82,0 % норгелэр (норвежестэр). Ол иһигэр олохтоох омуктарынан ааҕыллар 40-тэн 60 тыһыынчаҕа диэри ахсааннаах саамилар (хотугу кыра табаһыт омук) уонна 10 тыһ. ахсааннаах финнэр (Норвегияҕа квеннэр диэн ааттаналлар) бааллар.
Судаарыстыба тылынан норвежскай тыл билиниллибит, ол эрээри ити тыл икки барыйааннаах: букмоль уонна нюношк. Бу икки, дьиҥэр, тус-туспа тыллары манна биир тылынан ааҕаллар: букмоль диэн датчаннар тылларыттан тахсыбыт тыл, дойдуга 90 % киһи саҥарар, оттон нюношк - дьиҥнээх олохтоох Норвегия тыла, 10 % киһи саҥарар. Ону тэҥэ, саамилар уонна финнэр олорор сирдэригэр ол тыллар официальнайынан ааҕыллаллар. Королевство 1814 сыллааҕы Төрүт сокуонун 108 ыстатыйатынан, судаарыстыбаҕа саамилар тылларын, култуураларын уонна олохторун-дьаһахтарын көмүскүүр эбээһинэс сүктэриллибит.
Тыл официальнай туттуллуута хомуунаттан (муниципальнай тэриллииттэн) саҕаланар. Дойдуга барыта 356 хомууна баар. Ол хомууналар бэйэлэрэ, нэһилиэнньэлэрин састаабыгар олоҕуран, официальнай тыллары бэйэлэрэ бигэргэтэр бырааптаахтар. Ол курдук, 132 хомууна официальнай тылынан норвежскай букмоль тылын билиммиттэр, оттон 88 – норвежскай нюношку. Хаалбыт 136 хомууна тылларын талбатахтар, ол аата норвежскай букмольу тутталлар.
Ону тэҥэ, Норвегия хоту өттүгэр 12 хомуунаҕа хотугу кыра омуктар тыллара эбии официальнайдарынан ааҕыллыбыттар: 9-ка хотугу саами тыла, 1-га луле-саами тыла, 2-кэ - соҕуруу саами тыла. Норвегияҕа саамиларга 5 бэйэ-бэйэни өйдөспөт тыл баарын, саҥарар дьон ахсааныттан 3 тыл муниципальнай тэриллиилэргэ официальнай статустаахтар. Эбиитин үс хомуунаҕа хотугу саами тылын кытары финн тыла (квеннэр түөлбэ тыллара) эмиэ официальнайынан билиниллибит. Ол эрээри квен тылын билэр киһи олох аҕыйах буолан, ити тыл туттуллуута уустуктардаах.
Итини таһынан “Саамилар тустарынан” диэн 56 №-дээх туспа сокуон 12.06.1987 ылыллыбыт. Ити сокуонунан саами тыллаахтар диэн 12 хомууна ааҕыллыбыт. Ити хомууналарга норвежскай (букмоль) уонна саами тыллара тэҥ бырааптаахтар диэн билиниллибит. Ол аата ити хомууналарга бары бэйэни салайыныы уонна судаарыстыба уорганнара саамилары кытта саами эрэ тылынан кэпсэтиэхтээхтэр уонна докумуоннаһыахтаахтар. Ону тэҥэ хайа баҕар түгэҥҥэ саами тыллара киэҥник туттуллуохтаахтар диэн үлэлэһэллэр.
Саами тылларын туттуллуутун бэрэбиэркэлиир судаарыстыбанай уорганынан Саами парламена буолар. Депутаттарын саамилар бэйэлэрэ талаллар. Ити парламент хомууналар үлэлэрин толору хонтуруоллуур уонна саамиларга сыһыаннаах булгуччулаах быһаарыы ылыан сөп. Саами парламена чахчы кыра омук көмүскэлигэр үлэлиир.
Онон, Норвегияҕа тыллары харыстыыр бэлиитикэ ыытыллар. Тыл туттуллуута, бастатан туран, муниципальнай тэриллиилэртэн, хомууналартан саҕаланар. Онно официальнайынан билиниллибит тыллар булгуччу киэҥник туттуллаллар уонна ол тыллар симэлийэр кутталлара суох буолбут. Ону тэҥэ, Саами парламена баар буолан, хайа эмэ олохтоох бэйэни салайыныы уоргана, саамилар бырааптара күөмчүлэннэҕинэ, тылы, култуураны өйүүр толору боломуочуйалаах.
И.В. Ядреев, юрист.
