КУОРАТ САХАТЫТТАН УЛАХАН САЛАЙААЧЧЫ, УЧУОНАЙ, АРТЫЫС О.Д. А ТОҔО АҔЫЙАҔЫЙ?
Куоракка 4-5 итэҕэһэ суох көлүөнэ саха интеллиненцията олордоҕо. Ити үөрэхтээх, киэҥ билиилээх, өйдөөх, уопсастыба бэйэтин кэминээҕи сүөгэйэ-сөлөгөйө буолбут үгүс дьону кытары ыкса алтыһар дьонтон төрөөбүт, итинник бэйэлээх эйгэҕэ улааппыт саха оҕолоруттан тоҕо П.Ойуунускай, И.Барахов, И.Винокуров, Г.Чиряев, Е.Борисов, А.Ким-Кимэн, Айсен Николаев курдук биллэр-көстөр салайааччылар, Г.Ксенофонтов, А.Мординов, Г.Башарин, В.Ларионов курдук учуонайдар, Д.Ходулов, С.Федотов, Е.Степанов, А.Борисов, А.Ильина курдук артыыстар, А.Софронов, Эрилик Эристиин, П.Тобуруокап, Сайа курдук суруйааччылар, поэттар, Р.Дмитриев, П.Пинигин, А.Иванов, В.Лебедев, И.Белолюбскай курдук спортсменнар үүнэн тахсыбатахтарай? - диэн ыйытык сорох-сороҕор миигин эрэ үүйэ-хаайа туппатаҕа буолуо дии саныыбын.
ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛ - МЭЙИИ КИСТЭЛЭҤ КҮЛҮҮҺҮН АҺАР ПАРОЛЬ
ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛЫН БИЛБЭТ КИҺИ ТОЛОРУ АҺЫЛЛАН САЙДЫБАТ
Куорат сахата төрөөбүт тылын билбэт. Мэйиини компьютер курдук көрөр буоллахха нейроннарга суруллубут, өбүгэттэн-өбүгэҕэ, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэн испит билии-көрүү, олох мыыдараһа анал куутуйаларга тус-туспа харалла сыталлар (файыллар). Олор хас биирдиилэрэ сахалыы тылынан ааттаахтар, сорохторо сахалыы кистэлэҥ бэлиэ тыллаах күлүүстээхтэр (пароллаахтар). Аны ол өбүгэ муспут билии-баайа (генетическая память) сахалыы тылынан суруллубут. Онон Төрөөбүт тылын билбэт саха ол баайга тиксэр кыаҕа суох. Ол иһин мэйиитин кыаҕын кыайан туһаммат, билиитэ-көрүүтэ татым буолар, онон толору аһыллан сайдыбат. Эт сахалыы мэйиилээх буолан баран сахалыы билбэт саха уруутун-удьуорун ситимэ быстар, төрөөбүт норуотуттан тэйэр. Холобур, Куораттан тыаҕа тахсыбыт тоҥ саха эбэтин-эһэтин, хаан урууларын кытары сатаан кэпсэппэт, удьуордарын туһунан билэ да сатаабат, бу чугас дьону ситимниир тух да суох курдук буолар, онтон устунан тэйсии саҕаланар. Норуотуттан тэйбит киһи норуотуттан тэйэ туттар, оннук киһи үөтэлээбэт. Норуотун өйөбүлүн ылбат. Дьэ ол иһин төрөөбүт тылын билбэт куорат сахатыттан биллэр-көстөр дьон кыайан тахсыбат эбит.
САХАЛАР МЭЙИИЛЭРИН ИККИ ПОЛУШАРИЕТА ТЭҤҤЭ ҮЛЭЛИИР ДУО?
Сахалар мэйиилэрин икки полушариета тэҥҥэ үлэлиир диэн үһүйээн курдук кэпсэл баар. Ол кырдьык. Биллэрин курдук, Киһи мэйиитин хаҥас өттө анааран сөптөөхтүк толкуйдуур, күүһү-уоҕу көҕүлүүр, ону-маны оҥорон, олоххо туттарга дьулуһар,. Оттон уҥа өттө көрү-нары, ырыаны-тойугу, ыра санааны батыһыннарар. Саха киһитэ барахсан бу тыйыс кыраайы баһылыырыгар күүс-уох, сатабыл, хорсун санаа баар буолан уонна ыллаан-туойан, олоҥхолоон-оһуокайдаан, маһынан кыһан, оһуорга тиһэн, уһанан-чочуйан мэйиитин икки өттүн тэҥҥэ сайыннардаҕа. Билигин даҕаны тыа киһитэ илиитинэн үлэлиирин сэргэ, кэрэни кэрэхсээн, ыллаан-туойан икки мэйиитин дьүөрэлии сайыннарар. Төрөөбүт тылын билиитэ өбүгэлэрин кытары ситимниир, айылҕалыын алтыһыннарар, эргиччи сайдыылаах буоларыгар көмөлөһөр.
Төрөөбүт тылын билбэт саха киһитин мэйиитэ сүнньүнэн уҥа эрэ өттө үлэлиир. Онон үөрэхтээх төрөөбүт тыллаах тыа киһитигэр баһыйтарар.
САХА ОМУГА ИННИКИТИН САЙДАРА ЭБЭТЭР КЭХТЭРЭ ДЬАХТАР ИЛИИТИГЭР БААР
Саха омуга түүрк омук тылын, култууратын ылыммыт, биологическай өттүнэн манна олохтоох эдэр омук – диэн сахаттан бастакы этнограф учуонай Семен Иванович Николаев-Сомоҕотто ааспыт үйэ 60-с сылларыгар суруйан турар.
Кини быһаарарынан аҕыйах ахсааннаах сахалыы саҥалаах, ынах сүөһүлээх дьон кэлэн манна олохуйаллар. Оҕолоро улаатан уолаттара уруккуттан бу сиргэ олохтоох омук кыыһын дьиэлэригэр сүгүннэрэн аҕалаллар. Кийиит сотору сахалыы билэр, кэпсэтэр буолар. Төрөтөр оҕолоро сахала эйгэтигэр үөскээн сахалыы тылланаллар, сахалыы майгыланаллар.
Кыргыттары олохтоох омук уолаттара сүгүннэрэн илдьэ бараллар. Аҕалара дьиэтигэр хонор-хоноһо, сылдьар ыалдьыт курдук куруук кэлэ-бара, бултуу-балыктыы сылдьар. Саха кыыһа оҕолорун сахалыы тыллыыр, саха тыыныгар иитэр. Саха тыллаах оҕолор улаатан эмиэ олохтоохтору кытары дьиэ-уот тэринэн, оҕо төрөтөн саха ахсаанын элбэтэллэр. Ынах-сылгы сүөһүлээх, биир сиргэ олохсуйан олорон, дьиэ-уот, күрүө-хаһаа туттар, баай култууралаах кэлиилэр, олохтоохтору кытары сиэнчэрдэһэн, ахсаан өттүнэн элбээн, олохтоохтору баһыйан саха диэн саҥа норуоту үөскэтэлэр.
Сомоҕотто сабаҕалааһына сүнньүнэн сөбүн, саха кэлии омук буолбатах, автохтоннай олохтоох омук диэн историктар саҥа тахсыбыт үлэлэрэ туоһулуур.
Сомоҕотто сабаҕалааһыныгар тыл норуоту үөскэтэр, оттон тылы дьахтар тарҕатар диэн этиитэ, эбэтэр норуот дьылҕата Дьахтар илиитигэр баар диэн өйдөбүл саамай сөптөөх.
Билигин Дьахтар уопсастыбаны, дьиэни баһылаан олороро мэлдьэх буолбатах. Дьахтар оҕону иитэр. Онон оҕо саха тылланара дуу нуучча тылланара дуу Дьахтартан тутулуктаах. Эбэтэр нуучча тыллаах саха сирэйдээх дьон кэккэтин хаҥатан омук быһыытынан сууралларбыт, эбэтэр сахалыы саҥабыт сайдан саха омук кэккэтэ кэҥээн, кэрэ кэскиллэнэрбит Дьахтар илиитигэр баар...
ТЫЛ ТӨЛКӨТҮН САЛАЛТА БЫҺААРАР
Уопсастыба таһымынан ылан көрөр буоллахха, Салалта тылга улахан болҕомтотун ууруохтаах. Туох ханнык иннинэ, ыытыллар тэрээһиннэр, икки омук тылынан ыытыллыахтаахтар, дөкүмүөннэр сахалыы, нууччалыы толоруллуохтаахтар. Тылы туттууга хонтуруол күүһүрүөхтээх. Ысыах, сорат, кумыс диэн суруйуҥ диэн ким да күһэйбэт, сүөгэй, арыы, үүт, иэдьэгэй, эт, балык, собо, сордоҥ о.д.а. сахалыы суруллалларын ирдиэххэ. Телевидениеҕа, радиоҕа, хаһыаттарга мама, папа, мин семьям, август ыйга диэн этиилэри тохтотуохха.
Тыла суох буоллаҕына омук суох. Оттон Омук күүһэ өйүгэр, Өйүн күүһэ тылыгар! – диэн кынаттаах тыллары умнумуохха этэ.
АЙЫЫ ТОЙОН ТАҤАРА КИҺИНИ КЫТАРЫ КИНИ ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛЫНАН КЭПСЭТЭР
Айыы Таҥара оҕотун – Саха киһитин Дууһатын үүнэр-сайдар программата сахалыы тылынан суруллубут. Ол тыл буккулуннаҕына Программа ситэри туолбат.
Киһи 4 Кута уонна Дууһата Төрөөбүт тылы кытары ыкса ситимнээхтэр. Ол иһин Алгыс төрөөбүт тылынан этилиннэҕинэ эрэ Айыы Таҥараҕа, Айыыларга тиийэр. Сиэр-туом төрөөбүт тылынан ыытылыннаҕына эрэ силигэ ситэр.
Сирдээҕи Айыыларбыт – Уот, Уу, Суол, Алаас Иччилэрэ, Байанай о.да. Иччилэр сахалыы эрэ өйдүүллэр.
Онон Таҥараианство Төрөөбүт тыл силигилии сайдарын туһугар туруулаһар.
