(М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ “Олох долгуна” диэн кинигэтиттэн, 1931 с. Соловецкай лааҕыртан Финляндияҕа күрээбит Михаил Корнилов ахтыытыттан быһа тардан таһаарабыт)
...Онтон үс ый буолан баран, миигин канселэрийэгэ ыллылар. Онон һуруксуттаатым, олоҕум туһа арыый үчүгэй буолла. Дьон муҥнарын барытын тугун һуруйуомуй, хайдах дьону муҥнуулларын һуруйбутум иһин, ким даҕаны итэҕэйиэ һуоҕа. Быһатын һуруйдахпына, онно бу УСЛОН лаагера киһини тыыннаахтыы муҥнаан өлөрөр һир буолар. Ону ким итэҕэйэр итэҕэйдин, ким итэҕэйбэт итэҕэйбэтин. Кэнэҕэс Салабыаскай лаагерын остуоруйатын үөрэтэн, үөрэхтээхтэр кирдигин кэпсиэхтэрэ. Отчоҕо аан дойду дьоно кирдиги истиэхтэрэ..
...Миигин 1931 дьылга йанбар (тохсунньу) ыйга Чүпаттан төттөрү ыыттылар. “Хара үрэх” командиропкатыгар, сапхооһынан. Бу манна кэлэн, эмиэ командиропка үбүн, малын, аһылыгын туттум. Ол кэнниттэн һотору һоҕус Семен Ыстараһын, Елобай диэн командиропкаҕа баарын, мин бэйэм командиропкабар килиэп оҥороотчуннан көрдөһөн аҕалтардым.
Бу кини кээлтин кэннэ, биһиги бэйэбит ыккардыгар сүбэлэһэр идэлэннибит. ¤айын буолбутун кэннэ Пиин омук һиригэр күрүүргэ. Бу Пиин омук быыһын, ырааҕын истэр этибит, отутча көс.
Онтон һаас апрел ый һаҕына атын командиропкаттан Дьөгөр Ыстараһын кэллэ, үлэһиттэри кытта. Букатын ыалдьыбыт, буорайбыт. Маны, үлэ тойотторуттан көрдөһөн, хара үлэҕэ ыыппакка, каптерка үлэтигэр ыллардым. Ол кынан баран, дьэ үһүөн һүбэлэһии буолла, хайаан да Пиин омук һиригэр күрүүргэ. Үрдүк үөрэхтээх һиргэ тиийдэхпитинэ өлүөхпүт һуоҕа диэн.
Барар ыһыкпытын эрдэттэн тыаҕа кистээн кэбистибит. Ол кынан баран 25-с ийюҥҥа, биир күн таһаҕас тута-атаара көҥүл һурук ыламмыт, үһүөн тимир һуол дьаамыгар бардахпыт буолан бардыбыт. Ол баран, тыаттан ыһыкпытын ылан һүгэн баран, тус арҕаа диэки, “Пиин омук һирэ манан буолуо” диэн айаннаатыбыт.
Бастаан бардахпыт күн харыстаммакка хаамтыбыт. Бадараана, кутата, дулгата, киһини көҥүллүк хаамтарбат. ¤ол эрээри ол күн һанаабытыгар балай эмэ бардахпыт дии һананныбыт. Ол күн орто кэннин һаҕына биир һиргэ һүүрүктээх үрэххэ тиийэн кэллибит. Онно кытылыгар биир бэс мас өкөйөн турарын кэрдэн, үрэҕи туора түһэрдибит. Икки Ыстараһын туораан таҕыстылар, мин талаһалаан тахсан иһэн тутуспут мутугум тоһу баран ууга түстүм. Ол гынан баран уубун ыгынан баран эмиэ хаамтыбыт.
Күн мас баһыгар түһүүтүн һаҕына биир күөлгэ тиийэн кэллибит, оҥуоргу тыалара нэһиилэ көҕөрөн көстөр. Чугас көстөр хоту атаҕын эргийэ баран истэхпитинэ, биир таба утары көрүстэ. Иитимдьи быһыылаах, биһигиттэн бөрөкү куоппат да, чугаһаппат да. Онон бу манна лапаардар (саамилар) чугас буоллахтара дии санаатыбыт.
Онтон күөл атаҕын эргийэн тахсан эмиэ тус арҕаа диэки бардыбыт. Түүн үөһүн һаҕына хайа хапчаанын таһыгар биир кыра үрүйэ иһигэр киирэн хонорго тэриннибит. Ол хонон олорон “бу күн 6-7 көһү кэллэхпит” дии һанаатыбыт.
Һассыарда туран, күн һаҥардыы дагдайа тахсан эрдэҕинэ, чаайданан баран бардыбыт. Бу хайаны дабайан тахсан, дьогдьойор һаалынан арҕаалыы былааннана бардыбыт.
Оннук айаннаан үһүс күммүтүгэр биир хоту-һоҕоруу кытыла барбах көҕөрөн көстөр күөлгэ тиийэн кэллибит. Манна тоҕус хаппыт һуон харыйаны кэрдэн киллэрэн болуот оҥоһуннубут, эрдии оҥостоммут, таһаҕаспыт дуомун ууран баран эрдинэн туораан бардыбыт. Биэрэстэттэн ордук барпыт кэннэ, хоту оҥуоргу кытылыгар буруо көһүннэ. Мантан ыксаан харса суох эртибит, ол кынан арҕаа кытылга тигистибит. Барбахтаабыппыт кэннэ, мантыкайбыт арыы буолан хаалла, эмиэ болуот оҥостон туораан бардыбыт. Иккис кытылга тахсыбыппыт -- эмиэ арыы буолла.
Манна икки хонукка булкулуннубут, барыта тоҕус арыыны туораатыбыт, тоҕуста болуот оҥостон. Үһүс күммүтүгэр оҥуор өттө улахан хайалардаах кытыл көһүннэ, манна болуот оҥостон туораан эрдэхпитинэ, һугас һоҕус моторнай оҥочо тыаһаата. Маны истэн баран ыксаан харса суох эрдиннибит, кытылга тиксэ биэрэн тыаҕа һүүрдүбүт. Улахан хайа баарын дабайбыппытыгар, һир кэмнээччилэр туруорбут майаактара баар эбит. Онтон былааннаан, “тус арҕаа бу диэкки буолуо” диэн эмиэ бардыбыт. Бу баран иһэн биир улахан просиэкэ баарын туораан баран, “быыс (кыраныысса) буоллаҕа” дии һанаатыбыт.
Онтон алтыс күммүтүгэр биир улахан күөл кытыытыгар хонон баран, ыллык һуолга киирдибит. Манна бу ыллык һуол устун биир табалаах һатыы киһи һуола барбыт. Маны батан барбахтаабыппыт кэннэ, күөл оҥуоргу өттүгэр ыаллар көһүннүлэр, 5-6 дьиэ. Манна тохтоон һүбэлэстибит, “бука, бу омук буоллаҕа” диэн. Онтон икки Ыстараһын ыраахтан чуҥнаан көрө бардылар, мин олорон хааллым. Утаакы һоҕус буолан баран, дьонум биир мас остоолбону һүкпүт тиийэн кэллилэр. Нууччалыы һуруктаах остоолбо буолла. Дьэ мантан “нуучча һирэ эбит” диэн күөлү кытыытынан төттөрү бардыбыт. Онтон бу күөлбүт хапчаан буолан, уораан үрдүгэр болуот оҥорон, туораан таҕыстыбыт. Оҥуоргу өттө һүрдээх туруору хайа буолла, ол үрдүгэр дабайан таҕыстыбыт. Ол арҕаа өттүгэр һүрдээх үрдүк тараҕай дьааҥы көстөр. Бу ыккардыгар арҕаа-хоту хайа диэки баарын мунаахсыйан бардыбыт...
Бу туруору дьааҥыны улахан муҥунан өрө дабайан таҕыс. Ол үрдүгэр тахсан баран көрбүппүт, били тоҕуста болуоттанан туораабыт күөлбүт бу көҕөрөн олорор. “Дьэ, мунан төттөрү кэлбиппит” дэһии буолла. Ол кынан баран, арҕаалыы былааннаан бардыбыт...
... Биир һиргэ кэлэн чайдана олордохпутуна, оҕолоох таба кэлэн ааста. Биир үрүйэни өрө батан истэхпитинэ, просека кэллэ. Ол ыккардыгар икки Стараһын “просеканы үчүгэйдик көрүөххэ” диэн томтор һир баарыгар бардылар. Утаакы һоҕус буолан баран уолаттарым харахтарын мугунан көрөн баран оту-маһы үрдүнэн ойуоккалаан иһэллэр: “Чэ, түргэнник таһаҕаскын ылан куота тарт”, -- диэтилэр. ¤үүрэн иһэн эттилэр, “һаалаах киһини көрдүбүт” диэн. Онтон һүүрэммит икки биэрэстэ курдук һиргэ кэлэн биир үрэххэ хаайтардыбыт. Кытыла оттонор һир эбит уонна от куурдар ампаардар бааллар. Бу иһигэр киирэн көрбүппүт, истиэнэтэ омуктуу һуруллубут һуруктар бааллар. Испиискэ хаатын булбуппут, эмиэ омуктуу бэчээттээх. Дьэ онтон “омук һиригэр түспүппүт” дэнэ һанаатыбыт. Бу ампаардар от куурдар туорай мастарынан болуот оҥостон үрэҕи туораан таҕыстыбыт. Онтон от тиэйэр һуолларын булан ол устун бардыбыт. Биир үрүйэҕэ тиийэн кэлбиппит, ынах һүөһү һылдьан аһыыр һирэ эбит. Бу манна тохтоон чаайданныбыт. Туран барбахтаабыппыт кэннэ, ыаллар көһүннүлэр. Тиийэн кэлбиппит, нуучча ыалыттан атын былааннаахтык олорор ыаллар быһыылаах. Дьэ манна бэйэбит ыккардыгар һүбэлэһии буолла, “һаамай бастыҥ баай ыалга киирэммит тоҥсуйуоҕуҥ” диэн. Биир улахан дьиэни тоҥсуйа һатаан кэбистибит, ким да туран аспата. Онтон тахсан биир ыалы тоҥсуйдубут, ким да туран аспата. Онтон баран үһүс ыалбытын тоҥсуйдубут, эмиэ иччитэх ыал курдук. “Хайдах үлүгэрий” диэн төрдүс ыалбыт тиэргэнигэр киирэн эрдэхпитинэ, биир дьиэттэн үөгүлээбитинэн, түннүгүнэн һаалаах киһи ньылбы ойон таҕыста уонна һаатын утары туппутунан биһиги диэки һүүрэн иһэр. Биһиги илиибитин өрө туппутунан туран биэрдибит. Бу киһи һүүрэн кэлэн, һаатын утары тутан туран, биһиги олох билбэт тылбытынан тугу эрэ һаҥарар. Биһиги нууччалыы этэн көрдүбүт да, баһын быһа илгистэр. Ол гынан барана биир һир диэки ыйан баран: “Касарма”, -- диэтэ. Ону өйдөөммүт, кини ыйбыт һирин диэки бардыбыт. Кини кэннибититтэн һаатын тутан баран батыһан иһэр. Ол кэлэн биир киэҥ тиэргэннээх улахан дьиэ таһыгар туруортаан баран, түннүгү тоҥсуйда. Онуоха биир байыаннай таҥастаах киһи таҕыста. Нууччаттан атын таҥастаах, атын быһыылаах киһи. Биһигини көрөн тоҥхос гынан дорооболоһон баран, дьиэ аанын аһан киириҥ диэн ыйда. Дьиэҕэ киирбиппит, һэрии һаалара ыйанан тураллар. Биир киһи утуйа һытарын уһугуннарда. Бу киһи нууччалыы барбах билэр эбит. Бу киһи кэпсэтэн, хантан кэлбиппитин, хайа омукпутун, хайа дойдуга һирдээхпитин туоһулаатылар. Манна барытын кэпсээн биэрдибит. Ону-маны кэпсиэхпит иннигэр ыйыттыбыт, хайа дойдуга кэлбиппитин. Ону эттилэр: “Пиин омук һиригэр кэлэн тураҕыт”. Ону истэн баран һүрэхпит-быарбыт үөрдэ. Дьэ манна биһигини аһаттылар-һиэттилэр, испит ыларынан. Ол кэннэ утуйар таҥас киллэрэннэр, муостаҕа кэккэлэччи тэлгээн биэрдилэр. Биһиги, аҕыс хонукка аанньа утуйбатах дьон, һыттыбыт да өлбүт курдук утуйан хааллыбыт...
Биһиги барыта айанаан кэллибит аҕыс хонон, тохсус күммүтүгэр. 25-с ийюҥҥэ тахсан баран, 5-с ийюлгэ тиийэн кэллибит, Пиин омук һиригэр...
Быһаарыылар: Михаил Федорович Корнилов ахтыытыгар баар сирдэр: Чупа (Чүпа) диэн билиҥҥитэ куораттыы тииптээх бөһүөлэк, “Еловая” (Елобай) диэн билигин үлэлээбэт буолбут тимир суол ыстаансыйата, Черная Река (Хара үрэх) диэн дэриэбинэ – ити бука барылара билиҥҥи Карелия өрөспүүбүлүкэтин Лоухи оройуонун нэһилиэнньэлээх пууннара.
Корниловтаах Финляндияҕа айаннаан барбыт сирдэрэ, күннэрэ-дьыллара барыта олус сиһилии суруллубут буолан, ону билигин каартанан көрөн киһи холкутук быһаарыан сөп. Ол курдук, саха үс хоһуун уола “тоҕуста болуот оҥостон туораабыт күөллэрэ”, туох да саарбаҕа суох, билиҥҥи Пяозеро буолуох кэриҥнээх.
Корниловтаах аан бастаан Финляндия сиригэр-уотугар билиҥҥи Ровааниеми куораттан чугас сытар Куусамо диэн община сиригэр үктэммиттэр.
Эбии:
1 Михаил Федорович Корнилов 1888 с. Өлүөхүмэ Абаҕатыгар төрөөбүт. Киниттэн төрөөбүт дойдутугар – икки, Финляндияҕа биир кыыс оҕо хаалбыттар.
ССРС-Финляндия сэриилэригэр мобилизацияланан, кинини киһилии сыһыаннаһан көрсүбүт, иккис дойду оҥостубут Финляндиятын көҥүлүн иһин охсуһууга 1942 с. Лапландияҕа Ивало диэн бөһүөлэк таһыгар өлбүтэ. 54 сааһыгар.
2. Егор Егорович Старостин 1898 с. Илин Хаҥалас улууһугар Иккис Нөөрүктээйи нэһилиэгэр төрөөбүт. Сахалыы аата – Урдус кулуба уола Тоҕурууса. 1922 с. Саха сиригэр гражданскай сэриигэ баҕа өттүнэн үрүҥнэргэ баран, прапорщик, “сотня” хамандыыра буола сылдьыбыт, 1924 с. аны Пепеляев этэрээтигэр кыттыспыт.
Финляндияҕа тиийэн Гудрун Ингеборга диэн дьахтары кытта ыал буолбут эрээри, оҕоломмотохтор. ССРС-Финляндия икки сэриитигэр кыттан, хорсунун иһин капрал чыыннаммыт, Финляндия саамай үрдүкү байыаннай наҕараадатын -- Көҥүл уордьанын -- ылбыт. 1944 с. сайыныгар Валкеасаари диэн сиргэ буолбут кыргыһыыларга, эдэр эрдэҕиттэн ылымматах сэбиэскэй былааһын утары 4-с сэриитигэр сылдьан, сураҕа суох сүппүт.
3. Семен Константинович Старостин, 1900 с. Чурапчы Одьулуун-Чакыр нэһилиэгэр төрөөбүт. Дойдутугар биир Мария диэн кыыһа хаалбыт. 1973 с. Швеция киин куоратыттан Стокгольмтан Саха сиригэр хаалбыт аймахтарын кытта сибээстэһэ сатаабыта биллэр. Кини онно Мария диэн кэргэннээҕин, 5 омук тылын билэрин туһунан суруйбут. Хомойуох иһин, онно ким да хоруйдаабатах.
