Сэтинньи 27 күнүгэр СӨ судаарыстыбаннай сүбэһитэ, Саха тыйаатырын уус-уран салайааччыта А.С. Борисов 70 сааһын бэлиэтээтэ. Онон сибээстээн, “Андрей Борисов баҕалаах кытыллара...” (Желанные берега Андрея Борисова) диэн айар дэкээдэтэ буола турар. Омук сириттэн, дойду атын эрэгийиэннэриттэн ыалдьыт бөҕөтө кэлэ сылдьар. Ону иилэ хабан, биһиги Андрей Саввичтыын көрсөн кэпсэттибит. “Кэпсэттибит” диэн баһа соҕус эттим быһыылаах. Бу күннэргэ кини хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри чаас даҕаны бокуойа суох сылдьар. Онон будулҕан быыһыгар аҕыйах тылы быраҕыстыбыт диир оруннаахха дылы. Онтон туох тахсыбытын мантан аллара билиҥ.
– Өндөрөй Саабыс, көрдөх аайы мэлдьи арыалдьыттардаах, ыалдьыттардаах, дьону кытта сылдьар буолаҕын. Соҕотох сылдьарыҥ ахсааннаах да быһыылаах.
– Үчүгэй баҕайы ыйытыы. Кырдьык, оннук. Ол эрээри айар үлэлээх киһи биирдэ эмэ соҕотох хаалыахтаах. Мин оннук эйгэни тэрийээри, дьиэбэр анаан-минээн сарай (кырыыһа) анныгар киэҥ да киэҥ кэбиниэт тэриммитим. Наада буоллаҕына онно олорон толкуйдуубун, утуйабын, аан дойдуну кытта кэпсэтэбин. Пьер Беранже хоһоонугар: “На чердаке все мило в двадцать лет! Я променял бы дней моих остаток За час один на этом чердаке”, – диэбитин курдук.
Иккиһинэн. Хаҥалас Чараҥар биир этээстээх кыра мас дьиэм күүлэтин үрдүгэр болкуон оҥорбутум. Күһүн, көмүс сэбирдэх тохто турар кэмигэр, анаан-минээн онно тиийэн соҕотоҕун олоробун. Айар киһиэхэ оннук наада эбит.
– “Кэпсэтэбин” диэтиҥ. Кимниин? Бэйэҥ бэйэҕин кытта дуу эбэтэр...
– Төлөпүөнүнэн бөҕө буоллаҕа. “Атыннык” кэпсэтэр дааннайым суох.
– “Тоҕо итини ыйыттыҥ?” диэтэххэ, хас да сыллааҕыта: “Ойуунускай – мин сүбэһитим. Кини бу дойдуга этэ-сиинэ эрэ суох. Ол эрээри кута-сүрэ, өйө-санаата баар. Мин кинини кытта кэпсэтэр курдук сананабын”, – диэбиттээҕиҥ.
– Ханнык баҕарар айар үлэһиккэ оннук баар быһыылаах. Миэхэ ордук Ойуунускай уобараһа чугас. Биирдэ Уус Алдан Чараҥар, Нэлээн диэн сиргэ, тиийдим. Онно Терентий Аммосов-Муосчут Ойуунускайга пааматынньык туруорбута. Сэргэ. Ол таһыгар арыллан турар кинигэлээх. Нэлээҥҥэ өссө Ойуунускай хаайыллыан иннинэ тыл эппит түрүбүүнэтэ баар. Ол сири олус сөбүлүүбүн, дьикти айылҕалаах, хатыҥнаах, сакральнай дойду.
Дьэ, биир сарсыарда уһуктан баран түннүгүнэн өҥөйбүтүм, Нэлээн бүтүннүү туман буолбут, хатыҥнар уонна икки сылгы баара ол туман үрдүнэн көтө сылдьар курдук көстөллөр. Оттон мин кырабыттан түрүбүүнэни көрдүм да, тыл этиэх санаам киирэр. Онон бу да сырыыга түрүбүүнэҕэ тахсыахпын баҕардым эрээри, өйдөөн көрбүтүм, түрүбүүнэм үрдүгэр киһи күлүгэ көстөр. Ойуунускай! Баҕар, салгын оонньуута буолуо, баҕар, бэйэм фантазиям буолуо. Ол эрээри ити түгэн кэннэ “барыа суохпун” диэн тохтообутум. Аны маннык баар.
Бырабыыталыстыба дьиэтигэр кэбиниэтим таһыгар өрөспүүбүлүкэ салайааччыларын мэтириэттэрэ баар. Улахан аҥаара – дьоруойдарым. Арай, биирдэ Г.Данчиковаҕа киирээри Ойуунускай мэтириэтин таһыгар кэтэһэ турабын. 11:15 чааска киириэхтээхпин. Киирэрим чугаһаата быһыылаах диэн чаһыбын көрбүтүм – 11 чаас 11 мүнүүтэ. Онтон өйдөөн кэлбитим бүгүн 11 чыыһыла, 11 ый, 2011 сыл эбит! Ойуунускай төрөөбүт күнэ! Ити иннинэ 2-3 хонуктааҕыта Олег Сидоровы кытта “знаки и символы” диэн тиэмэҕэ кэпсэппитим. Онон кинини саныы биэрэн, “тугун дьиктитэй, маны Олегка этиэххэ баар эбит” диэппин кытта, лиип арылла биэрдэ да, Сидоров тахсан кэллэ. Бырабыыталыстыба дьиэтин 4-с этээһигэр Олег Сидоров күн, ый да аайы сылдьыбат киһи.
“Ол аата?” диэ. Ол аата туох эрэ сакральнайы бигэргэтэр бэлиэ, сиимбэл. Мин Ойуунускайга элбэҕи үлэлээтэҕим. Онон кини кута-сүрэ дуу, атын күүс дуу бэлиэ ыытар, махтанар.
– Киһиэхэ барытыгар бэлиэ кэлэр дуо?
– Киһиэхэ барытыгар эрээри, ону ааҕа, өйдүү үөрэниэххэ наада.
– Былыр төрөөбүтүҥ буоллар, баҕар, ойуун-ичээн....
– Суох-суох! Олох ойуун да, ичээн да буолбатахпын. Онтуҥ миистикэ буоллаҕа. Оттон миэнэ научнай өйдөбүл.
Киһи олоҕор синхронизация диэн баар. Дьикти көстүү. Холобур, бу тыйаатыр (Саха тыйаатыра) оннугар урут аптыака турбута. Мин университекка киирэр эксээмэҥҥэ хиимийэҕэ бырабааллаан, үөрэхтэн матан, аҕабын кытта оруобуна бу уулуссанан дьиэлээн иһэбит. Аҕам “хайа, хайыыбыт?” диэн санааргыыр. Онуоха мин: “Чараҥҥа тиийэн бостууктуом. Онтон аармыйалыам. Ол кэннэ көстүө”, – диэппин кытта, киһим эмискэ эргиллэ биэрдэ. Көрбүппүт оруобуна бу “Тамерлан” дьиэтин иннигэр Иннокентий Дмитриев-Бытык уонна Василий Фомин Щепкиҥҥэ тута кэлбит бэрэпиэссэри аһатан баран, тахсан тураллар эбит. Василий көрдөҕүнэ, былыр бииргэ үөрэммит доҕоро Савва Борисов иһэр үһү. Ону сэмэй соҕустук “Саабуо-уо!” диэбит. Аҕам ону истэн эргиллибит. Бүттэ. Дьылҕам уларыйдаҕа ол.
Толкуйдаан көр эрэ, “Хаарыан хампаҕа” оҥочоҕо соҕотох хаалбыт уолу туох быыһыырый? Кини үөһэнэн көтөн ааһар мэкчиргэ кынатын тыаһын истэн быыһанар. Онтуҥ нууччалыы “услышать”, “услышать будущего зов, времени” дэнэр. Аҕам кэлин тыйаатыр туруохтаах сирин таһыгар эмиэ оннук эргиллибит. Ити – бэлиэ уонна сиимбэл. Аны, Бытык кэлин мин айымньыбын тылбаастыыр, Фомин үөрэххэ ыытар.
– “Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ” дииллэр. Оттон көмүөл тугу да айбат-туппат, алдьатар эрэ күүс. Дьэ, ол “көмүөлү” ким уонна хайдах сүрүннүөхтээҕий?
– “Эгрегор” диэн баар. Ол эбэтэр – “коллективное бессознательное”. Ойуунускай, Кулаковскай – норуот хайдахтаах курдук ылынар дьоной? Кинилэр – эгрегордар. Ол аата тыл алыбынан-хомуһунунан, бэйэлэрин дьылҕаларынан “кэлэктиибинэй бессознательнайы”, норуот кутун, өйүн-санаатын туппут дьон. Сөпкө этэҕин, алдьатар күүс, норуот, дойду дьылҕатын кинилэр эрэ туталлар.
Арыт киһи эгрегор буоларын бэйэтэ билбэт. Кини ону күүстээх мэһэйи-моһолу көрүстэҕинэ эбэтэр киниэхэ кыах бэрилиннэҕинэ билиэн сөп.
– Билиҥҥи кэмҥэ оннук дьон бааллар дуо?
– Михаил Ефимович оннук киһи этэ. Киниэхэ улахан кыах бэриллибитэ. Ааспыт үйэҕэ – Ойуунускайга. Оттон Илья Винокуровка кыах бэриллибэккэ хаалбыта, кыаҕын быспыттара.
“Ити дьоруойдар эгрегор буолалларын хантан билэҕин?” диэ. Мин устуоруйаны хасыһан, ааҕан билэр буолбатахпын.
Алталаахпын. Хаҥалас Чараҥар биир сыбаайбаҕа Испирдиэн диэн тойуксут оҕонньор кэлбитэ. Ол киһи бырааһынньык кэмигэр (оччолорго иһэллэр буоллаҕа) сотору-сотору ойон туран “дьээ-буо!” диэ да диэ буолар. Ону “бу оҕонньор эмиэ онолуйан эрэр” диэн буойаллар.
Сыбаайба кэннэ киэһэ сылайан, ампаарга киирэн утуйан хаалбыппын. Төһө өр утуйбутум буолла, үчүгэй баҕайы тирии, ыҥыыр, чороон сытыттан уһуктан кэллим. Арай истибитим, үрдүбэр ким эрэ “сэбиэскэй былаас саҕанаа-аа Махсыым муҥнааҕы-ыы хараҕын тэспиттэрэ-ээ, сэбиэскэй былаас кэмигээ-ээр Былатыан Ойуунускайы-ыы тэпсэн өлөрбүттэрэ-ээ” диэн туойар, быыһыгар Ксенофонтовтары кэпсиир. Көрбүтүм муус маҥан баттахтаах, чоккуруос курдук, ол эрээри уоттаах харахтаах били Испирдиэним эбит. Мин куттанан, тэйэн биэрдим уонна салгыы утуйан хааллым. Киһим түүнү быһа ыллаабыт этэ. Оттон кыра оҕо аһаҕас мэйиилээх. Дьэ, ол мэйиибэр оҕонньор көмпүүтэр чибин курдук тойугун, кэпсээнин симэн кэбиспит. Билии онтон кэлэр.
– Андрей Саввич, эн кытай бөлүһүөгэ Лао Цзы “в незнании незыблемого – зло быссмысленного становления” диэн этиитин сотору-сотору хатылыыгын. Судургутук быһаардахха, аан дойду, киһи аймах тулхадыйбат сокуоннарын, өйдөбүллэрин билбэт буоллаххына, оҥорбутуҥ-туппутуҥ ис хоһооно сүтэр, суолтата, тирэҕэ суох буолар диэн буоллаҕа. Эн норуот тулхадыйбат сокуона-өйдөбүлэ диэн тугу ааттыыгыный?
– Оҕо төрөөт сайдан, өйдөнөн, өйдөбүллэнэн, араас сыаннаһы ылынан барар. Ол кэмҥэ эһэтэ дуу, эбэтэ дуу киниэхэ тулхадыйбат өйдөбүллэри иҥэрбэтэҕинэ, кини үүнүүтэ-сайдыыта “зло” буолан тахсар. Алдьанар.
“Тулхадыйбат өйдөбүлгэ”, туох да саарбаҕа суох, хомуһу, олоҥхону, тойугу, ыһыаҕы киллэриэххэ сөп. Ити аата – код. Биһиги омук тулхадыйбат сыаннаһа. Омугу атын омуктан араарар тутаах өйдөбүллэр. Холобур, ыһыаҕы билбэт буоллаххына, эн сайдыыҥ тутах буолар, толору саха буолбаккын. Итини таһынан аан дойду тулхадыйбат өйдөбүллэрэ бааллар. Холобур, үтүө сүрэхтээх-санаалаах буолуу. Аны, сорох норуот тулхадыйбат сокуоннара “чычаас” буолаллар. Улахан норуоту кыра норуоттар араарар көстүү ити сылдьар.
Биһиги ис күүспүт, кыахпыт олоҥхобутугар уонна олоҥхобутугар этиллибит-көрдөрүллүбүт итэҕэлбитигэр сылдьар.
– Оттон итэҕэлбит туругун хайдах сыаналыыгын, ханна кэлэн турар дии саныыгын?
– Итэҕэлбит оннун булар, тиллэр кэмэ чугаһаата. Биирдэ итэҕэл туһунан кэпсэтиигэ санаабын ыйыппыттарыгар: “Биһиги биир алааска атын-атын суолунан киирэ сатыыбыт. Ол аата бары биир соруктаахпыт, биир итэҕэл туһунан кэпсэтэбит. Онон кини сүрүн өйдөбүллэрин, постулаттарын быһаарсан баран куоластыаҕыҥ. Оччоҕуна түмүгэ тахсыа”, – диэбитим. Ол кэм чугаһаата.
Итэҕэл (религия диэн өйдөбүлгэ) үөскүүрүгэр, бастатан туран, бороруок баар буолуохтаах. Христос дуу, Будда, Мухаммад дуу курдук. Иккиһинэн, тиэкис баар буолуохтаах. Биибилийэ, Тора, Коран... Үсүһүнэн, хараам.
– Харааммыт ханна тутулла турарын бары билэбит...
– Хараам тутулла турар. Ити – биирэ. Ол хараамы “эс, ол ускуустуба хараама” дииллэр. Оттон илиҥҥи итэҕэллэр тыйаатырдара бары хараам иһигэр бааллар эбээт. Но (Япония) тыйаатыр – будда, Кутияттам (Индия) – индуистар хараамнарыгар.
Иккиһинэн, тиэкиспит барыта олоҥхоҕо сурулла сылдьар. Ону сүһэн, сүөгэйин холбуйан эрэ ылыахпытын наада. Үлэ бара турар.
Үсүһэ, саамай сүрүнэ, “бороруокпут кимий?” диэн.
– Кимэ биллибэт...
– Хайдах биллибэт буолуой?
– Өндөрөй Саабыс дуо?
– Эс! Иэдээн дии (күлэр). Ыһыах буолла, алгыс түстэ, оһуокай саҕаланна да, кини аата ааттанар.
– Эллэй!
– Ыһыаҕы ыспыт, матырыйаалынай, духуобунай култуураны, сиэри-туому, итэҕэли төрүттээбит, саҕалаабыт киһи – кини. Ол иһин туох да мөккүөрү тардыбакка, Эллэйи “бороруок” диэн кэбиһиэхпитин сөп. Ону ылынныбыт да, итэҕэлбит сүнньүн булар.
– 2014 с. миниистирдээн бүппүтүҥ кэннэ кэпсэтиибитигэр, үлэҥ-хамнаһыҥ туһунан уобарастаан: “От бөҕөнү оҕустум, онтубун барытын мустум, кэбистим. Аны түстүүрүм эрэ хаалла. Отум түһэ “Эл Иилэ” хамсааһын буолуохтаах”, – диэбиттээҕиҥ. Билигин көрдөххө, саҥа “ходуһаҕа” киирбиккин дуу? Бүтүн Евразия иэннээх.
– Улахан алааска биир эрэ от турбат буоллаҕа уонна ол оттообуккун кыһын тиэйэн киллэрэн туһаҕа таһаарыахтааххын. Билигин онон дьарыктанабын.
“Эл Иитигэр” норуот тулхадыйбат тулааһына буолуохтаах 300-чэ киһини түммүппүт. Ити – бэлиитикэ. Ол улаханнык тэнийэн барбатаҕа эрээри, тэлэбиисэр биэриитэ буолбута. Ити аата дьону түмэ сылдьабыт. Кэлин А.А. Николаев көҕүлээн, “биһиэхэ кыттыс” диэн, “Илини” тэрийбиппит. Оттон ити көстүбэт үлэ түмүгэр “Новая Евразия” хамсааһыҥҥа тахсан кэлэбит. Бу – Евразия норуоттарын култууратын, экэниэмикэлэрин, бэлиитикэлэрин, социальнай эйгэлэрин бүттүүн ситимниир, дьүөрэлиир, сөргүтэр уонна ситэрэр улахан хамсааһын. Саҥа Арассыыйа уонна Евразия атын дойдуларын кэлэр кэскилин тула ыалдьар бар дьону түмэр тэрилтэ. Баартыйаттан тутулуга суох. Холобур, бассабыык баартыйатын 9 киһи тэрийбитэ. Кэлин кинилэр аан дойду аҥаара социалистыы буолуо диэн санаабыттара буолуо дуо? Бу да хамсааһын түмүгэр туох тахсыа биллибэт.
Онон көстүбэтинэн үлэ бара турар, охсулла сытар ходуһам билигин даҕаны элбэх. Биири этэбин. Уруккунан буолбакка, кэлэри, кэскили тутар толкуйдаах олоруохпутун наада. Эллэй сатаан тиийбэтэҕин, оҥорботоҕун өйбүтүгэр оҥорон көрөн, ону олоххо киллэрэн, кини суолун салгыахтаахпын, ситэриэхтээхпин.
– Андрей Саввич, быыс булан кэпсээбиккэр махтанабын!
Альберт Капрынов.
Мария Васильева хаартыската.
