Аны аҕыйах хонугунан кэрэ аҥаардар бырааһынньыктарын бэлиэтиэхпит. Билигин номнуо ким эрэ ийэтигэр, эбэтигэр, кэргэнигэр, таптыыр кыыһыгар, эдьиийигэр, балтыгар үйэлэргэ күндү бэлэх буолан хаалар оҥоһуктары бэлэхтээн үөрдээри, көмүс маҕаһыыннарын кэрийэн барбыт буолуохтаах. Ол эрэн үгүспүт ханнык маҕаһыынтан удамыр сыанаҕа, хайдах моһуоннаах, хаачыстыбалаах киэргэллэри ыларбытын билбэппит, мунаахсыйарбыт баар суол.
Көмүс оҥоһук – бастыҥ бэлэх
Үйэлэр тухары көмүс оҥоһук убаастабылы, махтал бэлиэтин уонна тапталга билинэргэ саамай бастыҥ бэлэх быһыытынан ааҕыллар. Кини кыһыл да, үрүҥ да көмүстэн оҥоһуллубутуттан тутулуга суох үчүгэйдик харайан, көрөн-истэн сырыттаххына бэйэтин кэрэ дьүһүнүн хаһан да сүтэрбэт. Билиҥҥи кэмҥэ сөпкө талыллыбыт кыһыл көмүс симэхтэр саамай сыаналаах, хамсаабат баай-дуол буолаллар. Хайа уонна оҕолоргор, сиэннэргэр үйэттэн үйэҕэ бэриллэр күндү бэлэх буоллаҕа...
Ювелирнай оҥоһуктары, биллэн турар, анал маҕаһыыннартан эрэ атыылаһыахха наада. Саамай табыгастаах барыйаан – бэйэлэрэ оҥорон таһаарар хампаанньаттан уонна кинилэр фирменнэй солуоннарыттан эрэ атыылаһар ордук.
Атыылаһааччы улахан болҕомтотун хас биирдии ювелирнай оҥоһук атыыланар сыанатыгар ууруон наада. Ол курдук, сыана үс суолунан быһыллар: оҥоһук сыаната, тааһын сыаната уонна оҥоһуллубут үлэтин сыаната. Бэйэлэрин убаастанар хампаанньалар сыанаҕа “кырдьыктаах” бэлиитикэни ыыталлар. Өскөтүн киэргэл чэпчэки сыаналаах буоллаҕына, бу дьиҥнээх кыһыл көмүс буолбакка, саарбах соҕус оҥоһуулаах буолуон сөп. Сорох маҕаһыыннар кыһыл көмүс оҥоһуктарга атыылаһааччыларыгар 50-80% чэпчэтиини көрөллөр, ол аата кинилэр атыылыыр табаардарыгар олус улахан сыананы эбэллэрин уопуттаах, таһымнаах атыылаһааччы эрэ өйдүүр.
Онтон намыһах сыанаҕа атыыланар табаар хаачыстыбата атыылаһааччыга “ханна маннык чэпчэки сыаналаах табаар оҥоһуллан тахсарый?” диэн саарбахтааһыны үөскэтиэн сөп. Кыһыл көмүс оҥоһуктары ыларга, ханнык эрэ эрэкилээмэ угаайытыгар киирэн биэрбэккэ, эрдэттэн былааннаан, быһаарынан туран атыылаһыахха наада, манна “кылабачыйар эрэ барыта кыһыл көмүс, солотуулаах эрэ барыта үрүҥ көмүс буолбатаҕын” өйдүүр тоҕоостоох.
Бастатан туран, тугу билиэххэ?
Кыһыл көмүс оҥоһугу атыылаһарга, бастатан туран, көмүс биир кыраама төһө сыаналааҕын чуолкайдык билиэххэ наада, тоҕо диэтэххэ, көмүс сыаната ыйааһыныттан быһаччы тутулуктаах. Улахан уопуттаах, көмүһү үчүгэйдик ырыҥалаан өйдүүр атыылаһааччылар маҕаһыыҥҥа атыылаһа киирдилэр да, кыһыл көмүс кыраам сыаната төһө буоларын интэриэһиргииллэр, атын маҕаһыын табаарын кытта сыанатын тэҥнииллэр. Биллэн турар, хас маҕаһыын аайы табаарга сыана араастаһыыта баар суол. Холобур, биир маҕаһыыҥҥа олус сөбүлүү көрбүт ытарҕаҕыт сыанатыгар, атын маҕаһыынтан ол сыанаҕа ытарҕа, биһилэх атыылаһыаххытын сөп. Ол гынан баран эксклюзивнай уонна дьиҥнээх айылҕа таастарыттан оҥоһуллубут сорох табаарга сыаната ыйыллыа суоҕун эмиэ сөп, кинилэр сыаналара атын буолар. Ол курдук, сорох дьиҥнээх айылҕа таастара, холобур бирилийээн кыһыл көмүс сыанатынааҕар үрдүк буолар.
Аны билигин оҥоһук туһунан аҕыйах тыл
Бастатан туран, оҥоһук боруобатын туһунан: үрдүк боруобалаах кыһыл көмүс – өр кэтиллэн эргэрэр, хайа барар сымнаҕас металл буолар. Ол иһин кыһыл көмүскэ кытаанах көрүҥү биэрээри, араас эбиилиги (лигатуры) эбэллэр физическэй уратытын тупсараллар. Манна үксүн алтаны уонна үрүҥ көмүһү туһаналлар. Кыһыл көмүс боруобата хас да көрүҥнээх. Олортон саамай тэнийбиттэрэ – метрическэй уонна каратнай. Билигин Арассыыйаҕа саамай тэнийбит, тарҕаммыт боруоба – кыһыл көмүскэ 585, онтон үрүҥ көмүскэ 925 боруоба буолаллар.
Иккиһинэн, кыһыл көмүс өҥө. Арассыыйаҕа кыһыл көмүс холбоһугар алтаны эбэллэр, ол иһин кытархайдыҥы өҥнөөх буолар, онтон кыраныысса таһынааҕы кыһыл көмүстэр араҕастыҥы өҥнөөх буолар. Маны таһынан палладий, никель, сталь, кадмий, платина, осмий, радий булкуйаллар. Ол иһин ырыынакка кыһыл көмүс араас толбонноох өҥө тахсар: ол курдук маҥан, араҕас, кыһыл, оруосабай, от күөх, халлаан күөх, фиолетовай оннооҕор хара өҥнөөх буолар. Ол эрээри биһиэхэ үгэс быһыытынан кытархайдыҥы өҥнөөх кыһыл көмүстэр атыыга тахсаллар.
Хас биирдиибит маҕаһыыҥҥа сылдьан көрдөхпүтүнэ, мэлдьи атыылаһар, Арассыыйаҕа оҥоһуллан тахсар кытархайдыҥы кыһыл көмүспүт өҥө сороҕор араастаһар. Ону сорохтор хаачыстыбатыттан уонна кыһыл көмүһүн састаабыттан (уулаах көмүс) тутулуктааҕа буолуо дии саныыллар. Дьиҥэр, оннук буолбатах, хас биирдии оҥорон таһаарааччы бэйэтэ туһунан уһааран таһаарар ньымалаах уонна ону бэйэтигэр кистэлэҥҥэ тутар. Ол иһин араас, сырдык уонна хараҥатыҥы өҥнөөх буолар.
Үрүҥ көмүс эмиэ араас өҥнөөх буолар. Билигин үксэ родий, оксидированнай уонна позолоченнай бүрүөһүнүнэн бүрүллүбүт үрүҥ көмүстэр атыыга дэлэйдилэр. Үрүҥ көмүс оҥоһуктара үрүҥ көмүһүнэн дуйдаахтар (серебрение) уонна солотуулаахтар (позолочение). Серебрение – бу гальваническай ньыманан дьиҥнээх үрүҥ көмүһүнэн үрдүгэр чараас гына бүрүйэллэр, оччоҕуна оҥоһук бөҕө-таҕа, кытаанах, чаҕылхай, сырдык өҥнөөх, алдьаммат буолар. Позолота – эмиэ маннык ньыманан оҥоһук үрдүгэр кыһыл көмүһүнэн эмиэ чараас гына бүрүйэллэр.
Ордук туохха болҕомтону ууруохха сөбүй?
Кэмниэ кэнэҕэс маҕаһыын бөҕөтүн кэрийэн наадалаах оҥоһукпутун дьэ буллубут. Манна, бастатан туран, болҕомтобутун боруобатыгар, дьаралыгар уурабыт. Хас биирдии оҥоһукка “оттиск” диэн баар буолар, ол эбэтэр хаһан оҥоһуллан тахсыбыт сыла, оҥорон таһаарбыт собуот аадырыһа уонна ханнык пробирнай иниспиэксийэҕэ боруобаны ааспыта.
Маны таһынан, киэргэлгэ металл боруобата (кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс, платина, палладий) ыйыллар. Арассыыйа иһигэр тас дойдуттан киирбит оҥоһуктар кууһунан атыыланар сиригэр хайаан да бэчээттээх (клеймо) буолуохтаах. Онтон дьаралыгы бары да билэр буолуохтаахпыт, бу оҥоһук анал иһитиннэриилээх докумуона сап уонна сибиниэстээх пломба көмөтүнэн (хайаан да пулуомбалаах буолара ирдэнэр) оҥоһукка кэтэрдиллэн кэбиһиллэр. Бу дьаралыкка оҥорон таһаарбыт тэрилтэ толору аата-суола, оҥоһук аата, артикула, боруобата, металл аата, маассата, биир грама төһө сыаналаах буолара уонна атыыланар сыаната ыйыллар.
Ытарҕаны атыылаһарга ордук кэннинээҕи хатыырыгар (застежка) болҕомтону ууруохха наада. Аангылыйалыы хатанан “тыс” гынан тыаһыыр ураты тыастаах буолуохтаах, онтон аһылларыгар судургута суохтук арыллар буоллаҕына, ол аата мээнэ сылдьан эрэн бэйэтэ аһыллан хаалбат бөҕө буолар. Аны ытарҕа тиһиллэ сылдьар колечкатыгар болҕомтолоох буолуохха наада, аһара ыйааһыннаах (массивный) кыһыл көмүс оҥоһукка синньигэс тиһиллэ сылдьар колечка сэрэхтээх, быстан түһэн хаалыан сөп.
Таастаах оҥоһуктарга ураты болҕомтобутун уурабыт
Аны оҥоһуктарбытыгар таастар хайдах олордуллубуттарын үчүгэйдик бэрэбиэркэлиир наадалаах. Таас бөҕөтүк олоро сылдьар буолуохтаах. Килиэйдэммит таастаах оҥоһугу ылартан туттунар ордук, хаһан, ханна сылдьан түһэн хаалыа биллибэт. Үрүҥ көмүс оҥоһугу атыылаһарга боруобатын болҕойон көрүөххэ наада. Тастан киирэр үрүҥ көмүстэр үксүгэр 925 боруоба диэн бэлиэлээх буолаллар, ол эрэн бу дьиҥнээх үрүҥ көмүс буолара биллибэт буолуон сөп. Онон манна улахан болҕомто эрэйиллэр.
Биллэн турар, тугу-ханныгы атыылыыллара биллибэт түбэһиэх дьонтон ювелирнай оҥоһуктары атыылаһартан сэрэхтээх буолуҥ. Ол оннугар бэйэтин үчүгэй репутациятынан, үлэтинэн-хамнаһынан биллибит анал маҕаһыыннартан атыылаһаргытыгар сүбэлиибит.
Биһилэҕи хайдах кээмэйдээн билиэххэ
Биһилэх атыылаһарга анал тарбаҕы мээрэйдиир тэрил (пальцемер) көмөтүнэн туһаныахха наада. Ол инниттэн биһилэҕи ылан ис өттүн илиниэйкэ көмөтүнэн мээрэйдээҥ. Холобур, 17 мл эбит буоллаҕына ол аата эһиги тарбаххыт кээмэйэ 17 буолар. Чуолкай мээрэйи маҕаһыыҥҥа эбэтэр анал мастарыскыайдарга кэмнэтэн билиэххэ сөп. Биһилэх төһөнөн халыҥ, көрүҥнээх да оччонон чуолкай мээрэйи ирдиир. Оннук гымматахха кэлин иһэн хаалбыт тарбахтан биһилэҕи устарга улахан уустуктары көрсүөххэ сөп.
Ювелирнай оҥоһуктары хайдах харайыахха?
Соторутааҕыта эрэ маҕаһыынтан үөрэ-көтө атыыласпыт кылабачыйа сылдьар биһилэҕиҥ аҕыйах бириэмэ иһигэр өҥүн сүтэрэн, өлбөөрөн хаалар. Биричиинэтэ тугуй? Бастатан туран, үрүҥ көмүс холбоһугар алтан баар. Сайыҥҥы өҥүрүк куйааска киһи көлөһүнэ туустаах буолар, ол булкуһан химическэй реакция барар. Маны таһынан туттар араас косметическай кириэмнэрбит, ууну кытта сибээс, биллэн турар оҥоһук тас көстүүтүн мөлтөтөр. Онон киэһээ өттүгэр мэлдьи кураанах тирээпкэнэн сотон, анал хах иһигэр уга сылдьар туһалаах. Ювелирнай оҥоһуктар бастакы көрүҥнэрин сүтэрбэккэ сылдьалларыгар, көрө-харайа сылдьарга анаан маҕаһыыннара анал араас сириэстибэлэр атыыланаллар.
Онон күндү кыһыл, үрүҥ көмүс симэҕи, киэргэли сөбүлээн атыылаһааччылар – атыыласпыт күндү малгыт эһиэхэ мэлдьи үөрүүнү-көтүүнү, үчүгэй өйдөбүлү эрэ аҕаллын!
Сүбэни биэрдэ
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
