ыһыҥҥы хараҥа дьайара дуу, кыһыҥҥы кэмнээҕи түүл ордук дириҥ уонна суолталаах буолар эбит. Түүл кэнниттэн, ордук сарсыарда диэкинэн, хайа да киһи уһуктаат, түүлүн тойоннуу сатыыр үгэстээх. Түүл туох ис хоһооннооҕун билээри тута интэриниэти эбэтэр анал кинигэни хасыһааччылар бааллар. Ол эрээри, түбүгүрэ барбакка, киһи холкутаан олорон, түүлүн бэйэтэ да быһаарыан сөп эбит. Түүл ис хоһоонугар киһи сылайа эбэтэр санааҕа ыллара, куттана, сэрэхэдийэ сылдьара эмиэ оруоллаах. Оннук турукка түүл үксүн кураанах буолар.
Холобурга ыллахха, хиимийэ аатырбыт табылыыссатын айбыт Дмитрий Иванович Менделеев араас уопуту оҥорон, үүтү-хайаҕаһы көрдөөн, түбүк бөҕөҕө сылдьыбыт. Хас да чаастаах күүстээх үлэ кэнниттэн учуонай бэрт кыратык нухарыйан ылбыт. Онно көрдөҕүнэ, элимиэннэр хайдах туруохтаах бэрээдэктэринэн сааһыланан тураллар, биир бэрт кыра эрэ көннөрүү хаалбыт эбит.
Түүлү тойоннооччулар инникини ыралыыр түүллэр киһи онно бэйэтин хайдах сыаллыырыттан тутулуктааҕын этэллэр. Ыраата барбакка, бэйэбит да испитигэр түүллээх дьон баалларын үгүс ахсааннаах түбэлтэлэр туоһулууллар.
Эдэр кыыс аҕыйах хонуктааҕыта хаайыыга сытан суорума суолламмыт убайа дириҥ ииҥҥэ икки илиитэ сыаптаах ытыы олорорун түһээн, уута уйгуурбут. Оҕолору кыра эрдэхтэринэ эбэлэрэ таҥара дьиэтигэр сүрэхтээбит буолан, кыыс баачыкаҕа тиийбит. Баачыка киниэхэ мэлииппэ кинигэтин биэрэн, сарсыарда-киэһэ ааҕа сылдьарыгар сүбэлээбит. Кыыс ый буолан баран түһээтэҕинэ, убайа икки илиитэ син биир сыаптаах эрээри, бу сырыыга иин иһигэр буолбакка, таһыгар олорорун түһээбит. Кыратык да буоллар, тупсуу баарыттан кыыс мэлииппэни ааҕарын тохтоппотох. Сотору түһээтэҕинэ, убайа сыабыттан босхолонон, икки илиитин холкутук тутан турарын түһээбит. Итэҕэллээх киһи анараа дойдуга барарыгар анал сиэр-туом толоруллуохтааҕа хаайыыга кыаллыбакка, Орто дойдуттан араҕан баран эрэйи көрбүт киһиэхэ болҕомтолоох, кыһамньылаах балта итинник көмөлөспүт.
Киһи хайдах даҕаны умнара сатаммат түүллэр баар буолааччылар. Биир кыһын утуйа мээрик буолбутум. Күн аайы да буолбатар, дириҥ баҕайытык түһүүбүн. Онно наар хороҕор бэргэһэлээх киһи баар буолар. Соҕуруу үөрэнэ сылдьар кыыспын арыт ыраас ууга сөтүөлүү сылдьарын, арыт ханна эрэ үөһэ турарын хаста да түһээтим. Син олоҕу олорбут киһи буоллаҕым, кыыһым кэргэн тахсаары гыммытын сэрэйбитим. Ол эрээри үтүө сонун балачча өр буолан баран кэлбитэ. Оҕом бииргэ үөрэнэр тува уолун кытта ыкса билсэн, ыал буолуон баҕарарын биллэрбитэ. Түһээбэтэҕим буоллар, соһуйуо, баҕар, утарсыа да эбиппин. Биһиги ыалга киириэхтээх атын омук уолун Айыылара ити курдук түүл нөҥүө аҕа кылын буолуохтаах киһини сэрэтэн, бэлэмнээн тураллар.
Биир сарсыарда уһуктан ылан баран, салгыы утуйдум. Онно түһээтэхпинэ, уолум киирэн кэллэ. “Ааны хатаабатах буоллаҕым дуу?” дии саныыбын. Аны түгэх хоско сытабын эрээри, чугастан көрөбүн. Уолум куукунаҕа ааста. Уонна ыарахан баҕайы суумканы остуолга “лис” гына уурда. Ону арыйа баттаабыта – иһинэн-таһынан тохтор баһаам элбэх кумааҕы харчы! “Тыый, бу тугуй?!” диэн үөрэн, соһуйан иһэн, уһуктан кэллим. Баайга-дуолга сыһыаннаах туох эрэ үчүгэй буолуохтааҕын сэрэйдим. Ол киэһэ уолум улуус киинигэр лотерея билиэтин тэҥнии барбыта. Уонна сүрүн бириистэрин – УАЗ-массыынаны – сүүйэн, сүүрдэн кэлбитэ! Онно эмиэ соһуйуохтаах киһи эрдэттэн сэрэтиллибит эбиппин.
Онтон ыла бэйэм түүлбүн тойонуу үөрэнним. Куһаҕан буоллаҕына, кэтэнэбин, сэрэхэдийэбин. Оттон үчүгэй буоллаҕына, ыксаабакка кэтэһэбин. Ордук сарсыардааҥҥы түүл иччилээх буолар эбит.
Николай Петрович РЯЗАНСКАЙ, Дьокуускай.
