Кыһын. Мас көтөрүгэр хаама сылдьабын. Хаар түһэ турар буолан, лаппа бытааран, уҥуох-уҥуохтарым халыр босхо барыахтарыгар диэри тириппит кэмим. Сыбыдахтана түһээрибин, үрдэл сири кэрийэ көрдөөтүм. Арай көрбүтүм, хаар анныгар туох эрэ үллэн сытар. Онно оймоон тиийэн, үрдүн хаарын барбах анньан түһэрэн баран, таҥаспын ол мас үрдүгэр аргылыы быраҕан кэбистим. Сонум иһинэн кэтэ сылдьар халыҥ өрүү бээсиҥкэбин суулуу тутан, үрүсээкпэр уктан кэбистим. Сынньаммычча диэн, укта сылдьар ыһыгым дуомуттан хостоон ылан, өрүү сирбэр-уоппар уурарым курдук ууран кэбистим.
Кыһыҥҥы булчут өр олоруо баара дуо, хаба түһээт, хаама сылдьан да хабыллааччы диэн санаалаах ойон турдум. Сэппин-сэбиргэлбин хомуйа тутаат, ол хаар анныгар сытар мастан ыллым. Арай инньэ гынааппын кытта кэннибэр киһи сөтөллөр саҥата олох бу төбөм оройунан ньиргийэн киирдэ. «Ким кэллэҕэй?» диэн, кэтэ сылдьар кулгаахтаах бэргэһэбин уста биэрэн иһиллээтим. Кулгаах мөлтөһүөр буолан, ким эрэ кэлэн үөгүлүүрүн истибэккэ хаалан «улахамсык дуу, балай дуу» аатыран хаалыам диэн кэриччи эргим-ургум балай эмэ көрүтэлээтим. Ким да баара биллибэт, арай тыал мастар төбөлөрүн хамнатар. Дьэ, ол туран өй киирэн, били, сылгы тымныы ууну иһэн баран илгистэригэр дылы илгистэ түстүм. Өйдөөн көрбүтүм, ойуур быыһыгар ырааһыйа курдукка томторго киһи уҥуоҕун үрдүгэр олорон турбут эбиппин!
Күһүн бу диэкинэн биирдэ отоннуу сылдьан тыа быыһыгар киһи уҥуоҕа баар эбит дуу, дии санаабыт сирбэр кэлэн турар эбиппин. Хайдах халыйан кэлбиппин олох билигин да таайа сатыыбын. Дьиҥэр, хаардаахха былыттаах күн мунаарыахха сөп да, урукку суолум олох да атын сиринэн барар эбээт. Туох эрэ сааттаах дьыаланы оҥорбуппун тута сэрэйэ охсон, көрдөһөн-ааттаһан, ыһыгым баарын-суоҕун онно уурталаан кэбистим. Бу эрэ кэнниттэн хайдах эрэ уоскуйбут курдук буоллум. Саарбах соҕус да буоллар, санаам намыраан, син арахтым.
Киһи соһуйуох, ол күн хас да улардаах уонна икки куобахтаах төннөммүн, үөрүүм үксээбитэ. Онтон ыла ол билбэт киһим уҥуоҕар наар таарыйан, баарбыттан-суохпуттан бэрсэ түһэн ааһар буолбутум. Хайдах эрэ сороҕор ыксаабыта буола сылдьан таарыйбакка атын сиринэн халыйан хааллахха, табыллыбакка төннөр курдук буолан хааларым. Дьэ, дьикти.
“Кирдээх”
Муҥха кэмэ. Күһүн саҥа муҥхалаан, ханнык күөллэргэ сылдьыахтаахпытын быһаарсабыт. Биирдэ иккитэ сиэн үөрэн-көтөн, өрөйөн-чөрөйөн сылдьабыт. Соболоноору, дьон бэркэ көнньүөрбүтэ.
Биир күн истибиппит «муҥхабытын салайсар киһибит чугас аймаҕа соһумардык өлбүтүгэр барбыт үһү» диэн буолла. Биһиги испитигэр хайдах эрэ «ким салайара буолла?» диэн санаабыппыт. Салайааччылар син бааллар буолан баран кини курдук «сиэмэх» салайааччы аҕыйах. Ол иһин дьон өйүүр, кини тылын истэр уонна кини салайар буоллаҕына, үөрэ-көтө кэлэр-барар буолар курдуга.
Биир муҥханы көтүппүтэ. Барбатаҕа. Иккис муҥхаҕа арай көрбүппүт – киһибит кэлбит. Биллэ холуочук, биэтэҥниэх эрэ бэтэрээтэ. Үөлээннээхтэрэ «төнүн» дииллэрин киһибит эбии өрөлөһөөччү буоларын иһин «саатар, тыраахтарга тиэйэ сылдьыллыа, эбэҕэ киллэриллиэ суоҕа» диэн илдьэ бардылар.
Муҥхалыахтаах эбэбитигэр бэрт өр соҕус, батылла-батылла, көлүөһэ уларытта-уларытта, айаннаан таҥкыччахтанан тиийдибит. Халлаан дьэ бэрт ыраас, ылааҥы баҕайы. Дьон өрө көтөҕүллэн сылдьара биллэр. Бэрт түргэн соҕустук туона үктээн биэрбиттэрин хоту батыһа муҥхабытын түргэн үлүгэрдик эбэбитин кэритэ таһаарар чардаакка чугаһаттыбыт. Онуоха диэри бэркэ кэллибит. «Муҥха ыараата, бэрсээри гынна, балык оҕуста» диэн буолла. Биһиги үөрэ-көтө кырдьаҕастар тарбахтарын төбөтүн маныы сылдьабыт. Тарбах хайа диэки ыйар – онно биһиги.
Арай үлэм быыһыгар көрбүтүм, били, урукку салайааччыбыт тыраахтарга олорон, утуйан сэргэхсийдэҕэ, өйдөннөҕө буолуо, тахсан эрэрин өйдөөн көрөн аһардым. Онтон иккис көрүүбэр муҥха айаҕар кэлэн турар эбит. Дьон, төһө да сөбүлээбэтэхтэрин иһин, туох да диэн саҥарбаттар. Арай үөлээннээхтэрэ, таайтара соҕус «тыраахтарыҥ тоҥон хаалаарай, көрүөҥ этэ...» дииллэрин киһибит баардылаабата быһыылаах. Дьөллөччү иһэн хаалбыт сирэйин имэринэ-имэринэ дьонтон табах көрдөөн, муҥха тахсарын саҥата суох көрөн сахсаллан турда.
Биһиги, эдэр дьон, үлэбит олох тохтообот. Муҥха ийэтэ ыарахан соҕустук кэлэн, балык айаҕыттан өҕүйэн кэбистэ! Оо, дьон үөрүү, сүүрүү-көтүү, хаар тэбиитэ, майдаан кэҥэтиитэ, муҥха кынаттарын тэбээһинэ, балык баһыы саҕаланна! Бэрт да бэрт!
Арай бу туран оҕонньоттор айманар саҥалара өрө бабыгырыы түстэ! Биһиги чардаакка киһи халтарыйан түстэҕэ дуу диэх курдук гыммыппыт баара, оҕонньоттор «балыгы төһө кыайаргытынан баһыалаан хаалыҥ!» диэн эбии хаһыытастылар. Ким туох тэриллээҕинэн сүүрүнэн, куйуурунан биллэ көҕүрээн эрэр балыгы ыһа сатаатыбыт да кыамматыбыт. Бастаан утаа эрэ бастаран иһэн улам-улам көҕүрүүрэ күүскэ биллэн, кэлин олох да муҥха ийэтин тарда турааччылар: «Барда, бардыа-а!» – дэһиэхтэригэр диэри түргэнник көҕүрээбитэ. Барыта баран хаалла... Бүттүбүт. Муҥхабыт ийэтэ түгэҕинэн хайа баран хаалбыт. Олох быһаҕынан быһа сотор курдук улаханнык быһа барбыт эбит...
Биһиги үүтүн тохпут оҕо курдук уку-суку туттан саҥата-иҥэтэ суох хомунар аатыгар бардыбыт. Оҕонньоттор били «кирдээх» киһилэрин үчүгэй аҕайдык саҥарбат, мэктиэтигэр, эппэт кэлэҕэй буолуор диэри мөхпүттэрэ-эппиттэрэ. Киһибит арыгытын чааныгар эбии саҥарыллан, мөҕүллэн, уҥуохтуун кыччаабыта. Түргэн баҕайытык «тыраахтарын собуоттуу» куоппута. Дьон да ол кэннэ сиэмэх салайааччыбыт быһыытын санааларыгар туппуттара быһыылааҕа. Кэлин «кини курдук киирэ сылдьаайаҕын» дэһэр буолбуттара.
Баҕар, түбэһиитэ да буолуо эрээри, дьон санаатыгар тутар эбит. Сыыһа-халты киирбитин санаан, өргө диэри холобур оҥостон кэпсииллэрэ.
Хас да сыл муҥханы салайбакка сылдьан баран, син көрдөһөн-ааттаһан салайар буолбута. Ол эрээри олох уруккутун курдук тоҕо эрэ эбэлэр кини салайар күнүгэр бэрсибэт буолан хаалбыттара. Ол иһин дьон эрдэлээн «ким салайар үһүнүй?» дэһэр идэлэммиттэрэ. Дьикти.
Иһирик.
