Аан дойдутааҕы Дьиэ кэргэн күнүн көрсө, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Ийэ сылын чэрчитинэн, Дьокуускай куорат “Арчы Дьиэтэ” духуобунай култуура киинигэр, ыам ыйын 13 күнүгэр “Дьиэ кэргэним – көмүс биһигим” тэрээһин буолан ааста. Саха Өрөспүүбүлэкэтигэр аан маҥнайгытын, Дьокуускай куорат уокуругар олохсуйан олорор, ыал буолбуттара быйыл 50-с сылларын, “Кыһыл көмүс” сыбаайбаларын бэлиэтээбит биэс ытык ыалы алгыс сиэригэр-туомугар, дьиэ кэргэн ис сыһыанын кистэлэҥнэрин үллэстэллэригэр, аһаҕас кэпсэтиигэ, үтүө түһүлгэҕэ мустулар.
Дьиэ кэргэн аан дойдутааҕы күнүн ХНТ (ООН) Генеральнай ассамблеята 1993 сыллаахха араас дойдуга уопсастыбаннаһы дьиэ кэргэн болҕомтотугар туһаайар сыаллаах-соруктаах олохтообута. Киһи сайдыыта, киһи буолан тахсыыта дьиэ кэргэнтэн саҕаланар. Киһи-аймах сыаннастара, култуурата, көлүөнэлэр солбуһуулара барыта дьиэ кэргэҥҥэ иитиллэр. Дьиэ кэргэн бөҕө тутуллаах, байылыат олохтоох буоллаҕына, судаарыстыба эмиэ бөҕөргүүр. Таптала, истиҥ сыһыана уонна сарсыҥҥыга эрэлэ суох киһи киһи буолбат, цивилизация эмиэ бу сыаннастарга олоҕурар. Маны барытын дьиэ кэргэн эрэ биэрэр кыахтаах.
Сахалыы сиэринэн, тэрээһин Алгыһынан саҕаланна. “Арчы” саалатыгар Иван Герасимович Васильев-Алгыс Уйбаан ытык-мааны ыалдьыттарга алгыс сиэрин-туомун оҥордо.
“Арчы Дьиэтэ” духуобунай култуура киинин салайааччыта, СӨ Култууратын үтүөлээх үлэһитэ Лариса Константиновна Андреева бэйэтин эҕэрдэ суругун, сибэкки дьөрбөтүн кытта сиэргэ-туомҥа туттулар иһити 50 сыл бииргэ олорбут баараларга бэлэх уунна.
Былыр-былыргыттан күн бүгүнүгэр диэри, омугуттан тутулуга суох оҕону дьиэ кэргэҥҥэ иитии ураты болҕомтоҕо ууруллар. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, дьиэ кэргэҥҥэ оҕону иитии, үөрэтии бүтүн омук дьылҕатын быһаарар сүдү суолталаах. Ол иһин, оҕону иитиигэ болҕомто ууруллуоҕун ууруллар. Бүгүн маҥнайгынан билсибит ыалбыт, 10 оҕо амарах ийэлээх аҕата, элбэх сиэн, хос сиэн эбээлээх эһээтэ - Светлана Петровна, Иван Афанасьевич Портнягиннар.
Билиҥҥи бириэмэҕэ «чөл олoххо» улахан болҕомто ууруллар. Оҕону иитиигэ дьиэ кэргэн сүрүн төһүү буоларын киһи-аймах былыргыттан билэр. Онтон оҕону эт-хаан өттүнэн сайыннарыыга төрөппүттэр суолталара өссө улахан. Оҕо сарсыарда уһуктан баран араас хамсаныылары онорон, этин-хаанын уһугуннарыан наада. Күнүс элбэхтик таһырдьа ыраас салгыҥҥа сылдьар, сүүрэн-көтөн оонньуур, кыһынын салаасканан, улаатан баран хайыһарынан хатааһылыыр буолуохтаах. Сайын кыра оҕону күн уотугар сөбүгэр көрөн сырытыннаран, сөтүөлэтэн, аҕатын-ийэтин кытта айылҕаҕа сылдьан эт-хаан сайдыытын култууратыгар уһуйуллуохтаах. Иккис ыалбыт - Варвара Афанасьевна, Александр Николаевич Ивановтар дьиэ кэргэттэрэ. Чулуу олимпиецпытын, бүтүн көлүөнэлэр кумирдарын Александр Николаевич Иванову билбэт киһи диэн суоҕа чахчы. Оттон ыал ийэтэ Варвара Афанасьевна Иванова успуорт уонна мэдиссиинэ эйгэтигэр эмиэ биллэр-көстөр, ытыктанар киһи.
Норуот сайдар кэскилэ дьиэ кэргэн олоҕуттан улахан тутулуктаах. Биллэрин курдук, дьиэ кэргэн – уопсастыба туллар тутааҕа буолар, уопсастыба олоҕун элбэх өрүттээх уустук хартыынатын хатылыыр, тэҥҥэ уларыйар. Билиҥҥи кэмҥэ олох уларыйан, дьиэ кэргэн элбэх ыарахаттары көрсөр: сыана ыарааһына, үлэтэ суох буолуу, духуобунас, сиэр-майгы өттүгэр намтааһыннар уонна да атыттар бааллара кистэлэҥ буолбатах. Оҕону иитии, үөрэтии, уһуйуу сүрүн эйгэтинэн дьиэ кэргэн буолар. Күннээҕи олох, үлэ, айылҕаҕа, киһиэхэ сыһыан, төрөппүт тус холобурун нөҥүө, оҕо төрөөбүт норуотун төрүт культуратын өйүнэн-санаатынан өйдөөн, уйулҕатын ылынан, сүрэҕинэн-быарынан билэн улаатар. Биһиги үһүс ыалбыт - Саха култуурата, ону тэҥэ оҕону иитиигэ дириҥ кылааттарын киллэрбит, киллэрэ сылдьар, “Арчы Дьиэтэ” тутаах дьоно Ефросинья Михайловна, Валерий Герасимович Ивановтар.
50 сыл диэн эттэххэ дөбөҥ. Үйэ аҥарын устата харахтарынан хайҕаһаллара харааннаан да ылбакка, тапталларын кутаата күлүбүрэччи умайара уостан да көрбөккө, сахалыы сиэринэн сэмэйдик уонна дьоһуннаахтык олорон кэлбит ыал бар дьонугар кэпсиирэ, үөрүүтүн үллэстэрэ элбэҕэ саарбаҕа суох. Төрдүс ытык-мааны ыалбыт - Ульяна Антоновна, Николай Кононович Сантаевтар дьиэ кэргэттэрэ.
Киһи бу орто дойдуга олорор олоҕор санаатын сырдатынан, бэйэтин ис тутулун билэн, этин-сиинин чэбдигирдэн, куура-хата сытар ис кыаҕын, дьоҕурун, кэрэтин арынан, бэйэтин туораттан көрө үөрэнэн, ииттинэн, бэйэтин таптаан-эрэнэн, тулалыыр эйгэтигэр, дьонугар-дойдутугар сыһыанын уларытан, дьиҥ сахатын итэҕэлин дириҥэр киирэн, өйдөөн, ылынан тус бэйэтин дьылҕатын эрэ буолбакка, оҕотун, ыччатын кэрэ кэскилин кытта бэйэтэ салайар, тупсарар кыахтаах. Бу дьарыктарга олох төрдө — ыал, дьиэ кэргэн сыһыаныттан, оҕо иитиититтэн, бэйэ доруобуйатыгар бэйэ көмөлөһөр ньымаларыттан саҕалаан, айылҕа, куйаар тутулугар, итэҕэли, өбүгэ үгэһин, сиэри-туому олоххо туттуу, бэйэни, дьиэни-уоту ыраастаныы, харысхал туруорунуу курдук киэҥ эйгэни кытта сиһилии билсэллэр. Хайа баҕарар киһи, бастатан туран, тус бэйэтин үтүө өттүнэн уларыттаҕына тулата үтүө буолар, өйүн-санаатын сааһылаатаҕына элбэҕи ситиһэр, чэбдигирэр ньыманы биллэҕинэ этэ-сиинэ чэгиэн буолар, бэйэтэ хайдаҕый да, оннугу бэйэтин тула мунньар. Бүгүҥҥү дьоро күн бэһис ыала - Сыдьаайа уонна Байдам Филипповтар дьиэ кэргэттэрэ.
Бу күн ытык ыалларбыт дьиэ кэргэннэрин тапталларын сылааhа дойдубут олоҕо биир сиргэ турбакка араас таhымнаах, хайысхалаах уларыйыылары туораан, кинилэр истиҥ сыһыаннара сылтан-сыл оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин тапталларыттан силис-мутук тардан, олох бары харгыстарын туораан, өссө сириэдийэн, күүhүрэн, бүгүҥҥү үөрүүлээх күҥҥэ кэлэр кэнчээри ыччаттарга үтүө холобур буолар сүбэлэрин-амаларын үллэстиннилэр, алгыс тылларын анаатылар.
Күндү сахабыт сирин ытык ыалларыгар баҕарыа этибит оҕолоргут, сиэннэргит, хос сиэннэргит тапталларынан арчыланан, аймахтаргыт истиҥ сыһыаннарынан угуттанан өссө да өр сылларга дьоллоохтук-соргулаахтык олоруҥ.
Дьоро тэрээһиҥҥэ кэлэн иһирэх ырыа бэлэхтээбиттэригэр, Ю.Е. Платонов аатынан эстрада театрын артыыстарыгар, СӨ норуодунай артыыстарыгар Клавдия уонна Герман Хатылаевтарга, СӨ култууратын туйгунугар Эрчимҥэ, “Арчы Дьиэтэ” ДКК дьиэтэ испэсэлииһигэр Петр Кычкиҥҥа-Сайылык Бүөтүрүгэр; дьоро күнү иилээн-саҕалаан ыыппыт Хатастааҕы “Тускул” КК уус-уран салайааччытыгар Вилена Константиноваҕа, “Арчы Дьиэтэ” ДКК “Күн дьоно” фольклор бөлөҕүн салайааччытыгар, фольклорист Е.И. Павловаҕа–Далбар Кылыһахха саха сиэринэн, түмүккэ оһуохай таһааран үтүө түһүлгэни түмүктээбитигэр махталбытын биллэрэбит.
Петр Слепцов – “Арчы Дьиэтэ” ДКК исписэлииһэ.
Фоторепортаһы оҥордо - Ираида Коркина-Чугдаара
