20-чэ сыл устата Орто дойду олоҕор уустук миссияны толоро сылдьар, айылҕаттан айдарыылаах көрбүөччү Марисса КОНОНОВА-Сырдык Күүһү кытары урукку, билиҥҥи уонна кэлэр кэм быыһык кэмин сэгэтэн алтыстыбыт. Ол туһунан саас сааһынан тиэртэххэ...
– Марисса, эн аналитик, бэлиитик да буолбатаххын. Ол эрээри кэнники үс сылга өтө көрүүлэриҥ, билгэлээһиниҥ чуо харахха этиллэринэн сөхтөрөр. Маны сиһилии, киэҥник арыйан кэпсиириҥ буоллар. Холобур аҕалтаан.
– Көрүүлэнэн баран тугу өйдөөбүппүнэн, билэрбинэн суруйа сатыыбын. Кылгастык, өйдөнөр гына. Көрүүлэниибэр хартыына курдуктар көстөллөр уонна сороҕор тыллар иһиллэллэр. Холобур, бу билиҥҥи быһыыны-майгыны этэр буоллахха, “частичная мобилизация” диэн курдугу “истэн” баран, эр дьон баран эрэллэрин “көрбүтүм”. Онтон бэйэм санаабын ууран туран ол тылы дьэ өйдөөн, биллэн турар, туолуон баҕарбакка, бэйэбин эмиэ итэҕэйбэккэ, тугу истибиппин суруйбутум. “Z” буукубаны төбөбүн эпэрээссийэлэтэн тахсан баран көрбүтүм. “Поколение” уонна “Z” диэн тыл иһиллибитэ уонна “Z” буукубата көстүбүтэ. Эпэрээссийэм мэйиибин кытта сибээстээх буолан, сыыһа соҕустук өйдөөбүппүн. Ол көрүүлэрбин билигин кэлэн саныыбын. Истибит дьон ол саҕана: “Тугуй ол? Зомби буолабыт дуо?” – диэн күлүү гыммыттара. Онтон билигин оччолорго тугу көрбүтүм биллэн таҕыста.
– Ол аата, билиҥҥи балаһыанньаны сэрэйэн көрдөҕүҥ.
– 2022 сыл олунньу 13 киэһэтэ. Сүрдээх элбэх сириэнэ тыаһа кулгаахпар хаһыыран, сүрэҕим өрө мөхсөн, тыыным хаайтаран, ороммор төкүнүйэ сылдьан, тыын былдьаһан турардаахпын. Билигин ол түгэни санаатахпына, этим салаһар, дууһам айманар... Ол кэнниттэн арыый уоскуйан баран, “уустук быһыы-майгы буолар буолла” диэн, үҥэн-сүктэн көрдөһөн, ытабыл-соҥобул бөҕөтө буолбутум... Уонча күнүнэн, хомойуох иһин, анал эпэрээссийэ саҕаламмыта. Ону бэйэм социальнай ситиммэр таһаарбыппар ким да улахаҥҥа уурбатаҕа. Билигин барыбытын бу араллаан таарыйда. Чэ, ол эрээри санааны наһаа түһэримиэххэ, сүтүктээх да буоллар, барыта этэҥҥэ буолуо.
– Хаһан түмүктэниэй?
– Ол туһунан бэйэм социальнай ситиммэр кэмэ кэллэҕинэ этиэҕим, кэпсиэҕим.
– Хайдах өтө көрөҕүнүй? Турукка киирэҕин дуу эбэтэр Үөһээ Айыыларыҥ эйигин тиксиһиннэрээччи оҥостон, эйигинэн этитэллэр дуу?
– Мин көрүүм этитии диэн буолбатах. Хас биирдии киһи ис көрүүлээх буолар, айылҕатын быһыытынан, сэрэйэн көрүү диэн кимиэхэ баҕарар баар, бүтэй эттээх киһи даҕаны сэрэйэн көрөр айдарыылаах буолар. Сорох киһи ону сэрэйбэккэ, арааска бары түбэһиэн сөп. Үгүспүт туох эрэ буоллаҕына “оо, ол да иһин сэрэйбитим ээ” диэн саҥа аллайар дии. Холобура, кинигэ ааҕа олороҥҥун, ол кинигэҕин киинэ курдук хараххар оҥорон көрөҕүн. Оруобуна ол курдук, турукка киирэн баран “көрдөр” диэтэхпинэ, көрүүлэнии бэйэтэ киирэн кэлэр. Ол эбэтэр быыс аһылларын курдук, испэр “иккис харах” аһыллар курдук буолар. Ол эрээри ону ким көрдөрөрүн билбэппин. Көҥүллүүр, көҥүллээбэт туох эрэ “субстанция” баар. Ону мин “Дьылҕа хараҕа” диэн ааттыыбын.
– “Информация хонуута” баар диэн мэлдьи этэҕин. Сиһилии быһаарыаҥ дуо?
– “Информация хонуута” – бу аан дойду туһунан “летопись” диэххэ сөп. Барыта бырагыраама курдук “визуально” көстөн, оҥоһуллан, сир үрдүгэр, куйаар устун баар информация барыта онно түмүллэн турар. Онно бириэмэ диэн суох. Хайысха эрэ курдук баар. “Хаос”, булкуур сир. Барыта бииргэ симиллэн турар. Онтон мин “Дьылҕа хараҕын” көмөтүнэн иһитиннэриини ылыахпын сөп. Информация хонуута уонна “Дьылҕа хараҕа” биир сибээстээхтэр.
Кытаанах информация дьайыыта уонна кибератака саҕаланыа. Хатыыр тылларгытын (пароль) уларытыҥ, кимиэхэ даҕаны бэйэҕит "дааннайдаргытын" биэримэҥ, ыһымаҥ-тоҕумаҥ. Түөкүттэртэн сэрэниҥ! Тэлэбиисэри көрөрү аччатыҥ, сонуннары истимэҥ, кыларыйан турар кырдьыгы аҕыйахтык көрдөрөллөр, кэпсииллэр. Бэйэҕитин харыстаныҥ, баары харыстааҥ! Тулуйуҥ! Бары үтүөнү!
– Дьон билиҥҥи балаһыанньаны инникитин хайдах салаллыай, тугунан, хаһан, хайдах түмүктэниэй диэн интэриэһиргиирэ биллэр. Бэйэҥ көрүүгүн быһаарыаҥ дуо?
– Билиҥҥи балаһыанньа өр соҕус буолара сылыктанар. Информация хонуутугар хас да альтернативнай көрүҥ көстөр. Дьон-сэргэ олорбутун курдук олоруо. Олоххо-дьаһахха кыра охсуу баар эрээри, син уйуохха сөп. Кытаанах кириисис кэмэ буолар эрээри, аныгы сайдыылаах үйэ буолан, этэҥҥэ ааһыа. Тумнуохпут.
– Аан дойду үрдүнэн буолар балаһыанньаны этэр кыахтаахпын диигин. Кэлэр сылларга туох күүтэрий?
– Анааран көрөр буолбутум 3 сыл буолла. Кэлэр сыл анаарыытын, билгэтин, үгэс курдук ахсынньы бүтэһик күннэригэр бэйэм социальнай ситиммэр таһаарааччыбын. Манна мээнэ билгэлээбэппин. Көҥүл баар буоллаҕына, кэмэ кэллэҕинэ, этэр кэмим кэлиэҕэ.
– Хамсык ыарыыта өтөр-наар хаптайар санаата суох. Икки сыл устата сахалар үгүс киһини бу ыарыыга былдьаттыбыт. Тоҕо мөлтөөн биэрдибит, биричиинэтэ туохха сытарый: доруобуйабыт мөлтөҕө, тулалыыр эйгэ дьайыыта, аһылык хаачыстыбата мөлтөҕө, о.д.а. дуу? Манна эн санааҥ?
– Сахалар эппит-сииммит атын омуктартан туох даҕаны уратыта суох. Онон, омугуттан тутулуга суох, киһини сиир адьынаттаах хамсык.
– “Үчүгэй уонна куһаҕан, хараҥа уонна сырдык” батысыһа сылдьаллар диэн өйдөбүл баар.
– Ол туһунан социальнай ситимҥэ пуостарбар мэлдьи суруйабын. Хараҥа уонна сырдык быстыспат ситимнээхтэр. Хараҥа баар буолан, сырдык баарын өйдүөхтээхпит. Дьон биири өйдүөн наада – билигин саҥа кэм (эра) кэлэн турар. Элбэх охсууну, уустук кэми ааһан, саҥа үйэ кирбиитигэр киирии буолар. Сайдыы атын таһымыгар тахсарбыт ыарыылаах. Сүҥкэн ыарыыны ааһан туран, саҥа олох саҕаланар. Холобур, дьахтар ыалдьан, ыараханнык талыыланан, оҕотун төрөтөрүн курдук. Ханнык баҕарар улаатыы, үүнүү-сайдыы алдьаныы эрэ кэнниттэн кэлэр. Бу – айылҕа сокуона. Биллэн турар, уустук, ыарахан. Ол өйдөнөр. Бу Орто дойдуга, куйаарга бары-барыта бүтэр уһуктаах. Ол курдук, куһаҕан эмиэ бүтэр уһуктаах, үчүгэй салҕанар.
– Сахабыт сиригэр былырыын сайын баһаар иэдээнэ, онтон ааспыт сайын уу содула аймаата. Эрдэттэн билэн сэрэниэххэ, дьаһаныахха сөп дуо?
– Мин билгэбэр дьон наадыйбат, ордук – былаас өттө. Онон, сөптөөх дьаһаныы син биир тахсыбат. Ол иһин буолуохтаах буолар, билгэ туолар.
– Дьону кытта хайдах үлэлэһэҕин? Илэ көрсөн, төлөпүөн, онлайн ситим нөҥүө? Инникилэрин сылыктыыгын дуу?
– Онлайн бассаап нөҥүө дьоҥҥо көмөлөһөбүн. Үксүн дьон тус олохторугар сыһыаннаах ыйытыктарыгар үлэлиибин. Биллэн турар, инники олохторун үчүгэй түгэннэрин кэпсиибин. Өскөтүн киһи бэйэтэ итэҕэйэр буоллаҕына, ол үчүгэй сылык барыта туолар. Оттон соччото суох майгылаах, кэнэн, итэҕэлэ суох киһи киэнэ туолбакка, салгыҥҥа ыйанан хаалар түгэннээх. Суолларын хайысхатын тутуспакка ыһыллан хаалаллар. Бүттэҕэ ол. Сеанстанар киһи аһаҕас, итэҕэллээх уонна көрсүө буолара эрэйиллэр. Эппиппин үчүгэйдик ылынан сөпкө дьаһаммыт киһи олоҕо тосту уларыйар, үрдүккэ, кэрэҕэ дабайара күүһүрэр. Оттон утарылаһар, мөккүһэр, итэҕэйбэт киһи, ыйбыт суолбун тутуспакка, алдьаныыга барыан сөп. Маннык түгэҥҥэ сорох сеанстаммыт дьон буруйу бэйэбэр соҥнууллара баар суол.
– Бэйэҕин хайдах ыраастанан, көрүнэн сылдьаҕыный?
– Айылҕам көмөлөһөр уонна санаабынан Айыы Тойон таҥараттан көрдөһөбүн, үҥэбин-сүктэбин.
– Дьон тылын-өһүн төһө уйаҕын?
– Сорох дьон миигин куһаҕаны түстүүр эрэ диэн саныыллар. Эбиитин мин куһаҕаны эппитим иһин, барыта буола турарын курдук өйдүүллэр. Оннук буолбатах: барыта миигиттэн тутулуга суох. Билгэбин, көрүүбүн хайдах баарынан, тугу өйдөөбүппүнэн сурукка тиһэбин. Мөкүнү тоҕо кэпсиигиний диир буоллахха, дьону-сэргэни сэрэтээри, өй-санаа өттүнэн бэлэм буоллуннар диэн санааттан. Ол быыһыгар үтүө, үчүгэй билгэ үгүс, дьон ону өйдөөн көрбөт, аахпат.
– Эмтиигин дуу?
– Эмтээбэппин, ол миэнэ буолбатах. Үчүгэйи этэн, алҕаан доруобуйаны көннөрүөхпүн сөп. Отунан-маһынан көмөлөһүөхпүн сөп, ол өттүгэр үлэлэһэ сылдьабын. Билигин “Эбээ Маайа эмтээх отторо” диэн ааттаах эмтээх оттору тарҕатар үлэни саҕалыахтаахпын.
– Уустук эпэрээссийэни ааспыт эбиккин. Чөлгөр түстүҥ дуо? Итинник буолуохтааҕын сэрэйэн көрөр этиҥ дуо?
– 2019 сыл бүтүүтэ мэйиибэр уустук эпэрээссийэни ааспытым. Балтараа сыл кэриҥинэн чөлбөр түһэн, этэҥҥэ үлэлии-хамсыы сылдьабын. Төбөбөр ыарыы тахсыахтааҕын оҕо сааспар Үөһэттэн эппиттэрэ, өссө “өлүөҥ” диэбиттэрин “өлбөппүн, биллим да эмтэниэм” диэн мөккүспүтүм. Онтон бириэмэтэ кэлэн, мэйиим эргийбитигэр “дьэ, бу буолла быһыылаах” дии санааммын, тутатына көрдөрүнэн балыыһаҕа киирбитим. Быраастар “хайдах биллиҥ?” диэн соһуйбуттара.
– Дьоҥҥо диагноз туруоруоххун сөп дуу?
– Диагноһы быраас эрэ туруорар бырааптаах. Мин көннөрү көрөн, туох ыарыы тахсыан сөбүн, ону сэрэтэбин. Ону эмиэ сорох дьон кырыыс курдук ылынар. Итэҕэйэн баран көрдөрбөттөр, эмтэммэттэр уонна эмиэ буруйдууллар. Ол эрээри үгүстэрэ, син истэн, эрдэттэн эмтэнэн, доруобуйалара көнөр турукка киирээччи.
– Хайдах көрөҕүн-истэҕин?
– Утары көрөн олорон эбэтэр онлайн консултаассыйаҕа тустаах киһиэхэ үчүгэйин эрэ булан кэпсиибин. Киһи уйулҕатын харыстаан туран, үлэни ыытарга кыһаллабын, санаабынан алҕаан амалыйан, көрдөһөн үлэлиибин. Онон, үлэлииргэ уустук.
– Бэйэҕин киммин диэн сананаҕын?
– Түөрт саастаахпар “миигин тоҕо киһи оҥордугут?” дии-дии, түүн ойон туран аймаммыппын өйдүүбүн. “Ким эрэ миигин накаастаан бу Орто дойдуга түһэрбит” диэн уйа-хайа суох ытаабытым. Онон, бэйэбин киһи курдук баччааҥҥа диэри ардыгар ылыммаппын. Кутум хайдах эрэ атын оҥоһуулаах курдук, оттон сүрүм, биллэн турар, киһи киһинэн. Мин удаҕан буолбатахпын, ичээн эттээх көрбүөччү буолабын, аныгылыы эттэххэ –экстрасенс.
– Бу уустук кэмҥэ сахаҥ дьонун хайдах уоскутаҕын?
– Туох барыта бүтэр уһуктаах. Аһара аймаммакка, долгуйбакка, хас биирдии түгэни сыаналаан, билиҥҥи олоҕунан олоро сатааҥ. Бары күн аайы тыыннаах сылдьарбытыттан дьоллонуох тустаахпыт. Күҥҥэ 40 моһол баарын умнумаҥ. Дьолу-соргуну! Кытаанах санааны! Чэгиэн туругу!
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
