Саха итэҕэлин туһунан элбэхтик кэпсэтэбит. Ол эрээри, төһө итэҕэйэбитий? Ким олоҕун салайынарга, оҕону иитиигэ,бэйэни, аҕа-ийэ ууһун көмүскүүргэтуһанарый? Уустук боппуруос. Оттон Ирина Егоровна Лукина, дьоҥҥо биллэринэн Уйусхаана, Тэрискэ кэлэн үөрэнэн, итэҕэли тарҕатыыга 21 сыл устата босхо үлэлээн кэллэ. Кини курдук Айыы итэҕэлин билбит, ылыммыт, саха итэҕэлин дьиҥ күүһүн дириҥник итэҕэйбит киһи ахсааннааҕа чахчы.
Эн Айыы итэҕэлигэр кэлииҥ туохтан саҕаламмытай?
– Мин олох эдэрбэр, 30-чабар, сүрэхпин эппэрээссийэлэппитим кэннэ “вторичный бактериальный эндерокорпит” диэн ыарыы буулаан, туох баар уорганнарбын барытын сиэн барбыта. Сэттэ сылы быһа суорҕаҥҥа-тэллэххэ, хамсаатым да тэмпэрэтиирэм тахсан, уотунан умайа сыппытым. Сыл аайы эппэрээссийэлэммит сирбэр барар этим. Тиһэҕэр тиийэн онно“аны кэлимэ, эми сатаан испэт буолбуккун, таҥара төһөнү биэрбитинэн олор” диэбиттэрэ. Дьиэбэр дьыбааҥҥа сытан “Олоҕу төрүт билбэккэ, бачча эдэр сааспар хайдах күн сириттэн барыахпыный?” диэн толкуйдуурум. Уонна “суох, маннык төрүт табыллыбат, ыарыыны бүөбэйдээбэккэ, ыарыыттан босхолонортугу эрэ гыннахха табыллыыһы” диэн күүстээх санааны ылыммытым. Ити быыһаныым бастакы олуга эбит. Онно өйдөөбүтүм, наар ыалдьарбын эрэ, ыарыыбын эрэ бүөбэйдиирбин, ол онно эрэ хаалан хаалбыппын, дьоҥҥо аһыннаран, кинилэртэн сүр ылар курдук буолбуппун. Киһи ыарыыттан тахсар туһугар ону суох гыныахтаах, босхолонуохтаах эбит. Онтон ыла тэлэбиисэртэн, араадьыйаттан, кыраны ааҕан, эмтэнии элбэх көрүҥүн: уринотерапияны, оһоҕоһу ыраастааһыны, аччыктааһыны уо.д.а. барытын боруобалаабытым. Оннук сылдьан Сайыына туһунан иһиттим. Эмтэнэ сылдьан турукка киирэргэ үөрүйэх этим, онон миигин ылбыта. Кини үөрэҕэ мин дьиэҕэ сытаммын араас кинигэлэртэн аахпыт үөрэҕим курдук этэ. Түргэн баҕайытык ылыммытым.Бүтэрэн баран балтараа сыл көмөлөһө сылдьыбытым. Онно элбэх киһини кытта билсэн, саҥарар, дьоҥҥо санаабыппын тиэрдэр буолбутум. Ол кэмҥэ маҥнайгы хоһооннорбун суруйбутум. Дьүөгэм Полина Перуашева 1998 с. кыһын араадьыйаҕа “Уйусхаана хоһоонноро” диэн биэрии оҥорбута. Ол этитиинэн кэлбит “Ой дуораана” диэн кинигэбэр киирбит хоһооннорбун муусука доҕуһуоллаах бэйэм аахпытым. Онон сүрүм үрдүү түспүтэ, бэйэбэр эрэлим улааппыта. Биэриини элбэх дьон истибит этэ, “итэҕэлгэ сыһыаннаах эбиккин” диэбиттэрэ.
Христианнар таҥараларын дьиэтигэр сылдьыбытыҥ дуо?
– Үтүөрэн иһэммин таҥара дьиэтигэр бара сылдьан сөбүлээбэтэҕим. Ньукуолускай таҥара дьиэтин тулакириэстээх хаамыыныоҥорбуттарыгар барбытым. Тугу этэллэрин истээри инники мэлэйэн турдахпына, баачыкалара уулаах орогуоһа дэйбииринэн уунан ыспыта сирэйбэр түспүтүн наһаа абааһы көрбүтүм.
Онтон балтым барахсан эдэр сааһыгар өлбүтэ. Ол саҕана мэлииппэ сакаастыыр буолан эрэллэрэ. Ону тиийэммин, сылайа-сылайа уочараттаан балтым аатын суруйан биэрбиппэр, “крещенай дуо?” диэн ыйыттылар.“Суох” диэбиппэр, “оччоҕо тоҕо манна кэллиҥ?” диэн куруубай баҕайытык эппиттэригэр, сирэйгэ бэрдэрбит курдук санаммытым. Хомойдум уонна тахсан иһэн “аны манна сылдьыбаппын” дэммитим. Барыта мин айылгыбар барсыбат, тосту-туора курдуга.
Тэрискэ хайдах тиийбиккиний?
– Ол саҕана хайа да итэҕэли улаханнык ылымматым.“Туох эрэ баар буолуохтаах” диэн сэрэйэбин гынан баран, билбэппин.
Хоһооннорум тахсыбыттарын кэннэ1998 сыл ахсынньыга П.Перуашева уонна саха тылын учуутала М.А. Попова, Сайыынаҕа бииргэ сылдьыбыт киһим “Манна Тэрис диэн киһи баар,“Айыы үөрэҕэ” диэн кинигэни суруйбута. Наһаа үчүгэй хостоох, онно араас сиэри-туому оҥорор. Эн итэҕэлгэ сыстаҕас курдуккун, киниэхэ бара сырыт” диэтилэр. “Айыы үөрэҕэ”, “саха итэҕэлэ” диэн тыллар хайдах эрэ сүрэҕим ортотунан киирдилэр. “Барыам” диэтим.Уонтан тахса сыл ыалдьан сытар кэммэр“дьону кытта сылдьарбар учуутал наада” диэн көрдөһөр этим. Ол кэлбитин билигин өйдүүбүн. Төлөпүөн нүөмэрэ биэрдилэр. Киров уул. 33-гэр бааллар эбит. Устинья Копыринаҕаэрийэн тиийдим.Тэриһи кэпсээтэ, “туом оҥоробут” диэтэ. Ол туомнара диэн тугун билбэппин эрээри, бүтэйдии “бу туох эрэ үчүгэй эбит” дии санаатым.“Наһаа үчүгэй эбит, мин онно үлэлиэм этэ” диэтим. Онуоха: “Доҕоор, биһиги хамнаспыт суох ээ..” --диэтэ. Мин онно үөрдүм. Тоҕо диэтэххэ, көҥүлү биллэҕим дии. Хамнастаах буоллаҕына, баайыллан хаалаҕын. “Хамнаска наадыйбаппын, тугу эрэ гыныахпын баҕарар киһибин” диэтим. Эппит күннэригэр таһырдьа тыбыс-тымныы, дьиэм чугас да буоллар, аҕылаан-мэҕилээн аҕай тиийдим. Үчүгэй баҕайы саха кыыһа көрүстэ. Онтон Тэрис кэллэ, паапка кыбыныылаах. Урут “Туймаада” маҕаһыыҥҥа сылдьанхаста да элэс көрөн аһарбыт киһим эбит. Кылгас цигейка сонноох, туох эрэ түүлээх бэргэһэлээх, паапка тутуулаах уонна салааскаҕа оҕо соһон иһэр, ыксаабыт-бохсообут буолара. Кэпсэттибит, кинигэбин көрдөрдүм, кини миигин тута өйдөөтө.“Айыы үөрэҕэ” диэн күөх тастаах кинигэни биэрдэ. Кини эппитин барытын түргэн баҕайытык өйдөөтүм. Ханна эрэ аахпыт, билэр курдукпун, наһаа сөбүлээн иһиттим. Кинигэни аахтым, айыылар алгыстарын үөрэтэн бардым. Бастаан сэрэдэҕэ таҕыстым, ол күн биир да киһи кэлбэтэ. Субуотаҕа биир-биир кэлэн бардылар. Ити кэмҥэ ыйдааҕы туомнарга, таҥхаҕа олус элбэх киһи сылдьара. Бары Тэриһи айахтарын атан баран истэллэрэ.Кини кэпсиирэ олус дьикти буолара,сөҕө саныырым. Мин кини барыар диэри, бастаан айахпын атан баран истэрим курдук, оннук сылдьыбытым. Биир да тылын сиргэ түһэрбэккэ истэрим. Кини этэрин истэн туомнары оҥорорго үөрэммитим. Ити курдук сүүрбэччэ сыл бииргэ үлэлээбиппит. Дьиктиргиирим диэн, хаһан да маны хайаан да оҥор, маннык үлэлээ диэн ыххайбат этэ. Оннук гынан,кини барбытын да кэннэ, “Тэриһи кытта 1998 сылтан үлэлии сылдьабын” диибин. Тэрис“мин суох да буоллахпына, Айыы хоһо тохтуо суохтаах” диирэ. Өр сыл бииргэ үлэлээн миэхэ эрэнэр этэ. Мин билигин 300-тэн тахса туому оҥоробун. Күннээҕиттэн ыйдааҕытыгар тиийэ. Кэнники сылларга миэхэ эрэнэрэ элбээбитэ. Ол иһин итэҕэли дьоҥҥо тиэрдэр бэйэм эбии ньымалары булар буолбутум. “Айыы оҕото” диэн биэриини “Саха”НКИХ-хэ 13 сыл ыыттым, ону сабан кэбиспиттэрэ хомолтолоох. Бу үлэбин үрдүктүк сыаналыыбын. Тоҕо диэтэххэ, Айыы үөрэҕэр биир көлүөнэ дьон улаатта. Ити сиэрдэри, кэс тыллары истибиттэрэ, айыы халлаанын иччилэрин араарар буолбуттара улааттахтарына да хаалан хаалыа. “Түмүгүн билигин күүппэппин, инникигэ үлэлиибин” диэн өйдүүбүн. Уон оҕоттон биир оҕо үчүгэйдик өйдөөн, олоҕор ол сиэри туттан улааттаҕына, мин биир бүтүн аҕа дуу, ийэ дуу ууһун быыһаабыт курдук буолабын. Итэҕэл, мин өйдүүрбүнэн, суруйалларынан даҕаны,өбүгэлэрбит тыыннаах буолар туһугар үгүс сыллар тухары олохторугар туттан кэлбит үгэстэрэ.Итэҕэлбитин ыһыктыбакка, тылбытын уонна сиэрбитин-майгыбытын, күннээҕи олоххо туттуллар туомнарбытын умнубатахпытына -- саха дьонун быһыытынан төрүт сүтэн, симэлийэн хаалыахпыт суоҕа. Дьиҥинэн, итэҕэли бэрт судургутук өйдүөххэ сөп. Итэҕэл - биһиги айыыларбыт, өбүгэлэрбит санааларыгар, этэр тылларыгар этэн хаалларбыттара. Кинилэр барытын иччилээн, тыыннааҕымсытан өйдүүллэрэ. Ол иһин кинилэр сиэрдээх-майгылаах этилэр. Хас биирдии киһи тулатын иччилээн, тыыннааҕымсытан көрөр буоллаҕына, кини -- сиэрдээх-майгылаах киһи. Аныгы дьон айылҕабытын,тулалыыр эйгэбитин тыыннааҕымсытан көрбөт буоллубут. Салгын -- иччилээх, уу -- иччилээх, уот, буор, от-мас -- иччилээхтэр, ол иһин саас аайы тиллэн кэлэ тураллар. Олору өйдүүр, кинилэргэ оннук сыһыаннаһар буоллаххына -- биһиги итэҕэллээх буолабыт. Онтон ордук улахан дириҥ өйдөбүл суох!
Айыы дьиэтигэр кэлбит дьоҥҥо туому оҥордохпутуна, биирдэ да сырыттахтарына, үтүө өттүнэн дьайар, олохторо тупсан барар. Биһиги кини өйүн-санаатын иччилээн биэрэбит. Оччоҕо Айыы суола бэйэтэ арыллан кэлэр. Санаата уларыйбыт киһи батыһан бара турар. Сүүрбэттэн тахса сыл үлэлиирим тухары биир да киһи “Айыы дьиэтигэр сылдьан бу айылаах буоллум, иэдэйдим” дииринистэ иликпин. Билигин ханна баҕарар сырыттахпына урут сылдьыбыт дьонум көрсөн “эйиэхэ сылдьыбытым, туһаммытым” диэн махтаналлар. Ким оҕоломмутун, кэргэн тахсыбытын, дьиэлэммитин, олоҕор табыллыбытын барытын Айыы дьиэтин кытта ситимнииллэр.
Алгыс күүһэ туохханый?
– Ити – былыргы өбүгэлэрбититтэн кэлбит, кинилэр Айыылар, иччилэр тылларынан санаабыт санаалара, саҥарбыт саҥалара, эппит этиилэрэ. Ити барыта үйэттэн үйэҕэ таҥыллан, чочуллан, алгыс олуктара буолбуттара. Алгыһы оҥорор киһи олуктары толору билиэхтээх. Айыы халлаанын 63 түмүгүн толору өйдүөхтээх.Алгыһы оҥороргор эн быһаҕас-отоҕос этиэ суохтааххын. Ол аата, аан дойду аҕыс иитэ-саҕата, хайысхата, киһи түөрт өттө. Ити хайысхалары билэр буоллаҕына, киһи сатаан алгыыр.Алгыспыт барыта харыстыыр, инникини, кэлэр кэми тускулуур, сүрү үрдэтэр, сүргэни көтөҕөр, киһини чэлгитэр.
Сыыһа эттэххинэ бэйэҕэр охсууланар дуо?
–Үгүс алгысчыттар олуктары билэллэр. Мин кэтээн көрөрбүнэн – охсуута суох. Сыбаайбаларга, үбүлүөйдэргэ алгыһы оҥороллор дии, онно уоту алгыырга сөптөөх тыллары тутталлар.Хомоҕой, кэрэкэ тыллары этэн дьон үөрдэҕинэ-көттөҕүнэ,сөбүнэн ааҕыллар.
“Саха итэҕэлигэр кэлэн доруобуйам тубуста, өлөрө сыспыт ыарыыттан букатыннаахтык босхолоннум” дии саныыгын дуо?
– Төрүт 100 % бигэргэтэбин. Айыы итэҕэлинэн үтүөрэн этэҥҥэ сылдьабын. Мин атырдьах ыйыгар төрөөбүтүм, Аан Дьааһынтан туттарыылаахпын. Кини дьиҥи,кырдьыгы тутуһар майгыны биэрэр. Аан Дьааһын айыы суолугар ытык эппитинэн, сүрэхпитинэн ойбонноох. Мин дьиҥи, кырдьыгы тутуһан, сүрэхпинэн өйдөөн, сүрэхпинэн көрөн сиэри-майгыны тутуһабын. Өйбүнэн-санаабынан бэйэм быһыыбын-таһаабын да оҥостуохпун сөп, эппин-сииммин салайынар кыахтаах таһымҥа тиийдим. Киһи тугу баҕарарын, өйүнэн кыайаары, маҥнай өйүгэр дьүһүйэн көрөр, баар курдук саныыр. Этиҥ-сииниҥ ону ылынан үтүктэн барар.
Өйгүнэн-санааҕынан ис уорганнаргын эмтиэххин, үлэлэрин салайыаххын сөп буоллаҕа...
– Итини атын омуктар “медитация” диэн ааттыыллар. Мин ону, судургутутан, сахатытан, дьону дьүһүйэн көрөргө, саҥарарга, хоһуйарга, алгыс тылын этэргэ үөрэтэбин. Оччоҕо киһи тэтимэ уларыйан барар. Алгыспыт барыта киһини быыһыыр, харыстыыр суолталаах. Айылҕа алгыһа хайдах курдук киһи доруобуйатын тупсарар күүстээҕий? “Салгын иччитэ --тыыммын уһат!” диигин, бүттэ. Ону санаан кэбиһэҕин, өйүҥ-санааҥ ону барытын тутуһа сылдьар. Уу иһэргэр “Уу иччитэ, испин-үөспүн өҥсүт” диэн санаан кэбистиҥ, оннук тутуһуллар. Иэйиэхсит алгыһа барыта доруобуйаны тупсарарга анаммыт. Мин ханна да сырыттарбын мэлдьи харысхаллаахпын. Оннооҕор ыттан, итирик киһиттэн куттаммаппын. Сарсыардаттан харысхалбын оҥостон кэбиһэбин. “Аҕыс Айыым аргыстас, сэттэ иэйиэхситим эҥээрдэс” диэн алгыһы түһэрдим, күлүкпүн ыраастаан биэрдим, бүттэ:харысхалым үлэлиир, бэйэбэр эрэллээхпин. Ыт ыраах иһэн үрдэҕинэ, мин харысхалбын саныы түһэбин, оччоҕо ыт таспынан эргийэ баран хаалар. Мин төһө киэҥ былыттаахпын, күрүөлээхпин (аура- ВС.) да, оччо ырааҕынан тумна барар. Өссө “бүгүн кэҥээбит” эбэтэр “чарааһаабыт” диэн үөрэтэбин.
Куһаҕан санаа сыстыбытыттан хайдах ыраастаныахха сөбүй?
– Ити ыраастаныы диэн тыл Айыы итэҕэлигэр барбат. Буруо-тараа таһааран ыраастааһын -- атын итэҕэл көстүүтэ. Саха киһитэ алгыһынан тулатын иччилиир. Куһаҕаны киһи бэйэтин санаатынан былытыгар,күлүгэр олордон санаатын ыаратар, саннын баттатар. Итинтэн барытыттан санаатын уларытан босхолонор. Ханна кэллэ да, ол сирин “бэйэм баарбынан, тыыннаахпынан, үтүө санаабынан, сылдьыбыт сирбин барытын сырдыгынан сыдьаайан иччилиибин, чэлгитэбин” диэн саныахтаах. Киһи санаатын үтүөҕэ, эрэлгэсалайынан бэйэтэ чэлгийэр, бөҕөргүүр, чөл туруктанар.
Тэрис балаҕана сабыллыбытын кэннэ ханна үлэлиигитий?
– Биһиги салгыы Айыыбыт үөрэҕин дириҥэтэн, атын өссө үрдүк таһымҥа таһаардыбыт. Тэрис кинигэлэргэ этэн барбыта ырытыллан, тус-туһунан кыра-кыра кинигэбуолан дьоҥҥо тиийэр буолуохтаах. Туомнарбытын өссө дириҥэтэбит. Билигин төһө да балаҕаммыт сабыллыбытын иһин, Бааһынай ырыынагар үһүс этээскэ “Дьолуо хоһо” диэн Тэрис баарыгар арыйбытсирбитигэр мин субуота аайы үлэлиибин. Сэрэдэҕэ, чэппиэргэ Тупсууна диэн эдэр кыыһы үөрэппитим үлэлиир. Онно мин төлөпүөнүм суруллан турар, наадыйбыт киһи булар. Ураһабытын Сайсарыга көһөрөн, Мохначевскай Байбал Байбалабыс тиэргэнигэр Лонгинов уулуссатын 42/5 “а” диэн аадырыска тутан бүтэрэн эрэбит. Балаҕан ыйыгар арыйыахпыт. Түмсэр, үөрэтэр сирбит буолуоҕа. Түгэнинэн туһанан, хас биирдии дьиэ хаһаайката, эбэтэ миэхэ кэлэн үөрэнэн, бэйэтин аҕатын ууһун көмүскүүр харысхал түһэрэргэ, уоту хайдах алы гынарга, дьиэни хайдах иччилииргэ,оҕону иитэргэ кэлэн үөрэниэн сөп. Биирдии-иккилии күннээх үөрэҕи үөрэтэбин. Онно хас биирдии киһи таһымынан сөптөөх кинигэлэрибиэрэбин.
Ытыктабыллаах Уйусхаана, дириҥ, Айыы итэҕэлин ис өттүн арыйан көрдөрбүт итэҕэтиилээх кэпсээниҥ иһин махтанабыт! Айыы итэҕэлин тэнитэр махталлаах үлэҕэр ситиһиилэри баҕарабыт!
Владимир Степанов.
