Ааспыт үйэ 90-с сылларыттан саҕалаан Саха тэлэбиидэнньэтигэр эдэркээн ыытааччы, лоп бааччы саҥалаах, оттомноох Катерина Григорьеваны (Кривогорницына) бары даҕаны сөбүлээн көрөрбүт. Оччолорго бэйэм дьиэ хаһаайката буолан олорон, кини доруобуйаҕа аналлаах “Чэгиэн” биэриитин сэҥээрэрим, “Көмүс дорҕоон” мусукаалынай бырайыагын сэргиирим. Тэлэбиидэнньэ биллиилээх суруналыыһа – бүгүн биһиги эрэдээксийэбит ыалдьыта.
Икки дойдум – икки кынатым
– Катерина, Хотуттан, Илин Эҥээртэн силис-мутук тардан, бэрт халыҥ аймахтар эбиккит.
– Мин учуутал уонна эмчит дьиэ кэргэнигэр иккис оҕонон төрөөбүтүм, үс уолу кытта соҕотох кыыспын. Аҕам Юрий Иванович Кривогорницын – Мэҥэ Хаҥалас Мэлдьэхсититтэн, ийэм Мария Николаевна Реброва Абый Сыаҥааннааҕыттан төрүттээхтэр. Мин ийэм дойдутугар – Сыаҥааннаахха – төрөөбүтүм. Ийэлээх аҕам үөрэхтэрин бүтэрээт, онно баран олохсуйбуттара. 4 сааспар сырыттахпына, аҕабыт дойдутугар – Мэҥэ Хаҥаласка көһөн кэлбиппит. Онон, икки дойдулаахпын – икки кынаттаахпын диэн киэн туттабын. Иккиэннэрин кытта ситимим дириҥ уонна бигэ.
Оҕо сааһым олус дьоллоохтук ааспыта. Сэбиэскэй кэм оҕолоро бары даҕаны биир тэҥ гынан баран, наһаа истиҥ уонна ыраас эйгэҕэ улааппыппыт. Икки өттүттэн – Ребровтар уонна Кривогорницыннар – халыҥ аймахтарбыт. Оҕо сылдьан олоххо көрүүбүтүгэр, инники дьылҕабытыгар кырдьаҕас дьоммутуттан элбэҕи иҥэриммиппит. Кыра кылааска Хара аҕыс кылаастаах оскуолатыгар, кэлин Майа орто оскуолатыгар дириҥ билиилээх, кыахтаах, идэлэригэр олус бэриниилээх учууталларга үөрэммитим. Саха уонна нуучча тылын, литэрэтиирэтин, устуоруйа, омук тылын, география, биология уруоктарын ордук сөбүлүүрүм. Оскуолаҕа үчүгэйдик, ситиһиилээхтик үөрэммитим.
– Бииргэ төрөөбүттэр бары суруналыыстыка эйгэтигэр сыһыаннааххыт дуо?
– Бары суруналыыстарбыт: убайым Иван Кривогорницын – киинэ уонна тэлэбиидэнньэ биллиилээх режиссёра, идэтин чыҥха баһылаабыт киһи. Быраатым Руслан – хаартыскаҕа түһэрэр суруналыыс, элбэх хаһыакка айымньылаахтык үлэлээбитэ, суруйар да дьоҕурдааҕа. Хомойуох иһин, баара-суоҕа 33 сааһыгар суох буолбута, олоххо элбэҕи ситэрбэккэ барбыта. Кыра быраатым Родион Кривогорницын – биллэр суруналыыс, успуорт эйгэтин туһунан элбэх суруйуулаах, хас да дьоһун кинигэлээх,
В. Степанов аатынан бириэмийэ лауреата, “Спортивная Якутия”, “Саха сирэ” хаһыакка эрэдээктэринэн үлэлээбитэ.
Бары бу хайысханан барбыппытыгар төрөппүттэрбит улахан өҥөлөөхтөр. Оҕолор бары кинигэ, хаһыат, сурунаал, киинэ, муусука эйгэтигэр улааппыппыт. Аҕабыт биһиэхэ биэрбит, олохтообут иитиитэ диэтэхпинэ алҕаһаабатым буолуо. Хас сайын аайы куоракка киирдэхпитинэ, түмэллэргэ сырытыннарара, таһаҕаспыт улахан аҥаара хайаан да кинигэ буолара. Дьиэбитигэр сүрүн баайбыт эмиэ кинигэ этэ. Оччолорго оҕо-ыччат сурунаалын, хаһыаттары барытын кэриэтэ суруйтарар этибит. Маны тэҥэ диафильм көрөрбүт, быластыыҥка истэрбит, магнитофоҥҥа саҥабытын устар, интервью ылар, хоһоон ааҕар, ырыа ыллыыр идэлээх этибит. Ийэбит Мария Николаевна эмп эйгэтигэр өр сылларга эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Эбэ, эһэ диэн суох этэ, сыры-сыллатааҕы түөрт оҕону барыбытын көрөн-истэн улаатыннарбытын таһынан, өссө дьоҕурбутун сайыннарбыт улахан өҥөлөөх. Оҕолор бары дьарыктаах буоларбыт – муусука, успуорт оскуолалара, художественнай кылаас, үҥкүү, оскуола туризмҥа хамаандата.
Киһи инникитин оҕо сааһа уонна дьиэ кэргэнигэр улааппыт эйгэтэ быһаарар эбит диэн билигин кэлэн саныыгын.
“Кыталыктан” кынаттанан...
– Оскуолаҕа сылдьан үҥкүүһүт бэрдэ быһыылааххын.
– Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр, аатырбыт “Кыталык” ансаамбыл оҕо сааһым дьоллоох, умнуллубат түгэннэрин бэлэхтээбитэ. Ансаамбыл араас көлүөнэ кыттааччылара билиҥҥэ диэри ыкса ситимнээхпит. Билигин даҕаны түмүстэхпитинэ, хайа баҕарар таһымнаах кэнсиэри, аахсыйаны тэрийиэхпитин сөп. Онно учууталларбыт Василий уонна Александра Винокуровтар тэрийэр сатабыллара, уһуйааччы быһыытынан уһулуччу дьоҕурдара улахан суолталаах. Манна бииргэ үҥкүүлээбит оҕолорум – билигин саамай чугас доҕотторум. Кыһалҕа, үөрүү, өрөгөй, хомолто түгэннэрин барытын бииргэ үллэстэн кэллибит. Өр көрсүбэтэхпитинэ ахтыһабыт, суохтаһабыт, бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэбит, өйөһөбүт. Онон, “Кыталык” диэн аҥаардас ансаамбыл эрэ буолбатах, бу – ураты кыһа, бэйэтэ туспа түөлбэ, холбоһук диэн сыаналыыбын.
Билиҥҥэ диэри үҥкүүлүүбүт. Төһө даҕаны кэм-кэрдии аастар, дьарыкпытын олох быраҕыахпытын баҕарбаппыт. Түүн да уһугуннаран үҥкүүлэттэхтэринэ, иҥнигэһэ суох тахсан үҥкүүлүө этибит диэн, бары түмсэ түстэхпитинэ күлсэбит. Оннук үөрэппиттэр эбит уһуйааччыларбыт, ытык дьоммут Винокуровтар.
Кэлин да үҥкүүнү таптааччылары түмэр элбэх бырайыагы тэрийбитим: “Дэнс-пати”, “Стиляги-пати”, “Диско-пати”, о.д.а. Маны сэргэ спортивнай бальнай үҥкүүгэ күрэхтэри тэрийсэрим. Художественнай гимнастика күрэхтэһиилэригэр биллэрээччи судьуйанан үлэлэспитим.
Онон, “Кыталыктан” кынаттанан, кэрэ эйгэтигэр улаханнык ылларбыт киһибин.
Тэлэбиидэнньэ – үгүс дьон сыралаах үлэтин түмүгэ
– Суруналыыс буолуоххун кыра эрдэххиттэн баҕарарыҥ дуо? Тэлэбиидэнньэҕэ хайдах үлэлии кэлбиккиний?
– Суруналыыс идэтин өссө 4 кылааска үөрэнэ сылдьан талбытым. “Бэлэм буол!” тапталлаах хаһыаппар юнкор этим. Аан бастаан ыстатыйабын таһаарбыттарын кэннэ суруналыыс буолар эбиппин диэн бигэтик быһаарыммыппын өйдүүбүн. Онтон ыла элбэх кэм ааста даҕаны, идэбин сыыһа талбыппын диэн биир да түгэҥҥэ санаабатаҕым. Суруналыыс буолуохтаахпын чугас дьонум бары билэллэрэ: төрөппүттэрим, учууталларым, доҕотторум. Оскуолам дириэктэрэ Н.И. Шарин математика уруогар тэтэрээппин көрө-көрө: “Кривогорницына, кырдьык, суруналыыс буолара буолуо: суруга наһаа элбэх”, – диэн күлэр буолара. Үрдүкү кылааска сылдьан бэстибээлгэ, анал киэһэлэргэ араас сынаарыйдары суруйан, тэрийэн, салайан ыытарбын көрөн, учууталларым барахсаттар: “Үчүгэй режиссёр буолууһугун”, – дэһэллэрэ. Онон, идэбин сөп хайысханан талбыт эбиппин дии саныыбын.
Оскуола кэнниттэн Мэҥэ Хаҥалас улууһун “Ленинскэй знамя” (билиҥҥитэ “Эркээйи”) хаһыат эрэдээксийэтигэр оччолорго улаханнык ытыктанар, күүстээх суруналыыстары кытта бииргэ алтыһан үлэлээбитим. 17 саастаах курьер, эрэдээксийэттэн матырыйаалы уонна макыаты типографияҕа тиксэрэр сорук-боллур этим. Маны сэргэ кэрэспэдьиэнниирим, матырыйаалы син балачча суруйар этим. Оччотооҕу “Эдэр коммунист”, “Молодежь Якутии” хаһыаттарга ыстатыйаларым элбэхтик бэчээттэнэллэрэ.
Ыра санаабын толорон, Иркутскайдааҕы судаарыстыбаннай университет суруналыыстыка салаатыгар туттарсан киирбитим. Манна эмиэ үчүгэйдик үөрэммитим. Нуучча тылыгар университет олимпиадатыгар кыайан, бииргэ үөрэнэр оҕолорбун уонна преподавателлэрбин соһуппутум. Куурустааҕы үлэҕэ, дакылаат суруйарга эмиэ туйгун буолааччыбын. Ону “сэмэй эрээригин, барытын билэр, быһаарсар эбиккин” дииллэрин, хайдах эрэ дьиктиргии, сонньуйа истэрим.
Устудьуоннуу сылдьан, оччолорго саҥа тэриллибит “Майа-ТВ” устуудьуйатыгар сайын үлэлиирим, быраактыканы барарым. Онно Эдуард Афанасьев диэн убайым курдук саныыр, ытыктыыр киһибин кытта сахалыы ырыаҕа килиип оҥорорго холонорбут, бөһүөлэк иһигэр буор-быыл кыһалҕатын арыйар сытыы репортаж устан көрдөрбүппүт. Улуус сонуннарын тиһэн, олохтоох эпииргэ тахсарбыт миэхэ кэлин тэлэбиидэнньэ суруналыыһын, репортёрун быһыытынан үлэлиирбэр улахан төһүү буолбута.
Университеты бүтэрээт, ол сыл СКиХ “Сонуннарга” үлэлии кэлбитим. Айар үлэбэр суруналыыстыка бары жанрын – хаһыаты, араадьыйаны, тэлэбиидэнньэни барытын боруобалаабытым диэххэ сөп. Кэлин интэриниэт эйгэтигэр эмиэ үлэлэспитим: “Сахалайф” иһитиннэрэр ааҕыныстыбаҕа, “Журфикс” сурунаалга балачча матырыйаалы бэлэмнээбитим. Саха тыйаатырын уонна Олоҥхо тыйаатырын тустарынан ырытыыларым хас да кинигэҕэ тахсан турар. Онтон да сиэттэрэн буолуо, билигин Арктикатааҕы култуура уонна ускуустуба культурологияҕа аспирантуратыгар үөрэнэн эрэбин. Этэҥҥэ буоллаҕына, билим эйгэтигэр холонуом.
– Тэлэбиидэнньэ, араадьыйа суруналыыстарыттан кимнээҕи ордук чорботон бэлиэтиэҥ этэй?
– Үлэбэр үтүө уһуйааччылардаах буоламмын табыллыбыт эбиппин. Араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ аксакааллара: Г.И. Захаров, Н.И. Максимов, Е.С. Миронова, А.Н. Готовцев, Н.И. Шестакова, А.Г. Зверев, о.д.а. – идэбэр улахан суолталаах уһуйааччыларым. Тылы сөпкө туттарга, саҥарарга биһигини кытта дьарыктаммыт ытык дьоммут, тыл үөрэхтээх баар-суох учуонайдарбыт М.П. Алексеевка-Дапсыга уонна Т.И. Петроваҕа сүгүрүйэбин. Уопсайынан, олоххо уһуйааччы, суолдьут, сүбэһит аттыгар баара дьолуҥ эбит. Тэлэбиидэнньэ диэн элбэх киһи сыралаах үлэтин түмүгэ буоллаҕа.
– Тэлэбиидэнньэҕэ туох саҥа уларыйыы, хамсааһын таҕыста?
– Билигин тэлэбиидэнньэ кыаҕырда, тэтимирдэ, тэхиниичэскэй да өттүнэн сайынна, байда. Үлэлииргэ үгүс кыах баар буолла. Араас аралдьытар шоу, интэриэһинэй биэрии элбээтэ, уус-уран сэрийээли устар таһымҥа тиийдибит. Сонун күн устата хаста да тиһигин быспакка тахсар. Хас да устуудьуйанан үлэлиир буоллубут. Аһаҕас быһа эпиир хото тахсар. Онон, үлэ кээмэйэ улаатта, ирдэбил да үксээтэ. Уопсайынан, тэлэбиидэнньэҕэ идэлэригэр муҥура суох бэриниилээх эрэ дьон үлэлиир кыахтаахтар. Биир идэлээхтэрим хамнас кыратын аахсыбакка туран, наһаа элбэҕи үлэлииллэр, үгүс сыраларын биэрэллэр. Кинилэр үлэлэрэ дьоһуннук сыаналанара буоллар диэн баҕа санаалаахпын эрээри, ол тоҕо эрэ кыаллан испэт.
– Социальнай ситим балысханнык сайынна. Инстаграм, телеграм, ютуб ханаалларга элбэх сурутааччылаах бэйэлэрин блогердарбыт диэн ааттанар дьон элбээтилэр.
– Бу – кэм ирдэбилэ. Көрдөххө, элбэх туһалаах контент баар. Ол эрээри өйдөммөт, солуута суох, биллэн турар, элбэх. Манна майгы-сигили уларыйбыта, дьон ис туругун таһыма сиэркилэҕэ курдук ырылыччы көстөр. Аҕыйах сылтан бэттэх син бэрээдэктии, сааһылыы сатыыр курдуктар эрээри, “глобальнай ситим” ааттыын даҕаны хайа да бэйэлээх кыайан хонтуруоллаабат кээмэйдээх буолла. Бу, биллэн турар, оҕоҕо, ыччакка улахан охсуулаах.
– Билигин тугу үлэлиигин? Эн инстаграм сирэйгэр “Доруобуйа” аһаҕас биэриини ыытан эрэҕин. Урут тэлэбиидэнньэҕэ “Чэгиэн” биэриини ыыта сылдьыбыккынан сиэттэрэн, дьон сүрдээҕин интэриэһиргиир эбит. Туох санааттан бу идиэйэни таллыҥ?
– Билигин уус-уран сэрийээли оҥорор дириэксийэҕэ сынаарый суруйааччы быһыытынан сылдьабын. Бу – эмиэ ураты интэриэһинэй, киһи ылларар дьарыга. Элбэх сыраны, уустук толкуйу уонна бириэмэни ирдиир чэпчэкитэ суох үлэ. Маҥнайгы улахан үлэбин – 16 түһүмэхтээх сынаарыйы – саҥардыы, дьэ, ситэрэн туттардым. Омуннаабакка эттэххэ, 3 сыл кэриҥэ суруйдум. Элбэх ыараханы көрүстүм диэххэ сөп. Эпииргэ таҕыстаҕына, кэмигэр билиэххит.
Доруобуйа тиэмэтэ син биир бэйэтэ миигин булла, ситэн ылла диэххэ сөп. “Чэгиэҥҥэ” саҕалаабыт доруобуйа уонна мэдиссиинэ туһунан санааларбын түмэн инстаграм сирэйбэр быһа эпиирдэри оҥорор буоллум. Дьон маннык хайысхаҕа наадыйар, күүтэр, сэҥээрэр эбит. Инстаграмҥа @katigrig диэн тус аккауммар тахсабын. Онно киирэн көрүөххүтүн сөп. Табылыннаҕына, бу хайысхабын салгыы сайыннарыам диэн баҕа санаалаахпын.
Кэпсэтиибит хаппахчытын сэгэтиэҕиҥ...
– Катерина, кэнники сылларга күөх экирээҥҥэ көстүбэт буоллуҥ. Көрөөччүлэр, бука диэн, суохтаатахтара, сүтэрдэхтэрэ буолуо.
– Үс сыллааҕыта уруккуттан аалар ыарыым дириҥээн, уһун киэҥ эмтэниим кыайтарбакка, быраастар быһаарыыларынан, улахан эпэрээссийэҕэ барар буолбутум. Оскуоланы бүтэрэр сылбар “гепатит” саһарар ыарыытыгар хаптарыахпыттан дьарҕа ыарыыга ылларбыт эбиппин. Оччотооҕу кэмҥэ элбэх оҕо ыалдьыбыта, ол содула үксүн элбэх сыл ааспытын кэннэ биллэр эбит. Быарым мөлтөөн, аккаастыыр уһугар тиийбитигэр быраастарым “быар уорганын көһөрүү (трансплантация) олоххун быыһыыр эрэ кыахтаах” диэн түмүгү эппиттэригэр, олох иһин туруулаһыым саҕаламмыта.
Уустук кэми аастым. Билигин дьонум-сэргэм, кэргэним уонна оҕолорум көмөлөрүнэн этэҥҥэбин. Москубаҕа сыл аҥаарыттан ордук эмтэнним. Бу кэм устата “Ойуурдаах куобах охтубат” дииллэринии, ыарахан кэммэр дьонум-сэргэм, чугас дьонум, кэллиэгэлэрим, доҕотторум тугунан да кэмнэммэт улахан төһүү, күүс-көмө буоллулар.
– Арассыыйаҕа чугас аймах эрэ киһи дуонар буолара ирдэнэр эбит.
– Билигин аан дойдуга, Арассыыйаҕа даҕаны быары, бүөрү, силиини (костный мозг), тыҥаны, сүрэҕи көһөрөр эпэрээссийэ оҥоһуллар. Саамай элбэхтик бүөрү уонна быары оҥороллор. Быар көһөрүүтүгэр икки хайысха баар: хаан уруу аймаххыттан эттигин сорҕотун ылан көһөрүү (родственная пересадка) уонна атын киһи киэнин олордуу (трупная, кадаверная пересадка). Кадавернай көһөрөн олордууга барарга, эпэрээссийэ оҥоһуллар куоратыгар өр кэтэһиилээх-манаһыылаах буолар, онон көһөн барыаххын наада. Онно уһун уочаракка тураҕын. Хааныҥ бөлөҕө, састааба, генетическэй өрүтэ барыта сөп түбэһэр буоллаҕына, суһаллык (2-5 чаас иһигэр) килииньикэҕэ баар буолуохтааххын. Бу, биллэн турар, ыраах олорор дьоҥҥо, биһиэхэ, сатаммат. Дьон 3 сылга тиийэ көһүтэллэр, сорохтор онно тиийбэккэ олохтон туорууллара баар.
Аймаххыттан быарыҥ сорҕотун олордорго балачча ирдэбил баар: дуонарыҥ хаан уруу чугас аймаҕыҥ буолуохтаах, кини доруобай, туох да дьарҕа ыарыыта суох, биир бөлөх хааннаах, о.д.а. генетика өттүнэн сөп түбэһэр буолуохтаах. Миэхэ чугас дьонум бары даҕаны "дуонар буоларга бэлэммит” диэбиттэрэ. Ол эрээри үксүлэрэ эмчиттэр ирдэбиллэригэр сөп түбэспэккэ сыыйыллыбыттара.
– Арассыыйаҕа аймах эрэ киһи дуонар буолара ирдэнэр. Ити төһө оруннааҕый?
– Дуонар хаан уруу аймаҕыҥ эрэ буолуохтаах диэн Федеральнай сокуон ылыллан турар. Бу – эттигинэн “эргиниини” суох оҥоро сатыыртан тахсар. Сорох дойдуга хаан уруу буолбатах дьон, холобура, кэргэнниилэр, доҕоттор, бэл, билбэт эрээри, көмөлөһүөн баҕарар ханнык баҕарар аһыныгас санаалаах киһи дуонардыыра көҥүллэнэр. Дойду аайы тус-туспа сокуоннаахтар. Уопсастыба, сокуону тутуһуу сайдан истэҕинэ, бу сокуон уларыйыан сөбө буолуо. Миэхэ чугас киһим уорганын биэрбитэ.
– Москубаҕа оҥорторо бараргар мантан квота биэрэллэр дуо?
– СӨ Доруобуйаҕа харыстабылын министиэристибэтин нөҥүө квота биэрэллэр. Мин эпэрээссийэбин “МОНИКИ” Владимирскай аатынан Москуба уобалаһын билим-чинчийэр килииньикэ институтугар, быар хирургиятын уонна трансплантациятын салаатыгар оҥорбуттара. Эпэрээссийэҕэ 9 ый устата бэлэмнэммиппит. 2020 сыллаахха хамсык дьаҥа мэһэйдээн уһаабыппыт.
– Онно биир дойдулаахпыт, Бүлүүттэн төрүттээх Александр Аммосов Арассыыйаҕа тарбахха баттанар, быары трансплантациялыыр бастыҥ хирург ахсааныгар сылдьарын истэбит.
– “МОНИКИ” институтугар икки улахан трансплантолог-хирург үлэлиир: А.А. Аммосов уонна Арассыыйаҕа аан маҥнайгы трансплантацияны оҥорбут билим дуоктара, бэрэпиэссэр, СӨ үтүөлээх бырааһа Я.Г. Мойсюк. Кинилэр иккиэн биир салааҕа үлэлииллэр: Ян Геннадьевич – билим салайааччыта, Александр Александрович – сэбиэдиссэй. Кинилэр төһөлөөх элбэх киһини олоххо төнүннэрбиттэрэ, быыһаабыттара буолуой?! Иккиэн даҕаны сүдү өйдөөх, сатабыллаах, көмүс илиилээх дьон. Майгы-сигили өттүнэн холобур буолар, киһи сөҕөр, ытыктыыр дьоно. Бу холкуларын, сайаҕастарын, киһини хайа да түгэҥҥэ өйдүүр уонна өйүүр эрэ санаалаахтар.
– Быарын биэрбит дуонар быара үүнэр дуо, төһө бириэмэнэн чөлүгэр түһэрий?
– Быарын сорҕотун биэрбит дуонар туруга сыыйа көнөр, урукку кээмэйигэр тиийэр. Киһи этигэр-хааныгар быар – чөлүгэр түһэр кыахтаах соҕотох эттик. Дуонар киһи чөлүгэр түһэр эрээри, кини доруобуйата, биллэн турар, кэбириэн эмиэ сөп. Ол иһин кинилэр эмиэ мэлдьи сөптөөх кэтэбилгэ сылдьыахтаахтар эрээри, ол билиҥҥитэ кыаллыбакка турар. Эпэрээссийэ кэнниттэн кинилэр туруктарын сыныйан көрбөттөр. Манна дойду таһымыгар анал сокуон ылыллыан наада.
Реципиент уонна дуонар кыһалҕата...
– Ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэбитигэр уорганы көһөрөн олордор буолбуттара 20 сыла буолла.
– Өрөспүүбүлүкэҕэ трансплантология сайдыытын сүрүн үс түһүмэххэ араарыахха сөбө буолуо. 2002 сыллаахха бастакы бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев көҕүлээһининэн өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастаан бүөрү көһөрбүттэрэ. Бу эпэрээссийэни Мэдиссиинэ национальнай киинигэр, үөһэ этэн аһарбыт хирурум Я.Г. Мойсюк Москубаттан кэлэн оҥорбута. Бу – уорганы көһөрөн олордууга маҥнайгы олук. Онтон иккис түһүмэх – 2013 сыл. Бу сыл биир дойдулаахпыт А.А. Аммосов эмиэ Мэдиссиинэ национальнай киинигэр аан бастаан быар курдук сүрдээх уустук эттиги аймах дуонартан ылан, көһөрөр эпэрээссийэни оҥорбута саха мэдиссиинэтин устуоруйатыгар киирбитэ. Онтон үһүс түһүмэх – 2018 сыл. Бу сыл икки сүрүн хирургическай киин: 1-кы уонна 2-с №-дээх өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа хирурдара бэйэлэрэ (киин килииньикэттэн көмөтө суох) дуонартан (трупнай, кадавернай) бүөрү уонна быары көһөрөр бастакы эпэрээссийэни ситиһиилээхтик оҥорбуттара. Бу мэдиссиинэ эйэтигэр сүүнэ улахан хардыы буолбута. Манныгы ситиспит эрэгийиэн Арассыыйаҕа олох аҕыйах.
Хомойуох иһин, бу сүҥкэн ситиһии кэнниттэн өрөспүүбүлүкэҕэ трансплантология иннин диэки улаханнык сайдыбата диэххэ сөп. Маныаха харгыс буолар төрүөт баһаам: Федеральнай сокуон хааччаҕа, федеральнай бүддьүөккэ үп тыырыллан кэлбэтэ, эбиитин кэлиҥҥи 2 сылга хамсык дьаҥа турбута буолар.
Ол да буоллар, ааспыт сыл ахсынньытааҕы көрсүһүүгэ доруобуйа харыстабылын миниистирэ Л.Н. Афанасьева эрэннэрбитинэн, трансплантология сайдыахтаах, болҕомто ууруллуохтаах. Онон, эрэлбит улахан. Дьиҥэр, трансплантология бүөр уонна быар ыарыылаах дьон кыһалҕатын быһаарыыга эмтээһин атын ньыматыттан быдан көдьүүстээх. Дьон букатыннаахтык быыһанар, үйэтэ уһуур, олоҕун уйгута тупсар. Аны экэниэмикэ да өттүнэн ылан көрдөххө, балыыһаҕа сытыаран эрэ эмтииргэ, диалиһы тэрийэргэ быдан элбэх үп уонна күүс барар.
Онтон быар көһөрүүтүн ааспыт киһи, биллэн турар, быыһанар, урукку олоҕор төннөр. Ол эрээри ыарыһах кыһалҕата олох сүтэр диир сатаммат, трансплантацияламмыт киһи олоҕо тосту уларыйар. Үйэтин тухары уонна тиһигин быспакка, күн аайы ыарахан тутуллаах “иммуносупрессивнай” диэн ааттаах, сыаналаах эми иһэ сылдьыахтаах. Бу эми кэмиттэн кэмигэр биэрэн иһэллэрэ сороҕор табыллыбат, мэлдьи баар буолбат.
Холобура, билигин оннук эмпит босхо испииһэгинэн кэлэрэ уустук буолла. “Сахафармация” аптыакаларыгар биэрбэт буолбуттара ыйтан орто. Онон, тустаах дьон бэйэбит атыылаһан эрэбит. Эмп кыраныысса таһыгар оҥоһуллар буолан, билигин тиһигин быспакка кэлэрэ хааччахтаах буолла.
Ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэҕэ трансплантология олохтоммута 20 сылыгар анаан биһиги, реципиеннэр түмсэн хас да киэҥ хабааннаах тэрээһини ыыппыппыт. Бэс ыйыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи медиа-кииҥҥэ он-лайн төгүрүк остуол тула доруобуйа харыстабылын салайааччыларын, туһааннаах эмчиттэри, дьокутааттары, реципиеннэри, дуонардары мунньан кэпсэтии ыыппыппыт. Онно туох баар муҥатыйар, быһаарыллыбат кыһалҕаларбытын арыйбыппыт, санаабытын этиммиппит, туруорсубуппут. Онтон сыл бүтүүтэ эмиэ бу туруорсууларбытын олоххо киллэрэр сыалтан, СӨ Доруобуйаҕа харыстабылын миниистирэ Л.Н. Афанасьеваны кытта реципиеннэр уонна дуонардар көрсүһүүлэрин ыыппыппыт. Онно биһиги туруорсууларбытын тустаах министиэристибэ ылыммыта, онон, чопчу харданы, быһаарыныыны күүтэбит.
Биһиги тыыммытын өрүһүйбүт, хорсун эр санаалаах дьоммутугар – дуонардарга махтанан “Дар жизни” диэн анал, бочуоттаах бэлиэни олохтоон, оҥорторон туттардыбыт. Дуонардарбыт доруобуйаларыгар болҕомтону уурарга улахан үлэ барда. Бу бырайыак “Дар жизни” уопсастыбаннай холбоһук салайааччыта Наталья Каратаева көҕүлээһининэн олоххо киирдэ. Онон, маҥнайгы хардыы баар диэххэ сөп. Ааспыт сылга дуонардар туруктарын кэтээн көрөр тустаах поликлиникаларга аан бастаан диспансеризацияны, анаан көрүүнү тэрийдилэр. Маннык көрүү сыл аайы ыытыллыахтаах.
Бу сылга трансплантацияламмыт ыарыһахтары көрөр кэбиниэт арыллан, стационарга куойка көрүллэн, эмп боппуруоһа болҕомтоҕо ылыллыа диэн кэтэһэбит. Трансплантология диэн аныгы наука, мэдиссиинэ биир саамай чыпчаала буолар. Онон, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата бу салааны көйгөтүппэккэ, болҕомтоҕо ылан, салгыы сайыннарарыгар эрэлбит улахан.
– Реципиент уонна дуонар туох сүрүн кыһалҕаны көрсөр эбитий? Сорох дуонардар биһиэхэ болҕомто ууруллубат диэн муҥатыйаллар.
– Трансплантация кэнниттэн реципиент уонна дуонар туругун кэтиир анал сыһыарыллыбыт быраас суоҕа буолар. Ким ханна билэринэн, кыайарынан балаһыанньаттан тахсар: гастроэнтеролог, тэрэпиэп бырааска кэмиттэн кэмигэр көрдөрөн, аччаабыта 2 ыйга биирдэ анаалыс туттарыахтаахтар. Бу үксүгэр кыаллыбат суол. Билигин хамсык ыарыы кэннэ тэрэпиэптэр биһиэхэ тустаах болҕомтону уурар кыахтара суох. Гастроэнтеролог, гепатолог-инфекционист эмиэ үксэ солото суох, киһи кыайан мээнэ көрдөрүммэт. Трансплантацияны ааспыт уустук ыарыһахтары анал бэлэмнээх, үөрэхтээх быраас көрүөхтээх.
Онон, биһиги сүрүн туруорсар кыһалҕабыт Мэдиссиинэ национальнай киинигэр трансплантацияны ааспыт дьону уонна дуонары көрөр анал кэбиниэттэри тэрийэллэрэ буоллар диэн. Маны тэҥэ, стационарга киирэн, сытан эрэ эмтэнэр эмиэ уустук. Өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаҕа сылга, саатар, аҕыйах куойка миэстэ көрүллүөн наада.
– Трансплантацияны ааспыт дьон бэйэ-бэйэҕитин кытта сибээстэһэҕит дуу?
– Бэйэбит туспа бөлөхтөөхпүт. Онно кэпсэтиинэн сылыктаатахха, үгүстэрэ бырааска кыайан көрдөрүнэр кыахха тиксибэккэ, “бэйэтэ эмтиэкэ” буоларга күһэллэр. Ордук эр дьон аанньа көрдөрүммэттэр. Улууска ыраах нэһилиэктэргэ олорор дьон куоракка киирэн көрдөрөр быраастара суох. Маннык сылдьан мөлтөөбүттэрин бэйэлэрэ да билбэт буолуохтарын сөп. Оччотугар итиччэ үлүгэрдээх эмтэммиттэрэ халтайга хаалар.
Онон, трансплантацияны ааспыт уонна дуонардаабыт дьон туруктарын көрөр, анал бэлэмнээх быраас өрөспүүбүлүкэҕэ хайаан да баар буолуон наада. Кэмиттэн кэмигэр кэтэнэн көрөр, чинчийиини барытын биир сиргэ барар кыах баар буоларын, биһиги ыарыһахтар, туруорсабыт. Маны тэҥэ тыын суолталаах эминэн кэмигэр хааччылыы кэлин уустук буолан эрэрин болҕомто киинигэр ылыллыан наада.
Түгэни туһанан, олоҕум уустук, быһаарыылаах кэмигэр күүс-көмө буолбут, өйөөбүт дьоммор барыларыгар барҕа махталбын тиэрдэбин. Эһиги баар буолаҥҥыт, мин бүгүн тыынабын, олоробун, үлэлиибин, үөрэбин-көтөбүн.
Чэгиэн буолуҥ, этэҥҥэ олоруҥ, харыстаныҥ!
Саргылаана БАГЫНАНОВА
