Саха норуотун историятын үөрэтии – билиҥҥи кэмҥэ дьиэ-кэргэн санныгар сүктэрилиннэ. Үгүс ыал оҕотун батыһыннара сылдьан саха саарыннарын төрөөбүт түөлбэлэригэр сырытыннарар кыаҕа суох. Ол иһин, төрөппүттэрбит көмөлөрүнэн, икки кылаас кыттыһан, Саха сирин ытык сирдэригэр сүгүрүйэ, манна төрөөбүт-үөскээбит чулуу дьон олохторун, үлэлэрин үөрэтэ, айбыт айымньыларын ааҕа, хаампыт ыллыктарынан хаама айанныыр этибит. Маҥнай утаа Туймаада хочотун ытык сирдэриттэн саҕалаабыппыт: Соҕуруу Ытык хайаҕа (Табаҕа тумуһугар), Чочур Мырааҥҥа сылдьар этибит. Онтон Эркээни хочотун ытык сирдэригэр тиийбиппит, этнограф Гавриил Ксенофонтов үлэлэрин аахпыппыт.
Салгыы, Ксенофонтовтар төрөөбүт-үөскээбит Тойон Арыыларыгар, Тиит Арыыга сылдьыппыт. Манна Ксенофонтовтар өтөхтөрүн оннун, олохтоох дьон тэрийбит түмэллэрин көрбүппүт. Муосчут доҕорбут Олег Соловьев Суруктаах хайаны көрдөрбүтэ. Эһиилигэр Таатта сиригэр-уотугар айаннаабыппыт. Чөркөөх түмэлин сөхпүппүт-махтайбыппыт, Хадаайыга Алампа уҥуоҕар сүгүрүйбүппүт, «Ыччат сахаларга» ырыатын ыллаабыппыт, Өксөкүлээх Өлөксөй үөрэммит алааһын ыраас салгынынан тыыммыппыт. Сааһыгар Намҥа Чаҕылхай Максим – Максим Аммосов төрөөбүт Хатырыгар аһымал кэнсиэр тэрийбиппит. Оҕолорбут тохсуска үөрэнэр сылларыгар ини-бии Даниловтар дойдуларыгар дуоһуйа сынньаммыппыт, айымньыларын аахпыппыт. Салҕыы Дүпсүҥҥэ Василий Никифоров – Күлүмнүүр аатыгар сүгүрүйэ, музейы чинчийэ барбыппыт. Нөҥүө сылыгар Аммаҕа Күннүк Уурастыырапка, онтон Нөмүгүгэ Тыгын Дархан аатын ааттаан, суруллубут айымньылары ааҕа, санааытын сааһылыы тиийбиппит. Оҕолорбут оскуоланы бүтэрэн барыыларыгар саха былыргытын-быйылгытын туһунан балай да өйдөбүллээх этилэр. Атын кылаас оҕолоругар эмиэ туһалаах, кэрэхсэбииллээх буолсу диэн бүтүн оскуолабытыгар айан суолун оҥорон үлэлээбиппит.
Бу айаннар кэннилэриттэн оҕо сири-уоту (география өйдөбүллэрин), дьон-сэргэ олоҕун-дьаһаҕын (социальнай эйгэни), төрөөбүт норуотун былыргытын (историяны), суруйааччылар айымньыларын (литератураны), норуот үйэлэргэ муспут сиэрин-туомун (культурологияны), мындыр өйүн-санаатын (философиятын) ситимнээн өйдүүр буолар. Бу өйдөбүллэри ситимнээн өйдүүр киһи олоҕор тирэхтээх, өйөбүллээх буолар, олоҕун айымньылаахтык тэринэр, сайдыыга аһаҕас буолар. Онон, төрөөбүт түөлбэтин билэр, ытыктыыр, иччилиир киһи үүнэн-сайдан тахсарыгар бу үлэ олус суолталаах буолуо диэн бигэ эрэллээх үлэбитин салҕыыбыт...
Александра Матвеева, «Айыы Кыһатын» учуутала
