1999 сыллаахтан дойду бэрэсидьиэнин ыйааҕынан, олунньу 8-гар Арассыыйа наукаларын күнүн бэлиэтиибит. Ааспыт үйэлэри сэгэтэн көрдөххө, 1724 сыллаахха олунньу 8 күнүгэр (уруккунан тохсунньу 28 күнэ) Петр I дьаһалынан наука Академията тэриллибит. 1925 сыллаахха СССР наукаларын академията диэн аата уларыйбыт. Оттон 1991 сыллаахха Арассыыйа наукаларын академията буолбут.
Биһиги дойдубут наукаҕа ордук улахан ситиһиилэрдээх. Ол курдук, аан дойду үрдүнэн биосфераны үөрэтии аан бастакытын Арассыыйаҕа оҥоһуллубута, космос куйаарыгар сир оҥоһуу спутнига көппүтэ, аатамнай ыстаансыйа үлэҕэ киирбитэ. Үгүс Сэбиэскэй уонна Арассыыйа учуонайдара Нобелевскай бириэмийэнэн бэлиэтэммиттэрэ. Олортон аан бастакытын 1904 сыллаахха академик Иван Павлов, 1908 сыллаахха – Илья Мечников, 1978 сыллаахха – Петр Капица ылбыттара. Бүтэһигин 2010 сыллаахха физик К.С. Новоселов Нобелевскай бириэмийэ лауреатынан буолбута.
Билигин Арассыыйа наукаларын академията 13 салаалаах. Үс эрэгийиэннээҕи салаа, 15 эрэгийиэннээҕи киин уонна ахсаана биллибэт институттар киирэллэр. Ону таһынан, тыһыынчанан научнай тэрилтэлэр, 48 тыһ тахса үлэһиттэр: 900 академиктар уонна 1000 тахса корреспонденнар.
Науканы дьон төһө интэриэһиргиирин билээри араас саастаах, идэлээх, үлэлээх-хамнастаах дьонтон дьоҕус ыйытыкка хоруйдуулларыгар көрдөстүм. Көрөргүт курдук ордук кэрэ аҥаардар көхтөөх буолан биэрдилэр.
Нарыйа Березкина, юрист.
– Мин үрдүк үөрэх кыһатыгар киириэхпиттэн юридическэй билиминэн дьарыктанабын. 2018 сыллаахха ХИФУ юридическэй факультет аспирантуратын бүтэрбитим. Билигин кыра ахсааннаах хотугу норуоттар быраап өттүнэн көмүскэллээх буолалларын туһугар диссертация суруйа сылдьабын. Биллэн турар бэйэм эйгэбэр бастыҥ учуонайдар үлэлэрин үөрэтэбин. Ордук чуолаан научнай үлэм салайааччытын, юридическэй билим дуоктарын, профессор, Арассыыйа тарбахха баттанар биир бастыҥ конституционалиһын Владимир Алексеевич Кряжков үлэлэрин сөбүлээн ааҕабын. Дьокуускайга наука Академиятын иһинэн үлэлиир институттары билэбин уонна эдэр учуонайдары кытта үлэлэһэбин.
Марияанна Егорова, суруналыыс.
– Мин тыл үөрэхтээх буоламмын лингвистиканы, языкознаниены, этнографияны уонна да атын тылы чинчийэр билим хайысхаларын интэриэһиргиибин. Сергей Иванович Ожегов, Александр Александрович Реформатскай, Александр Афанасьевич Потебня, Лев Владимирович Щерба үлэлэрин устудьуоннуу сылдьан элбэхтэ ааҕан, үөрэтэн турабын. Билигин саха биллиилээх учуонайа Гавриил Васильевич Ксенофонтов "Урааҥхай сахалар" диэн үлэтин маҥнайгы чааһын ааҕа сылдьабын. Дьокуускайга СӨ Гуманитарнай-чинчийэр институт, Ирбэт тоҥу чинчийэр институт, Дьокуускайдааҕы научнай киин, Өрөспүүбүлүкэ билимин академията, Ю.Г. Шафер аатынан космофизика уонна аэрономияны чинчийэр институт, ХИФУ доруобуйаны научнай-чинчийэр институт баалларын билэбин.
Елена Копырина, филологическай билим хандьыдаата.
– Тыл үөрэҕин, историяны, психологияны ордук интэриэһиргиибин. Бэйэм идэбинэн тыл үөрэхтээхтэрин билэбин. Тэҥҥэ үлэлии сылдьар кэллиэгэлэрбин, чуолаан Гуманитарнай чинчийии институтугар үлэлиир тыл үөрэхтээхтэрин, "Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытын" оҥорор учуонайдары бэлиэтиэхпин баҕарабын. Түгэнинэн туһанан, кэллиэгэлэрбин Наука күнүнэн эҕэрдэлиибин. Биһиги куораппытыгар элбэх научнай институт баар. Ол курдук, СӨ Гуманитарнай-чинчийэр институт, Ирбэт тоҥу чинчийэр институт, Ю.Г. Шафер аатынан космофизика уонна аэрономияны чинчийэр институт, ньиэп уонна газ института, Хоту эрэгийиэннээҕи экономика института уо.д.а.
Альбина Пермякова, “Саха” НКИХ эрэдээктэрэ.
– Мин ордук киһи доруобуйатын уонна уйулҕаны үөрэтэр научнай үлэлэри сэргээн ааҕабын. Киһи доруобуйата 80 % аһылыктан тутулуктаах дииллэр. Онон сөпкө аһыырга, күннээҕи олоҕу сааһыылыырга туһуламмыт матырыйааллары сөбүлээн ааҕабын. Профессор Наталья Бехтерева диэн киһи мэйиитин өр сылларга чинчийбит учуонай үлэлэрин, ону таһынан, академик Вадим Кривошапкин төрүт аһылык, саха омук ыарыытын туһунан суруйууларын интэриэһиргиибин. Биология уонна ирбэт тоҥу үөрэтэр научнай институту, тыа хаһаайыстыбатын, мэдэссиинэ научнай иституттарын билэбин.
Лена Дьячковская, оҕолорун көрөн олорор эдэр ийэ.
– Науканан бу диэн үлүһүйбэппин, анаан-минээн дьарыктаммаппын эрээри, бэйэм тыл үөрэхтээх буоламмын уопсастыбаннай-гуманитарнай наукалары интэриэһиргиибин. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр наука киэҥник сайда турар дии саныыбын. Сыллата араас саҥа научнай-чинчийэр институттар эбиллэ тураллар. Холобур, Арассыыйа наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын иһинэн Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын института, Саха сирин научнай киинэ, П.И.Мельников аатынан ирбэт тоҥу үөрэтэр институт уо.д.а. баалларын билэбин. Аны СӨ наукалара бэйэлэрэ туспа академиялаахтар. Маны таһынан, ХИФУ иһинэн эмиэ араас научнай институттар бааллар: Арктическай инновационнай киин, Олоҥхону научнай-чинчийэр институт, А.Е. Кулаковскай научнай-чинчийэр института уо.д.а. Биллэр саха историятын, этнографиятын, фольклорун чинчийээччи Гавриил Васильевич Ксенофонтовы "Урааҥхай сахалар", ниэмэс уонна нуучча санскритолога Оттон Николаевич Бётлингкы "О языке якутов" диэн үлэлэринэн билэбин.
Вероника Александрова, ООО “Эрэлкээнэ+” хотуна.
– Наука диэн киһи-аймах айбыт биир сүҥкэн дьыалата буолар. Наука суоҕа буоллар олохпут бэрээдэгэ, систиэмэтэ суох буолуо этэ. Мин кэлиҥҥи кэмҥэ наукаҕа олус итэҕэйэр буоллум. Кини тылтан саҕалаан айылҕа дьиктилэригэр тиийэ бүүс-бүтүннүү дьаарыстаан быһаарар, туһаны киллэрэр. Саха тыла үөрэхтээҕим быһыытынан Е.И.Убрятова, О.Н. Бётлинг, Э.К.Пекарскай үлэлэрин сыныйан үөрэппитим. Гуманитарнай науканы чинчийэр институтка элбэхтэ сылдьан турардаахпын. Кэлин психологияҕа үөрэммитим. Карл Юнг, Зигмунд Фрейд үлэлэриттэн саҕалаан Л.С. Выготскай, Абрахам Гарольд Маслоу үлэлэрин сэҥээрэн аахпытым. Сахалартан Лазарь Андреевич Афанасьев үлэлэрин олус сэргиибин. Билигин кини үлэлэрин үөрэтэр соруктаахпын.
Мариана Тимофеева, уйулҕаһыт, нумеролог.
– Кылгастык кэпсээтэххэ мин сыыппара, астрология, хиромантия (илии сааһынан киһи дьылҕатын ааҕыы), фэн-шуй, психология наукаларынан дьарыктаммытым быйыл 21 сылыгар барда. Уопсайынан, элбэх науканы интэриэһиргиибин. Кэлин 10 тахса сыл кэриҥэ норуодунай мэдэссиинэнэн дьарыгыран, араас оту хомуйан дьону эмтиибин. Ордук улахан кыайыым тирии ыарыыта (опаясывающий лишай) буолар. 30 сыл кэриҥэ улаханнык бэргээбит ыарыыны кыайбытым. Андрей Иванович Кривошапкин үлэлэрин биһирээн ааҕабын. Наука олох сайдыытын биир көрүҥэ, ол иһин туох баар барыта наукаттан турар диэтэхпинэ, бука, сыыспатым буолуо. Саха рунатын билиэхпин, үөрэтиэхпин баҕарбытым ыраатта. Урут кэргэмминээн ыйыталаһа сылдьыбыппыт да, ону билэр, дьарыгырар киһи суох курдук этэ. Билигин саҥа ылсан эрэллэрин истибитим. Дьокуускайга баар институттартан тыа хаһаайыстыбатын институтун үлэлэрин интэриэһиргиибин.
Оксана Лугинова, ХИФУ үлэһитэ.
– Мин бэйэм тыл наукатын, этнографияны, психологияны интэриэһиргиибин. Саха тылын үөрэппит учуонайдары үгүстэрин билэбин. Тылы чинчийэр буоламмын ону үөрэтэр учуонайдар үлэлэрин ааҕабын, холобур, В.В. Радлов, Г.Д. Гачев, А. В. Дыбо. Үлэбинэн институттары кытта үлэлэһэр буоламмын барыларын билэбин.
Венера Охлопкова
