Уонча, чэ, сүүрбэччэ сыллааҕыта диэххэ, Саха сиригэр дьону эһэр куһаҕан дьаллык арыгы, табах буолара. “Арыгыттан өлөн эрэбит”, “Арыгы норуоту эһэр буолла” диэн ытанар-суланар этэбит да, аны норкуотук диэн өссө уодаһыннаах, ынырык дьаллык күөрэйэн таҕыста.

Бу эйгэттэн ыраах дьон норкуотук туһунан улахан өйдөбүлэ суохпут, иһин-таһын билбэккэ (билэ сатаабакка) дьалты сылдьар курдукпут. Киэһэ Дьокуускай чуумпу уулуссатынан баран истэххэ, “ама, бу кыра куоракка норкуотугу эргинэллэр үһүө дуо?” диэн санаа элэҥнээн ааһар. Бэл, “илдьэ бар” диэн көрдөһөн-ааттаһан элэ-была тылларын эттэхтэринэ, сорох-сорохтор сөбүлэһэ охсон бакыаты илиилэригэр ылбыттара эрэ баар буолар. Халлааны таһыйан этии буолбатах, итинник түгэн мэлдьи тахсар – баар суол.

* * *

Икки сыллааҕы дааннайынан, Дьокуускай куоракка 800-чэ наркоман баара биллибит. Саамай элбэх наркоман Дьокуускайга олорор. Ол кэнниттэн Алдан, Мииринэй, Нерюнгри, Өлүөхүмэ кэлэллэр. Атын улуустарга биирдиилээн-иккилиилээн түгэн тахсар.

Саха сирин наркоманнарын 60 %-на – 30-тарыгар диэри саастаах эдэр дьон. Итилэр ортолоругар 9-тарыттан 13-гэр диэри саастаах оҕолор бааллар. 15 саастарыттан саҕалаан норкуотук­таммыт оҕолор үгүстэрэ 30-гар кыайан тиийбэттэрэ бэлиэтэммит.

Хас сыл аайы Саха сирин мордарыгар 40-45 киһи норкуотуктан суорума суолланан киирэр. Маҥнай киһи сүрэҕэ, быара, бүөрэ сүһүрэр эбит. Ол кэннэ бары уорганнара аккаастаан бараллар. Эспиэрдэр бэлиэтииллэринэн, норкуотук доруобуйаларыгар охсон буолбакка, наркоман үксэ “передозировкалаан” өлөр эбит. Уопсайынан, наркоманияҕа саамай улахан, кыайтарбат кыһалҕанан тарҕаныыта, эргиэнэ, саҥа норкуотук көрүҥнэрэ айыллаллара буолбакка, дьон ылларан, үөрэнэн хаалара буолар. Норкуотукка ылларбыт киһи тугу да оҥорорун кэрэйбэт.

Дьокуускайга наркоман ахсаана аччыыр дуо?

Ааспыт 2020 сылга иһитин­нэр-биллэрэр эйгэҕэ “Дьокуускайга наркоман ахсаана аччаата” диэн төбөлөөх матырыйаал бөҕө суруллан тахсыбыта. Чахчы, аччаабыт дуо?

2020 сыл алтынньы ыйыгар диэри (тоҕус ый иһигэр) Дьокуускайга 361 наркоман баара бэлиэтэммит (2019 сыл алтынньытыгар диэри – 533, 172 киһинэн аччаабыт).

Аччаабыт төрүөтүн: “Хамсык туран, айан-сырыы тохтоон, хонтуруол күүһүрэн, маны тэҥэ болдьохтоох кэмҥэ диспансеризация ыытыллыбатаҕын түмүгэр көрдөрүү аччаата” диэн куорат дьаһалтатын быраабы көмүскүүр уонна хоруупсуйаны утары охсуһар салалта быһааран турар.

Ааспыт сылга Саха сирин 100 тыһ. нэһилиэнньэтигэр наркоманияҕа ыалдьыы 29,2 тэҥнэспит. Бу көрдөрүү 2019 сылга – 56,3. Биллэн турар, Саха сирин сирин-уотун кээмэйинэн, килиимэтинэн, онтон да атын фактордарынан Арассыыйа атын эрэгийиэннэрин кытта тэҥнээбэккин. Холобур, Чуйскай хотоолу кытта хайдах да тэҥнии туппаккын эрээри, сорох улууска көлөпүнэ үүнэр буолан, уустугу үөскэтэр. Үүнээйиттэн оҥоһуллар норкуотук, оннук киэҥник да буолбатар, тарҕаныыта бэлиэтэнэр.

Састаабыгар норкуотук баар дьиикэй үүнээйилэри ким хонтуруоллууруй? Ааспыт сылга (тохсунньуттан алтынньыга диэри) куорат дьаһалтата 741 574 кв.м. иэннээх 457 учаастагы бэрэбиэркэлээбит да, кутталы үөскэтэр үүнээйини булбатахтар.

Эмиэ бу кэм иһигэр ИДьМ-н куораттааҕы салаатын дааннайынан, Дьокуускайга норкуотугу сокуоннайа суох тарҕатыы, аҕалыы буруйа 2019 сылтан 15,6 % улааппыт (2019 сылга – 244 буруй оҥоһуллубут, 2020 сылга – 282). Буруйу силиэстийэлээһин 18,5 % улааппыт (2019 с. – 128, 2020 с. – 108). Саха сирин үрдүнэн тоҕус ый иһигэр 82 буруйу (40-на – тарҕатар, атыылыыр сыаллаах) оҥорбуттар. Ити буруйу кэһииттэн 70,6 %-нын арыйбыттар.

Олоххо буолбут түбэлтэ

Тамара, 53 саастаах, Дьо­куус­кайтан:

– Атыы-эргиэн эйгэтигэр үлэлиибин. Саҥаран-иҥэрэн, кэлэн-баран кэпсэтиилээх, кии­риилээх-тахсыылаах кыыс оҕото этим. 32 сааспар маҕа­һыын аһан, олус табыллан үлэлээн испитим. Ол саҕана Кытайга солкуобай үрдүү илик кэмэ буолан, табаар бөҕөтүн эргинэн харчы биирдэ үллэ-балла, кутулла түспүтэ. Саҥа джип массыыналаах этим, атыы-эргиэн эйгэтигэр үлэлиир киһи, ама, бэйэбэр таҥас ылыныам суоҕа дуо?! Мааным бэрдэ. Ол күннүү сылдьан авто­вокзал түөлбэтин ааһан иһэн биистэри көрдөхпүнэ, сир­гэнэрим. Хаһан эрэ мин эмиэ кинилэри кытта табах уобан олорон ааһар дьонтон харчы умналаһыам диэн санаа куһаҕан да түүлбэр көстөн ааспата. Урбаан диэн олус чараас эйгэ эбит. Сыыстыҥ да аллара курулаан түһэ тураҕын. Табыллымаары гынным диэн, тохтоон атын эйгэҕэ көспүтүм буоллар, баҕар, быыһаныам эбитэ буолуо. Ону баара, өһөс, киириилээх-тахсыылаах кыыс иннибин биэрбэтэҕим. Урбааным хайдах эстибитэ да, иэс бөҕөҕө тэбиллэн хаалбытым, чэ, ол – туһунан устуоруйа. Маҥнай арыгы иһэн саҕалаабытым. Арыгы диэн буолуо дуо, “по бокалу вина” этэ. Дьүөгэм кыыс: “Тамарочка! В жизни все бывает, ничего страшного. По бокалу вина...” – диэбитинэн, арыгытын туппутунан, өрөбүл аайы киирэн кэлэрэ. Аны туран, ылларар эрэ киһи ылларар эбит. Ол кыыһым өрөбүл аайы иһэр этэ да, мин курдук арыгыһыт буолан барбатаҕа. Билигин да кыралаан иһэр. Мин арыгыта суох күнүм сатаммат буолбута. Дьаакка ылларан эрэбин диэн өсөһөн, туох баар күүспүн түмэн туран, 1,5-2 ый курдук тулуйарым да, ис-испиттэн кыыһыран-тымтан, ньиэрбинэйдээн барар буолбутум. Дьүөгэлэрбиттэн, билэр дьоммуттан улам тэйэн барбытым. Аны ол сылдьан биир “дьоллоох” күн урут урбаанньыт эрдэхпинэ билсэ-көрсө сылдьыбыт атаспын – Михаилы көрсө түспүтүм. Дьэ, онтон ыла били огдолуйбут олоҕум өссө ордук алдьаммыта. Биир киэһэ эрийэн: “Бүгүн төрөөбүт күнүм. Иккиэн эрэ бырааһынньыктыах. “Көмүс” баар”, – диэтэ. Кэлээт, ааны лип гына хатаан, төлөпүөнүн арааран кэбистэ уонна ис сиэбиттэн кыра таҥас мөһөөччүккэ салапаанын хас да хос сууламмыт (арааһа, сүүрбэччэ төгүл суулаабыт быһыылаах этэ) киһи тыҥыраҕын саҕа маҥан баҕайыны хостоон таһаарда. Онтукайын остуолга кута-кута сытырҕалаата. Мин хааным оонньоон барда, түһүнэн кэбистим. Муннубунан сытырҕалаабытым кэннэ төбөм туймаарда, икки атаҕым нукаай буолан хаалла. Ол кэннэ этим-хааным барыта чэпчээн, өрө көтөҕүллэн, көнньүөрэн бардым. Ити түбэлтэ кэнниттэн атаһым буолуохсут мэлдьи аҕалар буолбута. “Көмүс” туһугар ол-бу малбын-салбын, тиэхиньикэбин атыылаан дьиэбиттэн үүрүллүбүтүм. Үс уоллаахпын. Уоллаттарым маҥнай эмтэтэ, өрүһүйэ сатаабыттара да, кэлин кэлэйэн, сапсыйан кэбиспиттэрэ. Эр дьон кэлэйдэхтэринэ, төрүт чугаһаппат буолаллар эбит. Саамай кырам, кыыһым барахсан, мин норкуотукка ылларар кэммэр баара-суоҕа 17-лээх этэ. Дьиэбиттэн үүрүллүбүтүм кэннэ оҕом сыыһа барахсан истипиэндьийэтинэн ас атыылаһан аҕалара. Биистэр тэҥҥэ үллэстэн, сиэн бүтэрэн кэбиһэллэрэ уонна оҕобун муокастыы сылдьыахтара диэн “аны аҕалыма” диэбитим. Кэлин хараҕыттан уу-хаар баһан, ыраахтан көрөн турар буолара. Оҕолорум туһугар көнө суолга турунуом этэ да, мин аны бүппүт киһибин. Олоххо тэмтэрийэр диэн түргэн да буолар эбит. Кэми төттөрү эргитэрим буоллар, биир да хааппыла арыгыны, норкуотугу эппэр-хааммар иҥэриэм суоҕа этэ.

Кэлиҥҥи 10-ча сылга норкуотук тарҕаныытын

тэҥнээн көрүөх

Кэлиҥҥи сылларга өрөс­пүүбү­лү­кэҕэ, уопсайынан дойду үрдүнэн урут биллэр норкуотуктары сэргэ “синтетическэй” норкуотук саҥа көрүҥнэрэ үөдүйдүлэр. Күүс-уох эбэр бороһуок, бааннаҕа, тааска кутуллар туус, табах курдук тардыллар от булкааһа (спайс) киэҥник тарҕанан эрэр. Норкуотугу тарҕатааччылар атыыларын сүрүн былаһаакката – интэриниэт.

Норкуотугу эргиниигэ тэриллэр холуобунай дьыала сүрдээх кытаанах. Норкуотугу оҥорор, тарҕатар, эргинэр дьон тутулуннахтарына, 20 сылга диэри хаайыыга түбэһиэхтэрин сөп. Өскөтүн бу дьайыы норкуотук оһуобай бөдөҥ көрүҥүн кытта сибээстээх буоллаҕына, олоҕун хаалбыт сылларын барытын хаайыыга атаараллар.

Диана КЛЕПАНДИНА.