“Киһи кыаҕа муҥура суох” диэн сөпкө да этэллэр... Аҥаардас дьулуур, тулуур күүһүнэн, баҕа санаанан кынаттанан, сыал-сорук туруорунан хаампат буолбут киһи хаамыан, өлөөрү сыппыт тиллиэн сөп эбит. Маныаха биллэн турар, киһиэхэ ис кыах, баҕа санаа уонна бэйэҕэ эрэл наада. Ону сэргэ, эппиппит курдук, тулуур, дьулуур! Биһиги бүгүҥҥү дьоруойбут – Харлампий ТЕРЕНТЬЕВ сиһин эпэрээссийэлэтээри ньиэрбэтин таарыйтаран, суорҕан-тэллэх киһитэ буолан баран, бэйэтин санаатын күүһүнэн, утумнаах дьарык көмөтүнэн икки атаҕар үктэммит уонна хаампыт. Кини билигин тус уопутугар, көрүүтүгэр олоҕуран, инбэлиит оҕолорго, бэйэтин курдук оһолго түбэһэн хаампат буолбут дьоҥҥо көмөлөһө сылдьар улахан сүрэхтээх киһи.
Харлампий Николаевич Терентьев 1974 сыллаахха Үөһээ Бүлүү Тамалакааныгар 11 оҕолоох ыалга бүтэһик оҕонон күн сирин көрбүт. Оччотооҕу тыа сирин бары уолаттарын сиэринэн Харлампий эмиэ оҕо эрдэҕиттэн успуорду өрө тутан улааппыт. Ол курдук, оскуолаҕа үөрэнэ, онтон устудьуоннуу сылдьар кэмигэр да успуордунан дьарыгыра, волейболга улуус, өрөспүүбүлүкэ хамаандаларыгар киирсэн миэстэлэһэ сылдьыбыт. Устудьуоннуур кэмигэр волейболга хамаанда хапытаана эбит. Ону сэргэ орто үөрэх кыһаларыгар өрөспүүбүлүкэҕэ буоксаҕа чөмпүйүөннээбит. Кэлин хапсаҕайынан үлүһүйэн, бү көрүҥҥэ успуорт маастара буолбут.
Бу курдук успуорт чыпчаалын өссө да ситиһиэх киһи, 2009 сыллаахха эмискэ сиһинэн моһуогуран, балыыһаҕа киирэн хаалар. Өлүү болдьохтоох диэбиккэ дылы, аны быраастар сиһин эпэрээссийэлээри алҕас ньиэрбэтин таарыйан кэбиһэн, олох даҕаны хамсаабат турукка киирэр. Субу сүүрэ-көтө сылдьыбыт киһи, эмискэ суорҕан-тэллэх иччитэ буолан хааларын, оннугу этинэн-хаанынан аһарбыт, ыарыытын билбит эрэ киһи билэн эрдэҕэ... Бу кэмҥэ Харлампий өйүгэр-санаатыгар төһөлөөх ыар ынчык ытыйыллыбыта, ыарахан ыарыы ытарчата хаһан да ыыппаттыы хам кууспута буолуой?! Оту-маһы тардыалыы сылдьар эр киһиэхэ биир кэм ороҥҥо сытыы, онно эбии “аны хаампаккын” диэн “бириигэбэр” дууһатын ытаппыта, ыар санаа баттыгаһа гыммыта өйдөнөр. Бырааһа хаампат дьон кэлээскэлэрин биэрбит. “Ама, үйэм тухары кэлээскэ “киэргэлэ” буолуом дуо?! Хайдах даҕаны кэлээскэҕэ олорор кыаҕым суох! Хайаан даҕаны атахпар туруом! Көрөөрүҥ!” – диэн санаа Харлампий төбөтүгэр биир кэм ытыллан олордоҕо. Ити кэлээскэтигэр биир да күн олорботох.
Син биир атахпар туруохтаахпын!
Ол туһунан Харлампий Николаевич бэйэтэ маннык диэн кэпсиир:
– Балыыһаҕа кыккыраччы аккаастаан, кэлээскэ биэрэн ыыппыттара. Биллэн турар, итинник ыар “бириигэбэри” кытта төрүт сөбүлэспэтэҕим. Хайдах үйэм тухары орон, кэлээскэ киһитэ буолан хаалыахпыный диэн, туох баар эр санаабын ылынан, ис кыахпын уһугуннаран, хайаан даҕаны атахпар тирэниэхтээхпин диэн сыал туруоруммутум. Бастаан утаа олус ыарахан этэ. Хара күүспүнэн илиибин, атахпын, эппин-сииммин хамсатан, аргыый аҕай эрчиллэн барбытым. Биирдэ даҕаны биэрбит кэлээскэлэригэр олорботоҕум. Сыл буолан баран атахпар туран ходуногунан хаамар буолбутум. Сотору ходунокпун быраҕан, баттыгынан хаампытым. Уопсайынан, маннык сытар түгэҥҥэ, быраастар тугу да эппиттэрин иһин, бэйэ кыаҕар эрэниэххэ наада. Маныаха, биллэн турар, кыра да хамсаныы, эрчиллии, дьарык киһиэхэ аһара көмөлөһөр эбит. Ыһыктынан кэбиспэккэ, туруоруммут сыалга аргыый аҕай баран иһиэххэ наада. Бастаан атахпын туора быраҕан нэһиилэ хаамар этим. Хас күн аайы дьарыктанан, күнтэн күн, ыйтан ый, сылтан сыл тупсан иһэбин. Билигин күннэтэ уон биэрэстэни сатыы хаамабын, айылҕаҕа сылдьабын.
Хаамар буолан баран, тута бэйэм курдук оһолго түбэспит дьоҥҥо, инбэлииттэргэ көмөлөспүт киһи диэн санааҕа кэлбитим. Киһи бэйэтин ис кыаҕын уһугуннаран, дьүккүөрдээхтик дьарыктанан утуйбут эти-сиини уһугуннарыахха, хамсатыахха сөп эбит диэн үөрэппитим, чинчийбитим. Ыаллыы олорор биир дойдулааҕым кырбанан, төбөтүгэр ылбыт эчэйиититтэн эмиэ хаампат буолбут этэ. Кини дьоно, мин атахпар турбуппун билэр буолан, “көмөлөс” диэн көрдөспүттэрэ. Быраастар бастакы курууппалаах инбэлииккэ таһаарбыттар этэ. Бэйэм хайдах эрчиллиилэри оҥорбут уопуппар олоҕуран, хамсаныылары оҥорторон барбытым. Сорудах биэрээччибин, бэйэтин дьоно күүс-көмө буолан, уолларын атаҕар туруорбуттара. Барахсан үөрэн-көтөн махтаммыта. Хомойуох иһин, кэлин олохтон туораабыта.
Онтон ыла, бастаан бэйэ ис санаатын күүһүрдэн, бэйэни кыайан, аҥаардас хамсаныынан, эрчиллиинэн хайдах да киһини атаҕар туруоруохха сөп эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Бастаан билэр дьоммор, инбэлиит оҕолорго көмөлөһөр буолбутум. Успуорт оскуолатын иһинэн “Дьулуур” диэн уопсастыбаннай тэрилтэ тэриммиппит. Ол иһинэн инбэлиит оҕолору күүскэ дьарыктаан, сорох-сорохторо билигин хайыы үйэ Арассыыйа күрэхтэригэр тиийэ ситиһиилээхтэр. Биир атаҕа туора үүнэн, төрүү инбэлиит оҕобут биһиэхэ дьарыктанан, ситиһиилэнэн баран, салгыы Дьокуускайга Олимпийскэй эрэллэри бэлэмниир училищеҕа үөрэнэ сылдьар. Ядро быраҕыыга, олорон эрэ волейболга, сүүрүүгэ Арассыыйаҕа тиийэ кыттыбыта.
“Дьулуурбутунан” былааммыт киэҥ. Өскөтүн Ил Дархан Граныгар кыттан үбүлээһин көрүлүннэҕинэ, оҕолорбутун көрөр-истэр, чинчийэр анал эмчиттэниэхпит. Эт-хаан хамсаныытынан хайдахтаах да оҕо бэттэх кэлэр эбит. Аҥаардас бэйэтигэр бүгэн муунтуйан хаалбакка, дьон ортотугар сылдьан, этин-сиинин сайыннаран, эбиитин кыайыы, ситиһии үөрүүтүн билэн, доруобуйатын чөлүгэр түһэрэр, ис туругун тупсарар, өйүн-санаатын уһугуннарар.
Эрчиллии – ис кыаҕы уһугуннарар
Харлампий Николаевич ыалдьыан иннинэ бэйэтин лаппа кыанар, чөл олохтоох киһи быһыытынан, өр сылларга суут-бириистэпкэ байыаһынан үлэлии сылдьыбыт. Инбэлиит киһи байыаннай эйгэҕэ сылдьара көҥүллэммэт буолан, үлэтиттэн ытыс соттон хаалар. Өр кэмҥэ доруобуйатын чөлүгэр түһэрэн, бэттэх кэлэн баран, оҕо дьиэтигэр иитээччинэн үлэлии киирэр. Күн бүгүнүгэр диэри ол үлэтигэр сылдьар. Онтун таһынан оҕо успуордун оскуолатын иһинэн “Дьулуур” диэн биир-биэс хамнаһа суох инбэлиит оҕолору, улахан дьону дарыктыыр уопсастыбаннай тэрилтэ тэрийбиттэригэр, онно тириэньэрдиир. Бу тэрилтэҕэ баһаам оҕо кэлэн дьарыктанар. Баһыйар үгүстэрэ ыарахан ыарыыга ыалдьан төрүөхтэриттэн инбэлииттэр. Оҕолор барахсаттар дьиэлэригэр бүгэн хаалбакка, Харлампий Николаевичка кэлэн дьарыктанан, ситиһии, кыайыы диэн тугун эттэринэн-хааннарынан билэн дьоллоно сылдьаллар. Оҕолору таһынан ол-бу оһолго түбэһэн, ыарахан ыарыыга ыалдьан, доруобуйаларыгар хааччахтаах улахан дьон эмиэ дьарыктаналлар. Олорон эрэ волейболунан, сүүрүүнэн, ядро быраҕыытынан, сахалар төрүт оонньууларбытынан, дуобакка дьарыктаналлар. Үгүстэрэ улуус, өрөспүүбүлүкэ араас таһымнаах күрэхтэригэр кытталлар, миэстэлэһэллэр.
Олоххо, үлэҕэ, успуорка дьулууру иитии
Альбина ИВАНОВА, Үөһээ Бүлүүтээҕи оҕо успуордун оскуолатын үөрэх чааһыгар дириэктэри солбуйааччы:
– Мин Терентьев Харлампий Николаевиһы 2006-2008 сс. ИФКиСкэ үөрэнэ сылдьан көрөрүм. Сүрдээх кыахтаах спортсмен, волейболист бэрдэ этэ. Онтон 2009 с. ДЮСШ-ҕа үлэлии кэлэн, аны кэргэнин кытта билсибитим. Сардана Григорьевна оҕо спортивнай оскуолатыгар дуобакка ыстаарсай тириэньэринэн үлэлээбитэ номнуо 18 сыл буолла. 2020 с. оҕо успуордун сайдыытыгар сүҥкэн кылаатын иһин “РФ үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ” аат иҥэриллибитэ. Иккиэн да үлэлэригэр наһаа бэриниилээх, сэмэй, эппиэтинэстээх үлэһиттэр. Дьиэ кэргэнинэн чөл олоҕу тутуһаллар, успуордунан дьарыктаналлар.
Үс кыталык кыргыттарыттан иккитэ дуобатынан утумнаахтык дьарыктаналлар, I эрэсэрээттээх дуобатчыттар, өрөспүүбүлүкэ күрэхтэрин призёрдара. Икки улахан кыргыттар М.А. Алексеев аатынан лиссиэй-интэринээти биирэ кыһыл мэтээллээх, биирэ биир “түөртээх” бүтэрбиттэрэ, аччыгый кыыс Люция – Д.С. Спиридонов аатынан Үөһээ Бүлүүтээҕи орто оскуола 8 кылааһын туйгун үөрэнээччитэ. Биһиги оҕо спортивнай оскуолабыт инники эрэлэ буолар.
Аҕалара Харлампий Николаевич 2009 сыллаахха сиһигэр улахан эпэрээссийэ кэнниттэн хаампат буолан хаалбыта. Элбэх оҕолоох ыал аҕатыгар, эдэр эрчимнээх спортсмен киһиэхэ бу улахан охсуу буолбута. Ол кэмнэргэ тугу санаан сүрэҕэр илдьэ сылдьыбытын ким билиэй-сэрэйиэй... Арай күүстээх санаалаах буолан, кэлээскэттэн кыккыраччы аккаастанан, хара күүһүнэн эрчиллэн, чугас дьонун өйөбүллэринэн атаҕар биир сыл иһинэн турбута. Бу сүдү ситиһиитинэн быраастары да, чугас да дьонун сөхтөрбүтэ. Киһи илиитигэр киириини, инбэлиит буолууну, үйэ-саас тухары идэтийбит дьарыгыттан матыыны этинэн-хаанынан билбит буолан, кини аны доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолорго хайдах эмит эрэли үөскэппит киһи диэн санааҕа кэлбитэ. Успуордунан, чуолаан пауэрлифтинынан, ядро быраҕыынан, сүүрүүнэн, олорон эрэн волейболунан биир биэс хамнаһа суох утумнаахтык дьарыктаан барбыта. Санааларыгар санаа, күүстэригэр күүс эппитэ, кыайыыга дьулууру иҥэрбитэ. Ол түмүгэр, аҕыйах сыл иһигэр олус элбэх ситиһиилэннилэр. Дьарыктыыр оҕолоро, дьонноро Саха сиригэр эрэ буолбакка, Арассыыйаҕа тиийэ чөмпүйүөннээн, миэстэлэһэн, Үөһээ Бүлүүбүт аатын ааттаталлар, өссө да ааттата туруохтара диэн эрэнэбин.
2021 сыл сайыныттан оҕо спортивнай оскуолатын иһинэн, дириэктэр Павел Васильевич Уйгуров сакааһынан сүбэлэһэн баран, доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолору, дьону успуордунан, физкультуранан дьарыктыыр сыаллаах “Дьулуур” (Стремление) диэн уопсастыбаннай тэрилтэ тэриннибит. Онно Альбина, Александр Ивановтар, Сардаана, Харлампий Терентьевтэр буоламмыт, ыкса ылсан үлэлэһэн эрэбит. Бу кэмнэргэ дьон ортотугар аҥкыата толортордубут. 2021 с. бырайыак суруйан Саха сирин баһылыгын Граныгар киирсэн холонон көрбүппүт. “Дьулуур” эмбилиэмэтигэр куонкурус тэрийдибит. Хамсык бүттэҕинэ, онтон да атын араас хайысхалаах үлэлэри тэрийэргэ бэлэммит.
Түгэни туһанан, төрөппүттэргэ туһаайан ыҥырыы ыытабыт. Өскөтүн эн доруобуйатыгар хааччахтаах оҕоҥ успуордунан дьарыктаныан, элбэх ситиһиилэниэн, элбэх доҕоттордонуон (социализация ааһыан) баҕарар буоллаххытына, Харлампий Николаевичтыын билсиэххитин сөп. Ити ыйыллыбыт көрүҥнэри таһынан дуобакка уонна сахалыы остуол оонньууларыгар эрчийэбит.
Түмүк оннугар...
Уопсайынан, успуорду кытта ситимнээх киһи, хайдахтаах да түгэҥҥэ ыһыктынан кэбиспэт эбит. “Син биир ситиһиэхтээхпин, хайаан да кыайыахтаахпын!” – диэн этиини өрө тутар уонна онтунан салайтаран, туруоруммут сыалын ситиһиэр диэри бэриммэт. Маннык түгэҥҥэ, бастатан туран, бэйэ санаатын кыайыы, ис кыаҕы уһугуннарыы наадата өйдөнөр. Ол кэннэ, күннэтэ дьулуурдаах, дьүккүөрдээх үлэнэн, хамсаныынан, эрчиллиинэн, төһө баҕарар иккистээн олоххо төннүөххэ, элбэҕи ситиһиэххэ сөп.
Биһиги бүгүҥҥү дьоруойбут Харлампий Терентьев киһи муҥура суох кыахтааҕар тыыннаах туоһу буолар диэтэхпинэ сыыстарбат буолуохтаахпын. Манна диэн эттэххэ, кини инбэлиит киһи быһыытынан, бэйэтэ бэйэтигэр эрчиллэ-дьарыктана сылдьыан сөп этэ буоллаҕа. Ону кини үтүө санаалаах, аламаҕай дууһалаах буолан, бэйэтин баҕатынан буор босхо инбэлиит оҕолору, дьону дьарыктыы сылдьара олус хайҕаллаах. Маннык дьоруой дьону өйүөххэ наада.
Балаһаны бэлэмнээтэ Туйаара СИККИЭР.
