Балаҕан ыйын 5-э. 20.. сыл.
Бэй, доҕор, бу мин туох буоллум?! ¤эс, на. Таптаатым дуу?! Ама дуу? Эҥинэ бэйэлээхтэри кытта сырыттым ини, сылдьыбатым ини. Бу баччаҕа диэри маннык утуйар уубун умнан туран уйуһуйбутум диэн суоҕа. Бааллара араас натааһалар, суонньалар, маасалар, даасалар, бэл, ааттарын да өйдөөбөккө хаалбыт уохтаах-төлөннөөх незнакомкалар.
Түүн уһунун билбэккэ хаалар уҥа-таала таптаһар, бэйэҕэ да, анарааларга да аргаасым ааттааҕын бэлэхтиир кэрэ-истиҥ киэһэлэр, түүннэр баҕас миэхэ, биир эр киһи холугар аҕыйаҕа суохтар. Факт. Үлэ быыһыгар быыс булан кэлэн – күнүскү сэмсэ, ыксал таптаһыы. Аа-м! О, Мааһыҥка баара дии! Ахтыһан баран көрүстэххэ, тыыннаахтыы сиэн кэбиһиэхтии, ис-иһиттэн имэҥирэн туран таптаһар! Ыгыта кууһан-сыллаан, толлойбут эттээх уоһунан бүтүн бэйэбин үрдүттэн анныбар диэри уохтаахтык ууруура, сырылаччы сыллыыра. “Сэмэйим, Сэргэйим сыыһа” диэбитинэн көрсөр, абытай-татакай таптал уотун аналлаах сиригэр кыбыта анньа сылдьар, тапталлаах далбарайым! Кини диэтэх ыбылы сыллаан-уураан, туох баар мунньуллубут үрүҥ сүөгэйбин үөһэнэн-алларанан супту оборон, сынньата-сынньата ытыаран, саккырыыр тыыным хаалбыт курдук алыптаах түгэннэри, дьэ, бэлэхтиир да буолара. Хайа эрэ дьоллоох билигин холоонноох доҕор оҥостон, абыранан олордоҕо. Халыҥ харчы, баай-дуол тугу оҥорботоҕо баарай. Ороҥҥо-тэллэххэ уот-татакай бэйэтэ билигин кимнээҕэр бэрээдэктээх кийиит, бастыҥ ыал ийэтэ, хотун ойоҕо буолан хороллон олордоҕо.
Натааһа, көрдөххө эрэ саҥата суох. Күөх оту тосту үктээбэт курдук, намыын-намчы бэйэтэ орон дьарыгар киирдэҕинэ, эчи, эрчимирэрэ, чөмпүйүөн акырабаат дуу диэхтии, араас хамсаныыны, позаны туһанан, сулустаах халлааҥҥа балай эмэ көтүтэр буолара. Бэй, тохтуохха. Соҕотох олорон, санаабыттан тэбиэһирэн бараары гынным. Быраат обургу оҥорон көрүү омунуттан ойон тураары ыксатта...
Сардаана-аа. Аат кыыһа Сардаана. Тугум эрэйигэр дуу, дьолугар дуу мин ааһар суолум тоҕойугар турар мас буолан, дууһабын-сүрэхпин аймаан эрэриҥ буолла. Дьоҕойон, уураан да ылбатах бэйэм, толугуруу мөхсөр сүрэҕим тулуйарыттан ааһаары гынна. Чоҕулуччу көрбүтүнэн утары хааман аастаххына, санаабар, тыыным хаайтаран, туймааран ылаары ыксыыбын. Духуутун сытын биллэр-биллибэттик эҕирийэн, өргө диэри илдьэ сылдьа сатыыбын. Бу мин – мин дуо?
Балаҕан ыйын 7-тэ.
Бүгүн мин саҕа дьоллоох киһи суох. Эн “бирибиэт” диэн аастыҥ. Туохтан эбитэ буолла, санааҥ лаппа көнөн, ардыгар киһи турар ээ диэн аахайбат бэйэҥ, хайаан өйдөөн көрөн, аптаах нарын уоскуттан тахсар саҥа аллайыыны анаан, көтүөх курдукпун.
Баҕар, тапталлааххыныын табыллан, сөбүлүүргүнүүн өйдөһөн, сүргэҥ көтөҕүллүбүт ыраас туруккуттан быыкаа кыымы кылахтаһан, үөрэн олорор муҥум буолуо дуу? Сулумах диэн истибитим. Онон эрэл санаа дууһа хайа эрэ түгэҕэр кылайаахтыыр да... Хорсун бэйэм хонньойон, сытыы бэйэм сыппаан биэрэр кэмнээх эбиппиттэн сөрү диэн сөҕө сылдьабын.
Балаҕан ыйын 10-на.
Атын планетаҕа олорор курдуккун. Санаабар, көрбөтөҕүм, көппөтөҕүм ыраатта. Бүгүн, хата, Суонньа барахсан көрсүөххэ диэн эрийэн көрбүтэ, ха, бэйэм да билбэппинэн, батыммыт саҥабын истэн эрэ хааллым. Хотун Суонньа хомойбута буолуо дуу. Үнүргү көрсүһүүгэ дьахтар киһи таайынньаҥ сүрэҕэ сэрэйбиттии: «Бу эн хайдах буоллуҥ?» – диэн, хаста да түүн устата сураһан турар. Оччотугар эрэ өйүм ууһун оҥорон көрүүтүттэн тэйэн, санаа курдук, сыллыы-ууруу сатаабытым да, дуоннаах астыныы кэлбэтэҕэ. Кини ууруур обуйук уоһун оннугар Сардаанабын оҥорон көрөн, дьэ түһүнүөх курдук буолан истэхпинэ, араастаан саҥа таһааран, ыттар үрдүк халлааммыттан хастыы тардан түһэрэ турар буоллаҕа үһү. Түмүгэр “ээ чэ” диэн баран, түҥнэри хайыһаат, утуйан хаалбытым. Хата, кини диэтэх киһи, онтон өһүрэ барбакка, хаһан эрэ мин аптаах диэн ааттыыр уһун кэрэ тарбахтарынан эр киһи уйан сирин онон-манан илбийэн, мээчиктэрин бөкүнүтэ оонньоон, тойон хаан уоҕун уһугуннара сатаабыта да, ханта-ан, мэлигир. Харахпар – Сардаана, кулгаахпар – иһиллэр “бирибиэт”. Чээн, барахсаным! Ханна бардыҥ, ханна сүттүҥ?! Ама, аналгын көрсөн, аны хаһан да харахтаабат сирбэр куотан эрдэҕиҥ дуу? Кэбис. Суох. Син биир булуом. Син биир ситиэм.
Балаҕан ыйын 15-һэ.
Суоҕуҥ курдук суоххун. Туох ааттаах сордоммут ардаҕа, кыһайбыт курдук, тохтообокко саккыраан бардаҕай. Бэҕэһээ Биэрэбиниин көрүстүм. Маҕаһыыҥҥа, баһаалыста, киирсэ сырыт диэн, “Летуальга” үктэнэр дьоллоннум. Онно эн сөбүлээн соттор сыккын алҕас таба тайанан, Биэрэҕэ ону ылан биэрдим. Кыыһым тута ыстарынан кэбистэ. Кини диэки көрбөт буола сатыыбын. Саатар, санаабар, Сардаана курдук ылынар баҕаттан. Дьиэбэр кэлэн аһаан-сиэн, ахтылҕаны умна сатаан аара ылбыт арыгыбытын оҥойор түгэҕин көрөн баран, дьахтардаах эр киһи ыкса сыһыаннарыгар киирдибит. Эт-сиин ирдиирин, бырастыы гын, Сардаана, утарар кыах суох. Эн бэйэҥ буруйдааххын.
Этэбин дуо кырдьыгы? Эйигин билиэхпиттэн, эн бааргын өйдүөхпүттэн, айылҕа аналынан атыыргыыр да аналым толору дуоһуйуутун ылбат буоллум... “Баһыыба!”
Си буолуохтааҕар “икки баалкыны бырахтах буолаат” утуйбуттаах дойдутугар умса турбутум. Сарсыарда Биэрэ иэс ылан баран биэрбэтэҕим курдук, тимир-тамыр туттан, тахсан барбытыгар да аахайбатым. Санаабар – эн, дууһабар – эн!
Балаҕан ыйын 20-тэ.
Кылааһым уолаттарын кытта бэркэ сынньанныбыт. Арыгы арааһа, дьахтар талыыта. Типа. Уруккум эбитэ буоллар, итинник диэм этэ. Сарсыарда төбөм ыаҕастаах уу курдук буолан уһугуннум. Ленка диир дуу, Аленка диир дуу. Ээ сах, ким да буоллун. Аттыбар баар этэ. Мин тугуу да өйдөөбөппүн. Иккис күнүгэр абырах айдаана буолбута. Аттыбар эр киһини эрэ уулларар сыгынньах буут, сөбүгэр мөлбөйөр түөс баҕас баар курдуга да, ол миэхэ наада дуо? Суох. Хаппар кураанах, сүөгэй сүөкэммит. Киэһэлик дьиэм диэки хаампытым.
Балаҕан ыйын 24-дэ.
Уолаттардыын балыктаан кэллибит. Сөбүгэр буллубут. Балык миинэ, кутаа, гитара. Оттон дууһаҕа – пустотаа.
Балаҕан ыйын 28-һа.
Биэрэ кэлэн барда. Кыыс эргэ барара сөп буолбут. “Утаҕа хаммата” улааппыт. Түмүгэ – бүгүн утуктуу олоробун. Сардаанаа, эн баар этиҥ дуу, түүл этэ дуу барыта? Андаҕайабын. Көрөр, көрсөр күннээх буоллум да, эр киһи тыла биир – аны ханна да ыытыам, сүтэриэм суоҕа. Эн миэнэҕин! Истэҕин дуо?!!
Сэтинньи 8-һа.
Бүгүн миэхэ – саамай дьоллоох уонна... дьолбун биир кыл түгэнэ суох оҥорбут хараҥа күн. Мин, дьэ, сэгэрбин ыраахтан да буоллар, көрдүм! Ол да буоллар туох эрэ “не то” диэн санаа өйбөр охсуллубутугар сыныйан одууласпытым... Б... да буолар эбит! Эн истээххин. Ийэ буоларга бэлэмнэнэр эбиккин. Абаккабыан. Мин аргыый харыстаан, ыраахтан көрөр, бүөбэйдээн сылдьыбыт ып-ыраас киһичээммин, ким эрэ билигин сыллыыр, ууруур! Баҕарбытынан таптаан, ымманыйан, сыһытан, таптыыр доҕор оҥостон, саха тэҥэ суох сананан сырыттаҕа.
Таҥара хадаҕалаабыт эр бэрдинэн сананарым. Талыы талба барыта миэхэ, мин илиим иһинэн буолуоҕун курдук туттунарым. Кылаас бастыҥ кырасаабыссата, институт талыы кыргыттара атыттартан ордорон миэхэ саантыыр буолаллара. Олюшканы дьэ толору өйдөөтүм. Кини хоско атын кыыстыын сытарбын көрбүт хараҕын хат тилиннэрэн өйдөөтүм. Баара кэлэйии, хомойуу. Миэхэ аргыый чугаһаан кэлбитэ, иэдэһигэр сүүрүгүрэ охсубут хараҕын уутун тарбаҕынан хаһыйа сотоот: «Оттон мин эйигин олус да эрэнэр этим. Наһаа да таптыырым. Быраһаай!» – диэхтээбитэ.
Мин оччолорго өйдөөбөтөҕүм. Туох акаары кыыһай, мин кинини ойох ылыам диэбиппэр дылы, ол аҕыйах күн сылдьыһыы, бастакы эр киһитэ да буолуум, туох суолталаах үһү дии санаабытым. Кыайбыт-хоппут киһилии дьоруойдуу туттаат, аттыбар баар дьахтарбын утаппыттыы таптаан барбытым...
Ол бэйэм биир сыччах бирибиэтинэн сөп буолан, ырайга ыттыахтыы санаммыппыттан кэлэйдим. Чэ, ньучубуо. Кыыс эрэ кыымайдааҕар элбэх дииллэр. Дииллэр...
Бэлэмнээтэ Тапталина.
