Эдьигээнтэн төрүттээх Леонид Саввин аатын үгүс киһи истэр. Кинини кытта, чуолаан, кыһалҕаҕа кыһарыйтарбыттар алтыһаллар, ыкса билсэллэр. Ыарыылаах-дьарҕалаах, сүтүктээх-аньыылаах – эмиэ киниэхэ тиэстэр. Онон кинини билбэт, алтыспат – туһугар эмиэ үөрүү диэххэ сөп.
Леонид киэҥ сырыылаах киһи. Биирдэ истибитиҥ ханна эрэ кый ыраах, Соҕурууҥҥу Эмиэрикэ майяларыгар эбэтэр ХНТ штаб-кыбартыыратыгар, биирдэ истибитиҥ Ямал ненецтэригэр эбэтэр аймахтарбытыгар Хатанга сахаларыгар сылдьар буолар. Тыа сиригэр, Эдьигээҥҥэ, табаҕа ыстаадатыгар, кэлин дьиэ-уот хомунаалынай хаһаайыстыбатын эйгэтигэр үлэлээбит, бэйэбит курдук чэрдээх илиилээх киһи. Ол эрээри, ама киһиттэн уратыта диэн, Леонид өбүгэлэриттэн утумнаабыт ураты идэлээх. Кини бэйэтин бэйэтэ инньэ диэн күүскэ этиммэт, түөһүн тоҥсуммат эрээри, абыраттарбыттар, быыһаммыттар кинини “ойуунтан” атыннык ааттаабаттар.
Бу күннэргэ кини Дьокуускайга кэлэ сылдьарын көрсөн, бэйэтин уонна идэтин туһунан кэпсэттибит. Урут түһэн эттэххэ, Леонид төһө да улахан, киһи толло көрөр толуу көрүҥнээҕин иһин, ис-иһигэр киирдэххэ, элбэх саҥата суох, чуолаан идэтин туһунан, ыһа-тоҕо кэпсии сылдьыбат бэрт сэмэй киһи эбит. Онон, кэпсэтиибитин эмиэ ол сиэринэн бэрт “сэмэйдик”, быһыта-орута тутан, билиһиннэрэбит.
– 53-кэр сылдьар эбиккин. Аныгы кээмэйинэн өссө да сааһыра илик, саас ортолоох киһи буоллаҕыҥ...
– Дьиҥэр оннук эрээри, кэлин санаам-оноом уларыйда. Орто сааспыттан төннүү, кэхтии суола кэллэ. Урут отуччалаах сылдьан ууну – уу, хаары – хаар диэбэккэ ортотунан кэһэ сылдьыбыт буоллахпына, киһи биэс уонун туоллаҕына сэрэхэдийэр буолар эбит. Күн-дьыл эргиирин ааҕар буолаҕын, элбэҕи толкуйдуугун. Үгүстүк дьиэҥ-уотуҥ, сүөһүлээх киһи сүөһүтүн-аһын саныыр буолар. Киһи эдэригэр ону санаабат. Ол гынан баран, киһини олоххо уонна олох муударастарыгар эрдэттэн мөҕөн-этэн уһуйар, ыган үөрэтэр букатын сыыһа. Бэйэҥ холобургунан көрдөрүөхтээххин.
– Хас оҕолооххунуй?
– Мин 5 оҕолоохпун, улахан дьон. Дойдубар бааллар. Тыа оҕолоро буолан, улаханнык куорат эҥээр тардыспаттар.
– Эн төрдүҥ-ууһуҥ Эдьигээн этэ дии? Дьонуҥ эмиэ төрүт эдьигээннэр дуо?
– Эдьигээн эбэҥкитэбин. Ол эрээри, ийэм Булуҥ Хара Уулааҕыттан төрүттээх. Кини биһиги төрүүрбүт саҕана, 1960-с. сс., Эдьигээни булбут, холкуоска-сопхуоска кырсаҕа үлэлээбит. Аҕам уус оҕонньор этэ, балыксыт. Дьонум икки өттүттэн төрүт-уус, удьуор дьоҕурдаах дьон. Ол да иһин буоллаҕа, аҕам төһө да күн сириттэн күрэммитин иһин, күн баччаҕа диэри миигин арыаллыы сылдьар. Оттон ийэбит мин бастакы кылааска киирэр сылбар бу олохтон барбыта. Онон, баччаҕа кэлиэхпэр диэри ийэ таптала диэни билбэтэх киһибин. Аҕа тапталын эрэ билэбин.
– Аҕа таптала диэн букатын атын буоллаҕа?
– Оннук. Ийэ, дьахтар таптала арыый сымнаҕас, нарын буоллаҕына, аҕа таптала кытаанах буолар. Кини наар ыччаттарын кэскилин, инникитин көрөн таптыыр, оннук иитэр-такайар. Биһиги бииргэ төрөөбүт сэттиэбит, бары уолаттарбыт. Бары оннук аҕа кытаанах тапталынан иитиллэн, 1990-с сс. бандьыыт да, күлүгээн да буолбатахпыт.
– “Эбэҥкибин” диэтиҥ. Баҕар, алҕаһыырым буолуо эрээри, туораттан көрдөхпүнэ сахалыы майгыннаахтык үлэлиир-хамсыыр курдуккун.
– Саха эбитим буоллар, наар бу эҥээр тардыһыам этэ. Мин оннук буолбатахпын. Бу эҥээр “тоҥус ойуунаҕын” диэн чугаһата да сатаабаттар. Онон, үксүн кэриэтэ хоту, Красноярскай уонна Саха сирин хоту эҥээрдэригэр сылдьабын, онно үлэлиибин. Сааскылааҕынан, Попигайынан, Хатанганан, ненецтэринэн, о.д.а. сиринэн. Уопсайынан, Ньыыкан оҕонньор сылдьыбыт суолларынан барытынан сырыттым. Наар “бураанынан”. Оннук сылдьарбын ордоробун. Сөмөлүөккэ салгыҥҥа ыйанан олорорбуттан, элбэх киһилээх баксааллартан сылайабын.
Итиннэ даҕата биири этиэм этэ. Айан аартыктарын айахтара наһаа киртийдилэр. Дьон-сэргэ “бэлэх биэрэбит” диэн, бэл, бытыылканы, эргэ массыына күлүүһүн кытта уураллар. Ити олус куһаҕан.
– Тугу уурар, кээһэр ордугуй?
– Таҥас өрбөҕүн, кылы-сиэли баайбыт быдан ордук. Аһы быраҕар аньыыта бэрт. Былыр килиэп да тоорохойун сиргэ быраҕалларын туттуналлара. Билигин оннук буолуохтаах диэн эбитэ дуу, билбэттэн дуу, наар аһы уураллар. Оттон аһылыгы уокка бэриллиэхтээх, сиргэ буолбатах. Ол иһигэр арыгыны. Мин арыгыны “харах уута” диэн ааттыыбын. Киһи арыгыны үөрүүгэ да, хомолтоҕо да иһэр. Ол былыргыттан омнуоламмат. Былыр-былыргыттан айаҥҥа сырыыга уокка кэбиһэргэ, айах тутарга илдьэ сылдьаллара. Аны туран, уокка кэбиһиллэр аһы быраҕан, ыһан биэрбэккэ, илии иһинэн аргыый ууруллуохтаах, кутуллуохтаах. Уокка ыһар эбэтэр быраҕар – син биир уот иччитин сирэйигэр бырахпыт-ыспыт кэриэтэ буолар. Көрдөһөр киһи инньэ гыммат.
– Леонид, эн сэбиэскэй кэм өрөгөйдөөн турар кэмигэр төрөөбүт, сэбиэскэйдии өйдөөх-санаалаах улааппыт, бутуурдаах 90-с сс. ыччаттаабыт киһигин. Оннук кэмҥэ атаҕар турбут киһи айылҕаҥ хайдах уһуктубутай, идэҕэр киирбиккиний?
– Ол этиттэриинэн кэлэр. Оҕо эрдэхпиттэн туора дьон хараҕар көстүбэт кырдьаҕас эмээхсин арыаллыы сылдьыбыта. Ол эмээхсин ыт оҕото буолан бэйэтигэр чугаһаппыта. Түүн утуйа сыттахпына кымаахтан уһугуннаран, оҕо буолан, орон анныгар киирэн оонньуур этибит. Айылҕалаах да буолан буоллаҕа, оскуола саҕаттан учууталларым да, үөлээннээхтэрим да миигиттэн толлоллоро, куттара-сүрдэрэ баттанара, онтон сылтаан сөбүлээбэт курдук буолаллара.
Ону таһынан, ким туох буолуохтааҕын, туохха түбэһиэхтээҕин, төһө өр олоруохтааҕын билэр этим. Ол иһин эдьигээннэр “абааһы оҕото” эмиэ куттаналлара. Онон, айылҕам кырабыттан уһуктубута, оннук ыйаахтаах төрөөбүтүм.
– Ылбычча киһи “идэлээх” буолбат буоллаҕа? Ойуун буолан төрүүллэр дуо?
– Ол дойдуттан эйиигин ойуун буолар ыйаахтаан ыыталлар. Онон, ойуун буолан төрүүгүн. Ол эрээри, ойуун буолар киһи элбэх эрэйи көрөр, эттэтэр. Оччоҕуна эрэ бу дойдуга туох эрэ туһалааҕы оҥоруоххун сөп.
– “Ол дойдуттан” диэн?
– Саха сирэ олус киэҥ сирдээх-уоттаах. Саха омук бу тыйыс, тымныы, киэҥ дойдуну өбүгэ саҕаттан баһылаан олорор, баччаҕа диэри сирин-уотун барытын тутан олорор. Биһиги дойдубутугар улуу, ааттара ааттаммат ытык, улахан дьон төрөөн-үөскээн ааспыттара. Кинилэр төһө да бу Орто дойдуттан бардаллар, билигин даҕаны Саха сирин былаһын тухары мөхсө, хамсыы сыталлар. Кинилэр алгыстара түһэн, көмүскүүр, көрөр-истэр, араҥаччылыыр буоланнар, чыып-чаап дэһэ олоробут. Ол дьон ыйаахтаан ыыталлар буоллаҕа. Бачча үчүгэй сири ыйаахтаан хаалларбыттарыгар кинилэргэ махтанабын.
– Кимиэхэ, ханна уһуйуллубуккунуй?
– Мин Булуҥҥа, Тиксии диэки, Өлүөнэ турууктарын санатар Ойуун Кыһама диэн сиргэ, этитэн, чочуллан, уһуйуллубутум. Онно тоҕус ойуун кыырбыта. Сабыай биирдэ ыйытан турар: “Леонид, эн хантан кэлбиккин билэҕин дуо?” – диэн. Онуоха мин судургутук “хотуттан” диэбиппэр: “Суох, Леонид, эн сулус курдук үөһэттэн түспүтүҥ”, – диэн баран үөһэ диэки ыйбыта. Кылгастык итинник этиэхпин сөп.
Итини таһынан, мин бэйэтин кэмигэр Айыы ойууна В.А. Кондакову, тоҥус аатырбыт ойууна Сабыайы, гипнозтаах эмээхсин Светлана Хойутаанабаны, удаҕан Мотуруона Кульбертинованы, Сайыынаны, Улуу дьону кытта, алтыспытым, билсибитим. Кыратык кинилэртэн эмиэ бэриһиннэрбитим диэхпин сөп.
– В.А. Кондакову, Светлана Хойутаанабаны кытта эмиэ алтыспыт эбиккин. Мин хайдах эрэ “саха уонна тоҥус ойууннара соччо өйдөспөттөрө буолуо” дии саныырым. Алҕаһыыр эбиппин.
– Суох, оннук буолбатах. өйдөһөбүт бөҕө буоллаҕа. Арай кыра ычалаахтар, “Мин” дэммиттэр, ордук санаһааччылар өйдөһүмүөхтэрин сөп.
– Хаһыс баайыылааххыный?
– Сорох дьон “биһиги уон иккис халлааҥҥа тиийэбит” диэн кэпсэнэллэр. Киһи ону итэҕэйиэн табыллыбат. Ол дойдуга мээнэ тиийбит суох, баар да буоллаҕына, ахсааннаах буолуохтаах. Сабыай этэр буолара: “Онно киһи мээнэ тиийбэт. Тиийдэххэ даҕаны, аллараттан туран бэрт кыратык өҥөйөн, уоран эрэ көрүөн сөп”, – диир. Онон, бэл, мин баччааҥҥа тохсустан үөһэ тахса иликпин. Тоҕус баайыылаахпын.
– Эйиэхэ араас кыһалҕалаах, эрэйдээх-муҥнаах сылдьар буоллаҕа.
– Чахчы, араас кыһалҕалаах сылдьар. Сүтүктээх, ыалдьыбыт, онтон да атын. Киһи ис уорганыгар эмиэ үлэлэһэбин. Сабыайтан үөрэнэн. Ыарыы-ыарыы араастаан эмтэнэр, эмтэнэр суола элбэх. Ол гынан баран биири этиэм этэ. Мин киһи туох кыһалҕалаах кэлбитин син билэбин, көрөбүн эрээри, бэйэтэ этиниэн, кыһалҕатын кэпсиэн иннинэ ылсыбаппын. Арыллар, кэпсиир эрэ буоллахтарына ылсыахпын сөп.
– Ыарыы арааһа төһө элбэҕий? Холобур, эрдэ этэн аһарбыт “Сиинэ кырдьаҕаһа” түөрт уон түөрт ыарыы төрдүгэр киирэрэ диэн буолар.
– Олох элбэх, киһи киһиэхэ кэпсээбэт ону. В.А. Кондаков хаһан эрэ ол уонна идэм туһунан кэпсиирбин бобон турар. Ону дьон өйүн бутуйааччылар, биллэ-көстө сатааччылар, дьиҥ идэтэ суохтар, иҥсэлээхтэр туһаныахтарын сөп диэн.
– Ыарыыга ылсар буоллаххына, толук туттаҕын. Оттон толук туттар буоллуҥ да, “сиэмэх ойуун” диэн буоллаҕыҥ?
– Урут сиэмэх ойуун этим, манна диэн эттэххэ, элбэх киһини сиэбитим. Ол эрээри билигин иккис үктэлбэр тахса сылдьабын, кыһыл ойуун дэнэбин. Киһини толук туттубат буолбутум. Толукка кыылы-сүөлү, сүөһүнү эрэ туттуохпун сөп. Онтон биэс уон биэс сааспыттан бүтэһик суолбар – Үрүҥ ойуун суолугар тахсыахтаахпын. Айылҕабар чугас, аллараа дойдуга киирбэт буолуом.
– Урут эдэргэр кимиэхэ эмэ кутуруксуттаабытыҥ эҥин дуо?
– Суох. Көрбөтөҕүм даҕаны.
– Дүҥүргүн, таҥаскын-сапкын ханна, ким оҥорбутай?
– Дүҥүрбүн урут биир удаҕан эмээхсиҥҥэ кутуруксуттуу сылдьыбыт, Эдьигээн Баахынайын оҕонньоро Муттуу оҥорбута. Кини биирдэ миэхэ эмтэнэ олорон: “Кэмиҥ кэллэ, доҕоор. Түөрт уоннаах тэрил наада”, – диэн, 25 сааспар дүҥүрбүн туппутум. “Түөрт уона” диэн, дүҥүрүм үрдүгэ. Ону киһи сиһин уһунунан көрөн оҥорор. Оттон таҥаспын бастаан Абый дьоно тикпиттэрэ. Дүҥүрүм да, таҥаһым да таба тириитэ. Билигин таҥаспын-саппын Дьарааһын Баһылайап оҥорор, көмөлөһөөччүм кини.
– Кэпсэтиибит иннинэ “Красноярскайга тиийдэхпинэ күҥҥэ сүүһүнэн киһини көрөөччүбүн” диэн аһарбытыҥ. Ону барытын хайдах уйаҕыный?
– Кыһалҕалаах дьон кэлбитин хайыаҥый? Көрөр буоллаҕыҥ. Ол эрээри, ити турукка киирбэккэ, антах барбакка эрэ буолар. Хаанныыгын, уҥуох тутаҕын... Биллэн турар, оннук үлэ кэнниттэн эстэбин. Ол иһин этэбин дии, орто сааһыттан киһи кэхтэн барар диэн.
– Аан дойду долгуйа олорор, олохпут урукку курдук судургу буолбатах. Маннык олорон хаһан, ханна тиийэн тиксэбит?
– Бу олох көнүөҕэ. Эһиилгиттэн арыый сымнаан барыа.
– Леонид, кэпсээниҥ иһин махтал.
Альберт КАПРЫНОВ.
