Учуонайдар Бүлүү улуустарын экологияларын уонна онно олохтоох нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун киэҥ хабааннаах чинчийиилэрин түмүгүн таһаарбыттар. Бырагыраама 2019-2021 сылларга кэлимник үөрэтэр-чинчийэр быһыынан ыытылынна. Чинчийии түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ Билимҥэ академията, Саха сирин сүрүн билим-чинчийэр институттара тустаах эрэгийиэн экологияҕа туругун, онно олохтоох нэһилиэнньэ доруобуйатын туһунан кэлим сыанабылы оҥордулар. Ону сэргэ иһэргэ сөптөөх уу альтернативнай источниктарын көрдөөһүн ыытыллыбыта. Ол түмүгүн эмиэ таһаардылар.
М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу Илиҥҥи федеральнай университет Хоту сир прикладной экологиятын билим-чинчийэр института Бүлүү эбэ уонна кини салаа үрэхтэрин, эбэ уута ылар сирдэрин ырытан-үөрэтэн көрүүнү түмүктээбит. Бу туһунан СӨ Ил Дарханын уонна бырабыыталыстыбатын пресс-сулууспата иһитиннэрэр.
Бу үлэ чэрчитинэн экология эспэдииссийэтэ уу боруобаларын ылан чинчийбит, Бүлүү уонна Марха өрүстэр Светлинскэйдээҕи ГЭС – Бырамыысыланнай бөһүөлэгэр диэри учаастактарыгар сүүрүгүрэр уу туһунан сибидиэнньэни анаалыстаан көрбүт. Анаалыстары анал лиссиэнсийэлээх лабаратыарыйаларга үгэс буолбут аныгы методическай комплексы туһанан оҥорбуттар. Учуонайдар ол түмүгүнэн чинчийиллибит ууларга биогеннай элэмиэннэр баалларын бэлиэтээбиттэр. Ол – тууһа суох ууга үөскүүр кыра организмнар элбээбиттэриттэн диэн быһаарбыттар. Ыарахан тимир концентрациятын үрдээһинэ балыктар эттэригэр-сииннэригэр көстүбэтэх. Уу уонна сир үрдүнээҕи экосистиэмэ туруга үгүс өттүгэр антропогеннай дьайыы улааппытыттан уларыйар эбит.
Мантан сиэттэрэн, учуонай экологтар Бүлүү бөлөх улуустарга баар канализация-ыраастыыр тутуулары реконструкциялыыр наадатын бэлиэтээбиттэр: сүүрүгүрэр уу уонна киртитэр бэссэстибэлэр баалабай киириилэрин (сброс) 90-чаҕа чугаһыыр % -а олох-дьаһах хомунаалынай өҥө эйгэтин тэрилтэлэригэр тиксэр. Сиртэн хостонор баайы хостуур тэрилтэлэр туһаммыт ууларын сүүрүгүрүүтэ, баалабай киириитэ уопсай кээмэй 9 бырыһыаныгар да тиийбэт. Онтон атын тэрилтэлэр туттубут ууларын киэнэ 1 %-тан кыра.
Бүлүү улуустарыгар олохтоох нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун М.К.Аммосов аатынан ХИФУ мэдиссиинэ института билим чинчийиилэригэр олоҕуран сыаналаабыт. Институт хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ Пальмира Петрова иһитиннэрбитинэн, Бүлүү улуустарыгар үс мэдиссиинэ эспэдииссийэтэ тиийэн үлэлээбит. Кинилэр 3 тыһ. тахса киһи доруобуйатын көрбүттэр-истибиттэр. Иммунология, биохимия, генетика чинчийиилэрин ыыппыттар. Чопчу хайысхалаах (узкопрофильнай) исписэлиистэр нэһилиэнньэ доруобуйатын бэрэбиэркэлээбиттэр. Диагнозтыыр чинчийиини сэргэ микроэлемент статуһун үөрэппиттэр. Нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун медико-демографическай көрдөрүүгэ олоҕуран анаалыстаан, ырытан көрбүттэр. Ону таһынан өрөспүүбүлүкэ атын оройуоннарын көрдөрүүлэрин кытта тэҥнээн көрөн ырыппыттар.
Чинчийии түмүгэ, дьэ, тугу көрдөрбүтүй? Кэлим чинчийэн көрүү түмүгүнэн Бүлүү эрэгийиэнигэр, син эмиэ Саха сирин бүттүүнүгэр уонна Арассыыйаҕа да курдук, ордук киэҥник хаан эргииригэр сыһыаннаах ыарыы тарҕаммыт. Ол эбэтэр, сүрэх ишемическэй ыарыыта уонна цереброваскулярнай ыарыы үгүстүк буулуур. Ону таһынан тыынар, ас буһарар уорганнар, ону тэҥэ эндокриннай систиэмэ ыарыылара биллэ тарҕаммыттар. Нэһилиэнньэ ортотугар инфекцията суох ыарыылар тарҕаналларыгар куһаҕан дьаллык – табаҕы тардыы уонна уойуу курдук чахчылар – төһүү буолаллар. Оҕолорго иһэр ууга йод тиийбэтиттэн сэдиптэнэр ыарыылар көстөллөр. Медиктэр хайа хостуур бырамыысыланнаһын дьайыытыттан сибээстээх ыарыылары булбатахтар.
Билим чинчийиитин үһүс хайысхата, этиллибитин курдук, Бүлүү уонна кини салаатын хочолоругар нэһилиэнньэни уунан хааччыйар атын альтернативнай источниктары көрдөөһүн этэ.
Ол быһыытынан Арассыыйа Билимҥэ академиятын Сибиирдээҕи салаатын П.И. Мельников аатынан Ирбэт тоҥу үөрэтэр института Бүлүү эбэ тардыытын мерзлотно-гидроегологическай усулуобуйатын үөрэтэн көрбүттэр. Эспэдииссийэлэр хаһаайыстыбаннай наадаҕа уонна иһэргэ сөптөөх уулаах холбоһуктары булбуттар. Анаалыстаан көрөн баран, иһэр уунан хааччыйыыга туһаныахха сөп диэн быһаарбыттар. Геофизическай үлэ уонна сири үүттээн көрүү түмүгүнэн, химическэй уонна минералларын састаабынан дьүүктэ уутугар дьүөрэлиир кырыс уулара (грунтовые воды) бааллара көстүбүт. Онон, иһэр уунан хааччыйыыга үчүгэй кэскиллээхтэринэн сыаналаабыттар.
Чинчийии “Бүлүү эрэгийиэнин билим өттүттэн кэлимник чинчийии бырагыраамата” олоххо киллэриини хонтуруоллуур Биэдэмэстибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа салалтатынан барда. Хамыыһыйаны СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников салайар. Билим кэлэктииптэрин биология билимин дуоктара, СӨ Билимҥэ академиятын вице-бэрэсидьиэнэ Борис Кершенгольц салайан үлэлэттэ.
Бүлүү бөлөх улуустары билим кэлим чинчийиитин түмүгүн туһунан отчуоту Ил Дархан уонна бырабыыталыстыба көрүүтүгэр киллэриэхтэрэ. Бу докумуоҥҥа Экология өттүнэн куттал суох буолуутугар уонна Саха сирин атын да оройуоннарын нэһилиэнньэтин доруобуйата бөҕөх буолуутугар сыһыаннаах этиилэри эмиэ киллэрбиттэр.
Эспэдииссийэ уопутун өрөспүүбүлүкэҕэ тарҕатыахха
Бүлүү эспэдииссийэтин үлэтин сүрүннээччи, СӨ Билим академиятын вице-бэрэсидьиэнэ, биология билимин дуоктара, бэрэпиэссэр Борис Кершенгольц:
– Икки сыл устата ыытыллыбыт Бүлүү кэлим эспэдииссийэтин түмүгүн бу дьыл бастакы кыбаарталын бүтүүтэ таһаарбыппыт. Чинчийии үс бырайыактан турар: экологическай – Бүлүү уонна кини салаа үрэхтэрин уута ылар сирдэрин экосистиэмэтин ырытыы, мэдиссиинэ киэнэ – Бүлүү улуустарын экологияларын туругун кытта сибээстээн онно олохтоох нэһилиэнньэ доруобуйатын билим өттүттэн чинчийии уонна үсүһэ, тэхиниичэскэй – Бүлүү улуустар нэһилиэнньэлээх пууннарын иһэр уонна хаһаайыстыбаҕа туттуллар уунан альтернативнай источниктартан хааччыйар кыаҕы үөрэтии. Бу ыытыллыбыт үлэлэри «АЛРОСА» хампаанньа тутуһар социальнай бэлиитикэтин чэрчитинэн толору үбүлээн ыыттарда.
Чинчийээччилэр оҥорбут үс араас хайысхалаах бырайыактарын отчуота киэҥ уонна дириҥ ис хоһоонноох. Экология өттүн М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Хоту сир прикладной экологиятын института, араас учуонайдар бөлөхтөрүн уонна тэрилтэлэрин кытыаран оҥорбута. Иккис – доруобуйаҕы сыһыаннаах бырайыагы ХИФУ Мэдиссиинэҕэ института эмиэ атын учуонайдары кытыаран туран, толорбута. Үһүс – иһэр, тэхиньиичэскэй уунан хааччыйыы бырайыагын – РНА Сибиирдээҕи салаатын Ирбэт тоҥу үөрэтэр института. Биһиги чинчийии түмүгүнэн билимҥэ олоҕурбут, быһаарыылаах түмүктэри туттубут.
Экология туругун этэр буоллахха, Бүлүү эбэ киртийиитигэр, сүрүннээн, баҕар, соһуйуоххут буолан баран, хостуур хампаанньалар оҥорон таһаарыылара буолбакка, Бүлүү улуустарын улахан нэһилиэнньэлээх пууннарыгар КОС дэнэр хомунаалынай ыраастыыр тутуулар суохтара тиэрдэр. Сүүрүгүрэр уу баалабай киртийиитин, буортулуур бэссэстибэлэр 90-ҥа тиийэ бырыһыаннара – олох-дьаһах хомунаалынай өҥөтүн оҥорор эйгэ киэнэ. Ону уу боруобаларын ылан, өрөспүүбүлүкэ уонна Саха сирин тас өттүнээҕи анал лиссиэнсийэлээх лабаратыарыйаларга физико-химическэй анаалыстарын оҥорторуу түмүгэ көрдөрдө. Онон, тутаах түмүктэртэн уонна эрэкэмэндээссийэлэртэн биирдэстэрэ – хомунаалынай тобоҕу ыраастыыр тутууларынан кылгас кэм иһинэн хааччыйыы ирдэнэр. Ити үлэни, мин саныахпар, АЛРОСА Бүлүү алмаастаах улуустарыгар төлүүр дивидениттэн өлүүлүөххэ сөп. Өскөтүн улуус дьаһалталара ити сыалга дивиденд, бэл, кыра да чааһын ыытар быһаарыыны ылыннахтарына, тустаах оройуоннар экологияларын туруга биллэ тупсуо этэ.
Ону таһынан минеральнай састаап чааһыгар кыралаан кэһиллии баар. Ол – туох хайа иннинэ оройуоннар төрүт хайа-геологическай фоннара уратылааҕын көрдөрөр. Үрэхтэр уонна сыккыстар өрүскэ сүүрүгүрэр кэмнэригэр аара органическайа суох бэссэстибэлэр боруодаларын суурайан ааһаллар. Итинник төрүт геологическай фон айылҕа туох баар уутугар – өрүс, күөл киэнигэр, кырыс уутугар – барытыгар дьайар. Сириттэн көрөн араастаһар. Ол курдук, Бүлүү бөлөх улуустарга – туһунан фон, Саха сирин соҕуруу өттүгэр – атын фон, Хотугулуу-Илин – олох атын фон.
Мэдиссиинэ бырайыагын сүрүн түмүгэ Бүлүү улуустарын нэһилиэнньэтин доруобуйата өрөспүүбүлүкэ атын улуустарын, киин куоратын олохтоохторун киэниттэн куһаҕана суох. Ол гынан баран чинчийээччилэр бу улуустар нэһилиэнньэлэрэ мэдиссиинэ туһунан билиилэрэ (медицинская грамота) балай эмэ намыһаҕын бэлиэтээбиттэр. Биир өттүттэн, олохтоохтор, аныгы мэдиссиинэ кыаҕын туһунан ситэ-хото билбэттэр, иккис өттүттэн, бэйэ доруобуйатыгар сөптөөх болҕомтону да, бириэмэни да анаабаттар. Ити аата, куһаҕан дьаллык киэҥник тарҕаммыт эрэ буолбатах. Аныгы кэмҥэ киһи доруобуйатын туругун бэйэтэ эмиэ көрүнэ, хонтуруоллана сылдьыахтаах. Дьикти соҕустук иһиллиэ гынан баран, тустаах улуустар олохтоохторо квалификациялаах мэдиссиинэ көмөтүгэр сэдэхтик көрдөрүнэллэр, профилактиканан дьарыктамматтар.
Эрэкэмэндээссийэҕэ ону тэҥэ оскуола мэдиссиинэтин сөргүтэр наадата бэлиэтэннэ. Оҕолор доруобуйаларын көрө-истэ сылдьыы наада, ыарыы саҕалана, олохсуйа илигинэ ылсар гына, доруобуйаларын туругун чинчийии эрдэттэн барыахтаах. Онуоха оҕолор туруктарын көрөр-истэр (мониторинныыр) кыаҕы оскуола мэдиссиинэтэ биэрэр. Оччотугар туох эрэ кыра да кэһиллии тахсан эрэрэ эрдэттэн билэр, “сэрэхтээх бөлөххө” киирсэрин быһааран, эрдэттэн үлэлэһэр кыах үөскүүр. Түмүк судургу: доруобуйаны оҕо эрдэхтэн харыстыахха.
Оттон уу альтернативнай источниктарын көрдөөһүн чааһын этэр буоллахха, үгүс нэһилиэнньэлээх пууннарга сөптөөх балай эмэ кыамталаах источниктар көстүбүттэр, арай төһө ыраах бааллара араастаһар. Ол эбэтэр, быһаарыллыахтаах кыһалҕа диэн – уу турбатын тардыы. Кэккэ түгэннэргэ онно хапытаалынай үбүлээһин ирдэнэр, ол гынан баран, кэнэҕэһин ночоот уон оччонон эргиллэр, төннөр кыахтаах. Буолаары буолан, сорох уулар тустаах характеристикаларынан дьүүктэ уутугар дьүөрэлииллэр. Холобур, оннук уу Мииринэй Сүлдьүкээриттэн чугас баар.
Түмүккэ, бу ыытыллыбыт үлэлэри толорооччулары, АЛРОСАны кытта Ил Дархан Айсен Николаевка уонна Саха сирин бырабыыталыстыбатыгар ыытарга анаан, түмүктээх отчуоту оҥорон, бу түмүктээн эрэбит. Ону таһынан Бүлүү бөлөххө ыытыллыбыт эспэдииссийэ уопутун туһанарга этиилээхпит: бу кэм устата таҥыллыбыт элбэх профиллаах кэлэктииби, методологическай уонна методическай холбоһугу салгыы өрөспүүбүлүкэ атын улуустарыгар эмиэ кэлим эколого-мэдиссиинэ үлэлэрин ыытарга туһанар көдьүүстээх буолуоҕа. Ордук бырамыысыланнас күүскэ сайдан эрэр сирдэригэр. Ол үбүлээһинин корпоративнай-судаарыстыбаннай партнердаһыы бириинсибинэн оҥоруохха сөп. Ол аата, олоччу бүддьүөт үбүнэн эрэ буолбакка, тустаах улуустарга сир баайын хостуур тэрилтэлэр социальнай бэлиитикэлэрин чэрчитинэн үбүнэн кыттыһыахтарын сөбө. Онуоха АЛРОСА бигэ холобур буолар.
Сэҥээриилэр