Итинник бүк эрэллээхтик этэр бүгүҥҥү дьоруойбут, АЛРОСА хампаанньа «Интернациональнай» руднигын электро-мэхээнньигэ Николай Степанов. Дуоһунаһын чопчу этэр эбит буоллахха, “электромеханик по слепому скиповому стволу” дэнэр. Николай бэйэтэ этэринэн, хайыы үйэ оскуолаҕа үөрэнэр сылларыттан “АЛРОСА-ҕа үлэлиэм” диэн, быһаччы сыал-сорук туруоруммут уонна ол быһаарыныытыгар биирдэ да саарбахтаабатах.
Бэйэбит курдук тыа сириттэн төрүттээх, көннөрү саха уолана аата-суола аан дойдуга аатырар алмаас бөдөҥ тэрилтэтигэр үлэҕэ хайдах киирбитин, билигин хайдах-туох үлэлии сылдьарын кэпсииригэр көрдөстүбүт.
Николай Үөһээ Бүлүү улууһугар төрөөбүт. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан Мииринэй куоракка алмаас хампаанньата баарын, ол тэрилтэ үлэһиттэрэ үрдүк хамнастаахтарын, үлэлиир усулуобуйалара үчүгэйин истэрэ үһү. Инньэ гынан, үрдүкү кылаастарга тахсан баран, “хайаан да АЛРОСА хампаанньаҕа киириэхтээхпин” диэн быһаарыммыт. Ханнык эксээмэннэри уонна докумуоннары ханна туттаралларын сэргээн, ыйыталаһан барбыт. Ол түмүгэр кини Мииринэйдээҕи политехническай институкка тиийэр. Сэрэххэ быһыылаах, хас да хайысхаҕа докумуонун туттарар. Төһө эрэ кэм буолан баран, оҕо сааһыттан баҕарбыт хайа инженер-мэхээнньигин идэтигэр киирбитин билэн, сүргэтэ көтөҕүллэр.
– Николай, эн бэлиэр оскуола сылларыттан АЛРОСА-ҕа үлэлииргэ суоттаммыт эбиккин. Устудьуон сылларыҥ хайдах ааспыттарай? Арааһа, оҥорон таһаарыы быраактыкатын оччолортон хампаанньаҕа бардаххыт буолуо?
– Үһүс куурус кэнниттэн хампаанньаны кытта дуогабар түһэрсэн, АЛРОСА-ҕа быраактыкаланар сирбин булбутум. Бастакы быраактыкабын Удачнайдааҕы хайа байытар кэмбинээтигэр барбытым. Хайаан да шахтёр буолуохпун баҕарарым. Кырдьык, шахтёр үлэтэ ыарахан, сыраҕын-сылбаҕын барытын ууран туран үлэлииргин ирдиир. Дьон үлэҕэ сыһыанын арыйар идэ диэххэ сөп. Ол эрээри туһалаах, туһугар интэриэһинэй, хамнастаах үлэ. Устудьуон истипиэндьийэтигэр эбии миэхэ АЛРОСА эбии истипиэндьийэтэ эбиллэрэ. Аны быраактыкаҕа сылдьан, ылыахтаах идэҕэр үчүгэй үөрүйэҕи, уопуту ыларыҥ таһынан өссө онтугар үчүгэй хамнас төлөнөр. Онон үөрэхпин бүтэрээт, билэр-көрөр хампаанньабар, буолаары буолан, бэлиэр быраактыкаламмыт сирбэр – Удачнайдааҕы ХБК-бар – тиийбитим. Мин санаабар, үөрэҕи саҥа бүтэрбит уонна саҥа саҕалыыр исписэлиис бастаан билэр сиригэр тиийэрэ быдан ордук: үлэ эрэсиимигэр, кэлэктиипкэ да холкутук киирэҕин.
– Ол аата, бастаан Удачнайга үлэлээн баран, ол кэнниттэн Мииринэйгэ көспүтүҥ дуо?
– 2010 сыллаахха карьерга үлэҕэ киирэн баран, кыратык үлэлии түһээт, аармыйаҕа барбытым. Сулууспалаан кэлэрбэр бэлиэр кэтэһэн олороллоро: «Алмазавтоматикаҕа» инженер-наладчигынан анаабыттара. Онно 2014 сылга диэри үлэлээн баран, Мииринэйгэ, «Мир» рудникка электро-силиэсэринэн көспүтүм. Онтон 2017 сыллаахтан «Интернациональнай» учаастакка, шахта 2-с нүөмэрдээх салаатыгар (стволугар) электросилиэсэрдээбитим. 2020 сылтан бэттэх электро-мэхээнньиктии сылдьабын.
– Электро-мэхээнньик тугу дьарыктанарый?
– Сир анныттан хостонор хайа маассатын сир үрдүгэр таһаарар шахта салаатыгар (стволугар) ыытыллар. Мин эбээһинэһим – онно туттуллар тэрил сөпкө, алдьаммакка-кээһэммэккэ үлэлиирин хааччыйыы. Ол эбэтэр шахта стволун, армировканы көрө-истэ сылдьан, оборудованиелар, скип канааттарын туругун бэрэбиэркэлээн, үлэ тохтооботун ситиһиэхтээхпин. Үлэлиир учаастагым – хайа маассатын шахтаттан үөһэ, сир үрдүгэр, таһаарыыга эппиэттээх.
Скип диэн – судургутук быһаардахха, урууданы шахтаттан баһан таһааран бэйэтэ сүөкүүр куопсук (ковш). Икки араас көрүҥнээх: бииригэр түгэҕэ аһыллан сүөкэнэр, иккиһэ – иҥнэйэн сүөкүүр.
Электро-мэхээнньик шахтаҕа бэрт аҕыйах чаас киирэ охсон тахсар. Оттон электро-силиэсэр сир анныгар аҕыстыы чаас сылдьар. Ардыгар итинтэн уһуохха сөп. Холобур, тиэхиньикэ алдьаннаҕына, субуруччу икки симиэнэни тилэри да сылдьыахха сөп. Быһата, тэрил алдьаннаҕына-кээһэннэҕинэ, онтугун хаһан үлэлиир оҥоруоххар диэри симиэнэ үлэтэ салҕанар. Ону таһынан кэмиттэн кэмигэр оборудование хапытаалынай өрөмүөнэ диэн ыытыллар. Холобур, үөһэ таһаарар тэрил тутаах ханаатын уларытыы оннукка киирсэр. Шахтаҕа тиэхиньикэни өрөмүөннүүр сир үрдүгэр курдук буолуо дуо, балачча уустук, букатын атын усулуобуйа буоллаҕа. Шахтаны өйгөр оҥорон көрүөххүн сөп: имик-самык, сир анна сииктээх, ардыгар итийэн, тымныйан кэлэр, быыһыгар саба үрэн ааһар (сквозняк) салгыннаах, аны, үлэлиир сириҥ кыараҕас. Итиннэ үлэ икки-үс суукка салҕанар, ол кэнниттэн атын биригээдэ солбукка кэлэр. Онон ити өттүнэн көрдөххө, шахта киһи уйанын-хатанын, тулуурун-кыаҕын холоон көрөр идэ диэххэ сөп. Мөлтөх киһи тулуйбат. Шахта үлэтэ хараахтары күүһүрдэр. Бу үлэ олус эппиэтинэстээх, биһиги кэллиэгэлэрбитин, хампаанньабытын түһэн биэриэ суохтаахпыт. Кэлэктииппин олус сөбүлүүбүн, иллээх-эйэлээх, үчүгэй уолаттар. Ханнык баҕарар соругу, бэл, олус уустугу, кыаллыа да суоҕу, кинилэр хайаан да толорон тэйэллэр уонна өрүү өйүүллэр. Миэхэ бу сыллар тухары кыл да түгэнигэр, билигин да идэбин уларытар, сир аннынааҕы рудниктан барар, тэйэр туһунан санаа киирбэт. Бу идэҕэ истэри-тастары үөрэнэн, туох баар “тууһун-туматын” иҥэринэн сырыттаҕым. Онон биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри, баҕар, онтон да салгыы, “үлэм шахтаны кытта сибээстээх буолуоҕа” дии саныыбын.
– Хампаанньаҕа настаабынньыктыыр хайысха киэҥник сайдыбытын этээччилэр. Эн настаабынньыктаах этиҥ дуу? Билигин бэйэҥ уһуйааччы буоллаҕыҥ буолуо?
– Настаабынньыктыы иликпин. Арай уоппускаҕа барарбар солбук дьоммун үөрэтэбин. Үлэ ис хоһоонун, хаамыытын, бэрээдэгин билиһиннэрии, ону тэҥэ солбугум төһө сөп таһымнаах бэлэмнэниини барара – ол барыта тус эппиэтинэһим.
Удачнайга үлэлиирим саҕана, настаабынньыгым Юрий Медведев этэ. Иккиэ буолан үлэлиирбит, бастакы уһуйааччым – кини. Юрий оҥорон таһаарыы уонна идэбит иирбэтин-таарбатын эрэ буолбакка, миигин лаппа элбэххэ үөрэппитэ-такайбыта, сүбэтэ-соргута элбэҕэ. Ол иһин киниэхэ махталым муҥура суох. Биһиги үлэбитигэр настаабынньык суолтата, кырдьык да, сүҥкэн. Ол да иһин хампаанньа бу хайысхаҕа улахан суолтаны, болҕомтону уурар.
– Үлэ кэнниттэн сынньалаҥҥар тугу дьарыктанаҕын, хайдах аралдьыйаҕын?
– Тренажёрнай саалаҕа, бассыайыҥҥа сылдьабын. Сайын стадиоҥҥа сүүрэбин. Ити курдук хамсана-имсэнэ, көхтөөх олоҕу олоро сатыыбын. Онтум тус бэйэбэр, үлэбэр да туһалыа. Дьиэ кэргэнинэн айылҕаҕа сылдьарбытын, хайаттан сырылыырбытын, катокка хаҥкылырбытын сөбүлүүбүт. АЛРОСА үлэһиттэрэ уонна кинилэр дьиэ кэргэннэрэ успуордунан дьарыктаналларын улаханнык өйүүр.
Иллэрээ сыл кырачааннаммыппыт, онон үс кыыстаах буоллубут. Итиччэ эбиллибиччэ, былырыын дьиэ туттан саҕалаабыппыт. Өрөбүллэрбэр дьиэбин-уоппун, тиэргэммин оҥостобун. Беседканы, оҕо оонньуур былаһааккатын оҥорбутум, чэ уонна ити курдук сыр-мыр үлэ тахса турар. Үлэм элиэктирикэни кытта сибээстээх, оттон уонна, уопсайынан, оробуочай идэлээх буолан, өрөмүөнүнэн бэйэм дьарыктанабын, аймахтарбар да ити өттүгэр көмөлөһөбүн. Өрөбүл күннэргэ бары дьиэ кэргэнинэн түмсэн, оҕолорбут сөбүлүүр араас суол бүлүүдэлэрин астыырбытын сөбүлүүбүт.
Хампаанньаҕа үлэлиирим биһиги дьиэ кэргэҥҥэ сылаас, сонун сиргэ сынньанар кыаҕы эмиэ биэрэр. Хамсык хааччаҕын иннинэ Таилаҥҥа, Вьетнамҥа, Турцияҕа, ОАЭ-ҕа уонна Туниска баран, дуоһуйа сынньаммыппыт. 2020 сыллаахха аан бастаан Байкалы көрбүппүт. Онно сылдьан, массыына атыылаһан баран, төннөрбүтүгэр Уһук Илини бүтүннүү кэриэтэ көрөн кэлбиппит. Оттон 2022 сыллаахха орто кыыспытын кытта чэбдигирдинии путевкатын ылан, Хара муора биэрэгэр турар «Прометей» сонотуоруйга сынньаммыппыт. Уоппускам 65 күннээх, онон сөбүгэр сынньалаҥ буолар, бэл, үлэбин ахта быһыытыйааччыбын.
