Бу күннэргэ киэҥ нэлэмэн Сахабыт сирин эбэлэригэр сааскы кустааһын үгэнэ.
Сандал саас – барыбытыгар олус да күүтүүлээх кэм. Кыыдааннаах кырыа кыһын кэнниттэн бастакы чаҕылхай, сылаас күннэр үүннэхтэринэ – оҕотуттан кырдьаҕаһыгар диэри таһырдьа талаһабыт, сааскы салгынынан сайа тыынабыт.
Айылҕа уһуктар кэрэ кэмигэр, “сааскы кус” диэн баран муннукка ытаабыт эр бэртэрин утуйар уулара да айманар. Кинилэр бастакы ылааҥы күннэртэн кутугунуйбытынан, сааскы булка тэриммитинэн бараллар. Кыһыны быһа хайдах кустуулларын, биэстии-алталыы көҕөнү күөрэтэн түһэртииллэрин ыраламмыт сааһыттар – тымныыттан, хаартан-самыыртан, сытыы тыалтан-куустан чаҕыйбаттар.
Кубулҕаттаах сааскы халлаан түргэнник уларыйар. Эмиэ да хаар кыыдамныыр, эмиэ да самыыр курулатар. Төһө да хаҕыстык тыалырдар, хаардаатар – уһуктан эрэр айылҕа күүһэ туохха барытыгар биллэр. Тоҥ буору тобулута үүммүт ньургуһуннарга, күндүл халлааҥҥа күөрэгэй дьырылыы ыллыыра.
Онон, бүгүн, кусчуттартан сааскы булт хайдах ааһан эрэрин, уу-хаар төһө баарын, быйылгы дьыл уратыларын эҥин тустарынан ыйыталастыбыт. Кинилэр бары кэриэтэ тус ааттарын этиэхтэрин баҕарбатылар, онон, ааттарын уларытан суруйдубут.
Чурапчы улууһун Хатылы нэһилиэгин олохтооҕо Николай И.:
– Быйыл алаастарга уу хойутаан киирдэ. Сааскы тыал хаары “көтүппүтэ”, онон, үрэхтэр ууламматылар. Бабаҕа үрэх кыралаан сүүрдэн иһэн, кэлин мөлтөөтө. Былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, кус баар. Холобур, былырыын үс-түөрт буолан отучча кустаах буоллахпытына, быйыл номнуо биэс уонча кустаахпыт. Кус сезона ыам ыйын 21 күнүгэр түмүктэниэхтээх. Онтон бэс ыйын саҥатыгар, үс хонукка, андыны бултуурга көҥүл бэриллиэхтээх.
Үрэхтэн чугас күөлгэ сытабыт. Дурдаҕа. “Подсадной” куһу туттуу болдьоҕо ыам ыйын 11 күнүгэр бүппүтэ. Онон, билигин мончууктардаахпыт. Үөр кус үөһэнэн ааһар, күөлбүтүгэр соччо түспэт. Кэнники сылларга мороду элбээтэ. Быйыл да мороду үөрэ сатыылаан ааһар. Үөргэ 30-40 кэриҥэ мороду баар буолар. Мороду, биллэрин курдук, “Кыһыл кинигэҕэ” киирбит кус. Онон, ыппаппыт.
Таатталар син өлгөмнүк бултуйалларын туһунан истэбит. Холобур, Кыйы, Чөркөөх, Боробул сэлиэнньэлэригэр иккилии сүүстүү кэриҥэ куһу ытан ылбыт дьон баар үһү. Ити диэкинэн от үрэхтэр бөҕө ааһаллар. Биһиги Дьиэбэгэнэ, Түөйэ, Нуучча үрэхтэрбит Таатта улууһугар түһэллэр.
Кус үөрдэрэ араастаан ааһаллар. Сорох күн үрэхтэри сыыйа, сорох күн алаастарынан көтөөччүлэр. Тус санаабар, быйыл дьыл кэлиитэ – нэдиэлэ курдугунан хойутаан иһэр. Амма уонна Алдан хойукка диэри мууһунан көрөн турбуттарын истэбит. Ол иһин кустар үөрдэрэ үрэхтэри уонна алаастары сыыйа көппүттэрэ. Онон, былырыыҥҥытааҕар син бултуйдубут.
Дьокуускай олохтооҕо Вячеслав Петров:
– Аҕыйах хонукка Чурапчы биир нэһилиэгин сиригэр-уотугар кустаабыппыт. Аҥаардас айана да эрэйдээх. Өлүөнэни “салгын сыттыгынан” (воздушная подушка) туораабыппыт. Уҥуор массыыналар кэтэһэн турбуттара. Нэһилиэккэ тиийэн баран, аны тыраахтарынан айан саҕаламмыта.
Ыам ыйын 10 күнүгэр таһы-быһа мэлийбиппит. Онтон сарсыныгар-өйүүнүгэр манаан олорор уубутугар чыркымайдар түспүттэрэ.
Алаастар соччо-бачча уулара суох. Эбиитин олус тымныы, хаардаан да ылар. Түүнүн күөл уута мууһунан бүрүллэр. Сорох сааһыттар бигэ оҥоһуулаах, сыл аайы кус маныыр дурдалаахтар. Оттон биһиги маҕаһыынтан атыылаһыллыбыт сэһээккэлэрбитин туттубуппут. Оннуктары тардан баран, анал олоппосторго олоробут.
Олохтоох кырдьаҕастар быйыл дьыл кэлиитэ хойутаабытын бэлиэтииллэр. Онон, улахан өрүстэр мууһунан көрөн турбуттара. Ол гынан баран син бултуйдубут, төрдүө буолан сүүрбэччэлии кустаахпыт. Атын да улуустарга бултаабыт доҕотторбуттан ким да “мэлийдим” диэбэтэ. Бары, этэргэ дылы, дьиэлэригэр илии тутуурдаах, өттүк харалаах төннүбүттэрэ. Холобур, Кэбээйигэ сири-дойдуну халыҥ хаар үллүктээн кэбиспит этэ. Ол да буоллар, онно кустаабыт доҕотторум олох мэлийбэтэхтэр этэ.
Марха бөһүөлэгин олохтооҕо Николай Копылов:
– Билигин Горнайга баарбын. Кус маныы сатаан баран, үүтээҥҥэ тахсан итии чэй иһэн сырылата олоробун. Горнай Бэрдьигэстээҕэр, нэһилиэк даамбатыгар сытабыт.
Манна, доҕорум ыҥырыытынан кэлэн, кустуу сылдьабын. Кустуу эрэ диэн буолуо дуо, айылҕалыын алтыһа, күүс-уох, сэниэ эбинэ сылдьабын. Дурдалаахпыт, мончууктардаахпыт. Бастаан утаа кустар үөрдэрэ үөһэнэн ааһалларын батыһа көрөрбүт.
Бэҕэһээҥҥиттэн (ыам ыйын 17 күнүттэн), дьэ бултуйан бардыбыт. Мин куорат киһитэ буоллаҕым, онон, кыраҕа да үөрэбин. Дьоммор-сэргэбэр, аймахтарбар сааскы куһу амсатар курдук бултаатахпына миэхэ сөп.
Манна элбэх киһи “дьыл кэлиитэ хойутаабытын” бэлиэтиир. Урут баччаларга күөл уута күн уотугар килэйии-халайыы буолара, билигин аҥаара мууһунан көрөн олорор. Чугастааҕы сири-уоту көрө бара сылдьыбыппыт. Бу диэки үрэх элбэх эбит. Уулара син эбиллибит.
Бэрдьигэстээххэ арыый хойут кэлбитим. Көҕөттөр үөрдэрэ ааспыттар этэ. Мороду үөрэ билигин да түһэн ааһар. Бобуулаах, “Кыһыл кинигэҕэ” киирбит кус буолан – ыппаппыт. Билигин умсаахтар, ханайдар кэлэн эрэллэр. Хаастар түспэттэр, үөһэнэн ааһаллар.
Дурдаҕа олорон маныыбыт. Кустар түүн биир чаастан саҕалаан көтөллөр. Айылҕаҕа түүннэри-күнүстэри сылдьар дьоҥҥо – ити кэмҥэ хараҥа буолбатах. Уубутугар түһэр кустары көрөбүт. Икки чаас диэкиттэн халлаан сырдаабытынан барар, оттон түөркэ олох сып-сырдык буолар.
Владислав Сидоров, Уус Алдан улууһун киинин олохтооҕо:
– Үлэбинэн араас тэрээһин бөҕө буолан, олох хойут кустуу киирбитим. Ааспыт нэдиэлэ чэппиэриттэн этэ дуу? Бастаан утаа чугастааҕы күөлгэ олорбуппут. Онтон, кус үөрэ күөлгэ буолбакка, сааскы халаан хонууларга таһаарар ууларыгар ордук хото түһэрин өйдөөбүппүт.
Биир син үчүгэй ууну булан, дьиэбитигэр өттүк харалаах, илии тутуурдаах төннүбүппүт. Ол уубут ортотугар улахан арыылаах. Уу эбии киирэ турар, онон ол арыыттан нэһиилэ тахсыбыппыт.
Онтон син тэйиччи турар сиргэ баран мэлийбиппит. Үрдүк сыырдардаах, онон, суол түһүүлээх-тахсыылаах. Бороҕон аттынааҕы Улахан Эбэҕэ эмиэ киирэ сылдьыбыппыт. Найахы нэһилиэгин алаастарыгар кустаабыт дьон син өлгөмнүк бултуйбуттар. Танда сэлиэнньэтин туһаайыытынан барбыттар эмиэ.
Чэ, мин оччо-бачча кустаахпын эҥин диэн хаһан да кэпсээччим суох. Ханна да кэлбэт-барбат, хонтуораҕа олорор үлэлээхпин. Онон, сааскы сайаҕас салгынынан сайа тыынарым туохтааҕар да күндү. Айылҕабыт барахсан сүдү күүһүн мэлдьи сөҕө-махтайа көрөбүн. “Быйыл ньургуһун тахсымаары гынна дуу”, – диэн буолбута. Ону, олох кэлин түспүт хаар ууллаатын кытта, дьэ, этэргэ дылы, тоҥ буору тобулута тэбэн – тахсыбыттара кэрэтин!
Соторутааҕыта халыҥ хаар сирбитин-дойдубутун үллүктээбитэ. Омос көрдөххө – кыһын кыһынынан. Дьэ, итинник кэмҥэ, тулабыт туналыйар хаарынан көрөн турдаҕына – күөрэгэй ыллаан дьырылаппыта ээ. Биир дьикти көстүү!
Таатта улууһун Уолба нэһилиэгин олохтооҕо Владимир Н.:
– Быйыл араас бытархай кыһалҕалар кыһарыйан, бүтэн биэриэ суох үлэлэргэ үмүрүйтэрэн кустаабакка сылдьыбытым. Ол эрээри саха киһитэ буоллаҕым, санаам батарбатаҕа – чугастааҕы күөллэргэ иккитэ киирэ сылдьыбытым. Онон, Ньукуолаҕа амсайа түһэр өлүүбүн бултаатым.
Нэһилиэкпитигэр улахан күөл суох. Сэлиэнньэ таһыгар баар күөллээхпит. Уолба эбэ. Бастыҥ сааһыттарбыт Таатта үрэх сүнньүнэн, тардыыларынан кустууллар. Арыт үрэхтэн бэрт чугас сытар күөллэргэ дурда оҥостон сыталлар. Кинилэр, иһиттэххэ, син бултуйдулар. Сүүстэн тахсалыы куһу ытан ылбыт дьон баар.
Бастаан утаа тыыннаах кустары (подсадной) мончуук быһыытынан туһаныыны – олохтоохтор соччо-бачча ылымматахтара. Кэлин хайгыылларыттан соло буолбаттар. Холобур, көҕөн үөрэ түһэн ааһар эбит. Тыыннаах куска.
Мин, бастакы күммэр, икки чыркымайы ытан ылбытым. “Кустар бааллар дуу, суох дуу?” диэн күөл ортотун кыҥастаһа турбутум. Ол турдахпына үөһэнэн сирилээн кэлбиттэрин – икки уостаахпынан дүпүлүөт туттардым. Үс-түөрт хаамыылаах сиргэ икки чыркымай “палк” гына кэлэн түспүттэрэ. Ити курдук тоҥмокко-хаммакка, ууну кэспэккэ бултуйбутум.
Иккиһин барыыбар – аймаҕым оҕонньор дурдатыгар олорбутум. Ол олорон икки умсааҕы ытан ылбытым. Дьэ, ити курдук санаам батарбакка, чугастааҕы күөллэртэн бултуйдум.
Үөһээ Дьааҥы нэһилиэгин олохтооҕо Иван А.:
– Сааскы куска син сылдьабын. Кэлиҥҥи сылларга уҥуоҕум-иҥиэҕим ыалдьара бэргээн: “Чэ, быйылгыттан кустаан бүтэбин”, – диэбитим төрдүс сылыгар барда быһыылаах. Ол да буоллар санаам батарбат, саас буолла да санаам тосту уларыйар.
Күһүҥҥү өттүгэр кустуур, сайынын илимниир улахан эбэлээхпин. Тыынан ортотугар диэри чаас аҥаара эрдэн тиийэҕин. Оннук улахан. Ол улахан күөлүм баччаларга олох мууһунан көрөн сытар буоллаҕа. Сааскы кус сезона бүппүтүн кэннэ биирдэ ууланан барар. Бэс ыйын бүтүүтэ биирдэ тилэри ырааһырар.
Онон, сэлиэнньэбититтэн 28 килэмиэтир тэйиччи сытар сиргэ баран кустуубун. Онно алта күөл бэйэ-бэйэлэриттэн чугас сыталлар. Онон, миэстэбин уларыта, күөлтэн күөлгэ көһө сылдьан кустуубун. Ол күөллэр ууланаллар, тоҕо диэтэххэ элбэх үрүйэлэр ууну киллэрэ тураллар. Ол сирбиттэн быйыл 15 кустаахпын. Сааһыран эрэр киһиэхэ үчүгэй, мыыммаппын.
Хаастыыр дьон биригээдэ тэринэн Адыаччы өрүс салаата Туостаах үрэххэ бараллар. Ол курдук, нэһилиэкпититтэн Туостаахха биэс-алта биригээдэ барбыта. Кинилэр анаан-минээн хаастары эрэ бултаһаллар. Эдэр уолаттар сэлиэнньэбититтэн баара эрэ 10 биэрэстэлээх сиртэн сүүрбэччэ хааһы бултуйбуттар этэ.
Федор РАХЛЕЕВ.
