Соппуруон иллэрээ сыллаахха Сөдүөрэтэ өлүөҕүттэн тулаайахсыйан, киһи аатыттан ааста: аһыыр да ас амтана сүттэ, утуйар уу да көттө. Букатын буорайыах киһи, өссө кэм үлэлээх буолан тулуктаһар. Күнүскү өттүгэр баҕас инньэ гынан төһө баҕарар аралдьыйар, оччоҕо түүнүн сабардыыр ыар-курус санаа былыта киэр кыйдаммыт курдук буолар. Үлэтин ыарырҕаппат. Эдэр дьону кытта үлэлээн сэниэ киллэрэр, күүс-күдэх эбинэр курдук, онон үлэ чааһа бүппүтүн билбэккэ да хаалар. Ол кэнниттэн хайыа баарай – дьиэлииригэр тиийээхтиир.
Киһи да сонньуйар, дьиэлээри таҥна туран мэлдьи кэриэтэ аҕатын туһунан ахтыы кинигэтигэр оччолорго биир эдэр учуутал «Баһылай Уйбаанабыс «дьол диэн – үлэлээн, дэлби сылайан-элэйэн баран дьиэҕэр кэлэриҥ» диэбитин билиҥҥэ диэри саныыбын» диэбиттээҕин өйдүү биэрээччи. Ол саҕана элбэх оҕолоох аҕата үөрэрэ кэмнээх буолуо дуо – тапталлаах кэргэнигэр, ыы кырбас оҕолоругар кэлэр буоллаҕа дии. Соппуруон аҕата аан туманы бүрүммүтүнэн киирэрин билигин да өйдүүр. «Аҕабыт кэллээ!» – диэбитинэн балтыларын кытары бытарыһан тиийэн атаҕар сөрүөстэ түһэллэрэ. Оттон билигин Соппуруон үлэтиттэн кэлэригэр кимэ күүтээхтиэй? Икки оҕото – үлэһит дьон: дьиэ-уот тэринэн тыаҕа олороллор, киниттэн быдан ыраахтар.
Хата, үлэлиир сириттэн кый ыраах дьиэлээҕэ эмиэ да үчүгэй курдук: тэрилтэтиттэн дьиэтигэр айанныырыгар бүтүн чаас кэриҥэ барар. Бу сахсыллан иһэн, барыга-бары аралдьыйан, кураанах дьиэтигэр тиийэн чуҥкуйуохтаах чааһын син кылгата түһэр. Бэйэтэ массыыната суох (аны кэлэн ылынар үһүө), онон оптуобуһунан сылдьар. Бэтэрээн аатыран, босхо бырайыаһынан куорат иһигэр, кытыы бөһүөлэктэринэн төһө баҕарар айанныыр кыахтаах. Урут Сөдүөрэтин кытта хас субуота аайы Чернышевскай уулуссатынааҕы уоптабай базаларга – 66-ха, 80-ха – куккураһар буолаллара. Дьэ, онтон арыый удамыр сыанаҕа эти, мас арыытын, кэнсиэрбэни, оҕуруот аһын балай эмэ атыылаһаллара уонна дьиэлэригигэр кэлэн үөрэ-көтө астаммытынан бараллара. Ол үтүө кэмнэри аны хаһан да эргиппэккин.
* * *
Бэҕэһээ, субуотаҕа, үгэһинэн, уоптабайыгар луук, чосунуок ыла тиийбитэ, мааны таҥастаах, бэйэтин бараллаата сиппит дьахтар киниттэн хараҕын араарбакка көрөн аҕай турар эбит. Бу өйдөөтөҕүнэ, эмиэ да билиэх курдук: чахчы, билэр дьахтара быһыылаах, чэ, ол эрээри хас киһини билиэй? Кэлиҥҥинэн харах-көс онто да суох мөлтөөн, билэр киһибин кытта кэпсэтэн эрэбин диэбитэ – букатын атын буолан соһутара үгүс. Соппуруон онон киилэ луугун, суулаах чосунуогун ылан баран дьаадьыйан эрдэҕинэ:
– Хайа, Соппуруон, дорообо. Билбэтиҥ дуу? – диэн килбик саҥа иһилиннэ. Көрбүтэ, били мааны таҥастаах дьахтара арылыччы көрөн аҕай турар эбит. – Тыый, оннук аһара уларыйбыппын дуо? – диэн баран, дьахтар субу тиийэн кэллэ. Эдэригэр сүрдээх кырасыабай эбит быһыылаах: туналы маҥан сирэйдээх, ол эрээри билигин дьүһүнүгэр санаарҕабыл күлүгэ өтөрүнэн ааспат гына олорон хаалбыт, төһө да кырааскаланнар, дьиҥнээх баттаҕын төрдө туртайан көстөр – Ньуута!
– Ньуутаҕын дуу, дорообо. Нэһиилэ биллим дии, – диэн баран Соппуруон дук-дах буолла, бэрчээккитин устан дьахтар ытыһын бобута туппахтаата. – Бэйэҕинэн дорооболоспотоҕуҥ буоллар, билбэккэ, отой да ааһа туруо эбиппин...
– Кырдьык, бүтэһигин сүүрбэттэн тахса сыллааҕыта көрсүбүт эбиппит дии. Оо, күн-дьыл ааһара түргэнин ньии... Урукку бэйэбит буолбатах, саас обургу ыллар ылан иһэ-эр. Эн да, Соппуруон, миигиттэн ордубатах көрүҥнээххин, бырастыы гын, Сөдүөрэҥ суох буолбутун истибитим... Ол бэйэм билигин эмиэ ыар кутурҕаҥҥа ылларан сылдьабын, онтум ааһан-араҕан биэрбэт. Уолум – Эдигим – суох буолбута. Былырыын атастара буолуохсуттар сиэбиттэрэ...
Соппуруон «эдьинииссэ» оптуобус кэлбитигэр Ньуутатын кытта онно олорсон ДСК диэки айанныы турбуттара. Дьиэтигэр кэлэн, ыалдьыта таҥаһын-сабын устарыгар көмөлөһөн, көхөҕө ыйаан, эбиитин Сөдүөрэтин таапачыкатын биэрэн ухаасыбайдаабыта. Көрсүбэтэҕэ ырааппыт урукку тапталлааҕын төһө кыайарынан үчүгэйдик ыалдьыттатыан олус баҕарбыта.
* * *
Ньууталыын университекка бииргэ үөрэммиттэрэ. Кэтэхтэн үөрэх буолан, кыһыҥҥы, сааскы сэмиэстиргэ хайаан да көрсөллөрө. Туохтан эбитэ буолла, хара бастакыттан истиҥ сыһыан үөскээбитэ. Лиэксийэҕэ бииргэ олороллоро, остолобуойга сол курдук суксуруспутунан бараллара, киинэҕэ эмиэ бодуруускалаһан хаамсаллара. Ити курдук доҕордуу сыһыаннара өссө истиҥ, чугас сыһыаҥҥа – имэҥҥэ-дьалыҥҥа – кубулуйбута. Ороҥҥо хайдах бииргэ сытар буолан хаалбыттарын, арааһа, хайалара да билбэтэ буолуо – барыта буолуохтааҕын курдуга. Олус сатаһаллара, имэҥ-дьалыҥ чымаан чыпчаалыгар иккиэн тэҥҥэ тиритэ-хорута ытталлара, астыныы-дуоһуйуу эмиэ ол сиэринэн этэ. Ити гынан баран холбоһор, дьиэ-уот тэринэр туһунан хайалара даҕаны тыл да аҥаарын быктарбатаҕа. Үөрэхтэрин бүтэрбиттэрэ... уонна Ньуута – дойдутугар, Соппуруон хоту үлэлии баран, бэйэ-бэйэлэрин сүтэрсэн кэбиспиттэрэ.
Арай биирдэ, хас эмэ сыл буолан баран, куоракка биир улахан кэмпириэнсийэҕэ көрсө түспүттэрэ. Ньуута өссө тупсубут этэ: эт туппут, быһата, дьахтар дьахтарынан буолбута харахха тута көстөрө. Эргэ тахсыбыт, оҕоломмут. Ол эрээри киһитэ үрүҥ күнэ үрүүмкэттэн күөрэйэр сордоох буолан, Ньуута онтон муунтуйарыттан ордубат быһыылааҕа. Соппуруон ону куорат көстүүнэйигэр бииргэ хоно сытан билбитэ. Бэйэтэ ити саҕана эмиэ Сөдүөрэтин кытары холбоһон олороро. Ньууталыын хоноругар маҥнай утаа олус суобаһырҕаабыта: «төһөтүн да иһин, таптыыр кэргэннээх, оҕолордоох эрээри, хайдах манныкка тиийэн эрэбиний?» диэн. Бэл, билигин онтуттан кыбыстар, Сөдүөрэҕэ улахан буруйу оҥорбут курдук сананар уонна ону хайдах боруостуон билбэт.
Ол түүн Ньуутаны кытта харахтарын симмэтэхтэрэ да быһыылааҕа: ол курдук тартаран таптаспыттара, эдэр устудьуон эрдэҕинээҕилэрин эргиппиттэрэ. Сарсыарда арахсалларыгар тапталлааҕа (ол күн Ньуута – дойдутугар, Соппуруон эмиэ үлэлиир сиригэр хоту көтүөхтээхтэрэ): «Соппуруон, арааһа, бу түүҥҥү «сабыытыйа» суола-ииһэ суох хаалбата буолуо», – диэбитэ. Ол кырдьык эбит быһыылаах, билигин кэлэн санаатаҕына, оччотугар Ньуута Эдик диэн былырыын өлбүт оҕото кини уола буоларыгар тиийэр.
Ок-сиэ! Дьылҕа Хаан обургу киһи барахсаны онон-манан киирэн мускуйар даҕаны! Дьэ, ити баар – хара бастакыттан Ньуутатын кытта холбоһон олорбут буоллуннар?! Ама, куһаҕаннык олоруо этилэр дуо?! Сөдүөрэ эрэйдээх үйэтэ кылгаабыта эмиэ даҕаны маны кытта ситимнээх буолуон сөпкө дылы эбит. Дьахтар эр киһи ис санаатын билбэтэ диэн кэлиэ дуо! Соппуруон «орон дьыалатыгар» Сөдүөрэтин Ньуутаҕа ончу тириэрдибэт этэ. Ону биллэрбэт буола сатыыра. Ол барыта санаа-оноо, ыар баттык буолан, Сөдүөрэни ордук кэбирэттэҕэ...
* * *
Соппуруон киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн Ньуутаҕа кэккэлэһэ хоско орон оҥорбута эрээри, тулуйбатаҕа, сонно кэриэтэ сыттыгын туппутунан ыалдьытыгар киирбитэ. Биирдэрэ «туох буолан кэллиҥ?» диэн саҥарбатаҕа, улаҕа диэки сыҕарыйан эрэ биэрбитэ. Дьикти баҕайы, иккиэн даҕаны эдэр эрдэҕинээҕилэрин эргиппэтэхтэрэ, уохтара-харааннара бараммыт дьон курдук кэккэлэһэ сыппыттара, бэл, куустуспатахтара, остуолга кэпсэппиттэрин курдук буолбатаҕа: туох да саҥа-иҥэ саараама тахсыбатаҕа. Дьэ, төһө да бииргэ сытталлар, хайдах эрэ тыбыс-тымныы курдуга...
Иккиэннэрин биир ыар санаа баттыыра. Ол – оҕолоро Эдик суорума суолланыыта этэ. Кыһыыта диэн, балыкка сылдьыспыт уолаттара силиэстийэҕэ «иирсии-охсуһуу суох этэ, табаарыспыт сөтүөлүү сылдьан ууга бэйэтэ былдьаммыта» дииртэн атыны билбэтэхтэр. Ньуута этэринэн, сарсыарда балыкка барарыгар уола туох да бааһа-үүтэ суох үһү. Онтон өлүгүн аҕалбыттарыгар ийэтэ уола уоһугар улахан баастааҕын, этигэр хайа тардыылааҕын бэлиэтии көрбүт. Эспиэр, сирэй-харах бэркэ салбаҕырбыт, аһыы утаҕы киэр анньыбат көрүҥнээх киһи, «туох да кириминээл суох, ууга дэҥнэммитэ чахчы» диэн ыспыраапка суруйан бооччойбут.
Ньуута «атастарыҥ саарбах сирэйдээх-харахтаах дьон» диэн, урут төһө эмэ сэрэтэ сатаабытын үрдүнэн Эдигэ төрүт истибэт эбит. Кырдьык, ол үс уолтан иккитэ урут киһи өлүүлээх дьыалаҕа сууттана сылдьыбыттар. Ол гынан баран онно кыттыспыт эрэ дьон быһыытынан, аҕыйах сылга, ону даҕаны усулуобунайга түбэспиттэр. Эдик өлбүтүгэр инньэ гынан холуобунай дьыала тэриллибэккэ хаалбыт.
... Уһун түүнү быһа бу курдук утуйбакка сытаан-сытан баран, Соппуруон сарсыардалык хараҕын симмитэ. Онно түһээтэҕинэ, адьас илэ курдук эһэтин аах өтөхтөрүгэр баар буолан хаалбыт. Туох эрэ ыар тыын баарга дылы. Арай оҕо сылдьан сөҕө көрөр аарыма тиитин чыпчаалыгар сойуо тумустаах хара суор сохсоллон олорон уоттаах хараҕынан кини диэки суптурута көрүтэлиир. Маны көрөн, эт-этэ дьигиргээн барда, этин сааһа аһылынна, куттаныах, устунан өйүн да сүтэриэх курдук буолуталаата. «Тыый, туох буолламый, бу туох суора эмискэччи баар буолан хаалла? Суоһа-суодала тоҕо да сүрэй?!» диэн санаа охсулунна. Бу түүлэ да, илэтэ да биллибэт түгэҥҥэ Соппуруон аҕата хаһан эрэ, кини кыра эрдэҕинэ, «хос эһэҥ Суор Тумус ойуун диэн ааттааҕа үһү, онон суору хаһан да тыыппат, саанан эҥин кыҥаабат буолаар» диэбитин өйдөөн кэллэ.
Ол аата бу көрөр суостаах-суодаллаах суора эһэтэ Суор Тумус илэ бэйэтинэн кэлэн көрө-истэ олорор буоллаҕа. Дьэ, эрэ, оннук эбит буоллаҕына, бу Орто дойдуга киһи үрүҥ тыыныгар турбут хара санаалаахтар сэттэрэ-сэлээннэрэ туолар дуу, суох дуу?! Соппуруон аарыма тиит мутугар олорор суор диэки хайыһан туран, үҥэн-сүктэн тугу эрэ көрдөстө, ис-иһиттэн илбиһирэн кэлэн эттэ-тыынна...
Эмискэччи туохтан эрэ соһуйан, уһуктан кэлбитэ – Ньуутата уһугуннара сатыы сытар эбит. Соппуруон олус тиритэн көлөһүн-балаһын аллыбыт, сүрэҕин тэбиитэ биир кэм битиргэс – адьас субу ойон тахсыах курдук.
Һуу, түүл эбит! Ол эрээри сүрдээх иччилээх түүл! Бэйи, ити тугу көрдөстө, тугу эттэ-тыынна? Соппуруон олорон эрэ толкуйдуу сатаата да, өйүгэр туох да киирбэтэ.
* * *
Эһиилигэр ол үс уолтан иккитэ ууга былдьаммытын, үһүстэрэ сааҕа дэҥнэнэн суорума суолламмытын истибитэ. Туох барыта сэттээх-сэмэлээх буоллаҕа.
БУТУКАЙ.
