Булт барахсан дьыл кэмиттэн тутулуга суох, хаһан да хатыламмат дьикти-кэрэ уратылаах буолар. Ол эрээри биир бэйэм сааскы кус булдун уонна анды кэмин олус сөбүлүүбүн.
Эрдэттэн тэринэн бултуур сирбэр өссө хаардаахха тиийэбин. Көтөр-сүүрэр эгэлгэтэ кэлэрин, айылҕа барахсан тупсан, түлүк уутуттан уһуктан чэлгийэ тылларын, сылын аайы салгыбакка олох саҥаттан көрөр курдук, астына-дуоһуйа кэтиибин-маныыбын. Булчут киһи айылҕалыын алтыһан, бултаан-алтаан, үөрэн-көтөн, сынньанан дьиэҕэр кэлэриҥ ураты буолар.
Биир оннук үтүө саас үс арахсыспат атастыылар, аттанан, ыҥыыр-төргүү бөҕөлөнөн, бултуур сирдэрин син этэҥҥэ буллулар. Дойдуларын булбут дьон дьиэтээҕи эрэһээҥкитэ суох «хаайыыттан», сарапааннаах «борокуруортан» этэҥҥэ мүччү харбаппыттарыттан үөрэн-көтөн, дьэ, бэйэлэрэ эрэ билэллэринэн, омоллоон олоҕун, дьэргэстэй ыһыаҕын үүнэ-тэһиинэ суох тардан кэбиһэллэр. Аттарын бэрэмэдэйдэрин улахан аҥаара, уһун моойдооҕунан кылыгырыы оонньообутун аҕыйатар сорук туруорунан, бастаан «буоккачаантан» саҕалаан баран, бэртибиэйининэн абырахтаналлар.
Ордубут кыһылларын отууга кус маныырга илдьэ киирэн, ким хайдах иһэрэ бэйэтин көрүүтүгэр бэриллиэхтээҕин быһаарсан баран, дьэ, дэлэччи соҕус сокуускалаах, уһун кыһыны быһа кэтэспит чалбараҥнарын саҕалыыллар.
Төһө өр, хайдах-туох аһаабыттарын Эбэлэрэ бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. Биһиги кэпсээммит ол туһунан буолбатах.
Туох барыта кэмнэнэр кэрдиистээх, бүтэр уһуктаах, ол сиэринэн дьоммут туох баар сииктэринэн көтүрүтэ барыах айылаах санаммыттара баар суол. Түүлээх холбуйаларын уруккуттан билэр ньымаларынан абырахтаналлар. Ыраата барар кыахтара суох буолан, чугас эргиннээҕи тас ууларга, кэккэлэччи ордууларын тутталлар. Мончууктарын анньыталаан, тэриирдэрин бэлэмнээн кэбиһэллэр. От үрэх төрдүгэр, «таабырдарыттан» чугас, арыый дьаһаллаахтара, бэйэтэ этэринэн, «кылаабынай хамаандыссай» Ньукулай дурдата багдаллан турар. Эбэлэригэр киирбит кус манан тахсар.
Буоккачаан дьайыыта аастаҕына, бу суолунан тахсар кустан аҕыйах ааһыахтаах этэ да билиҥҥитэ дьыала кытаанах: кыаллара саарбах. Ол иһин Ньукулай маныыр дурдатын аатын «Бүтэһик эрэл» дэммит.
Салгыы Сэмэн олорор. Кини айылҕаттан айдарыылаах худуоһунньук, онон ханнык даҕаны булт төһө ыраах-чугас турарын, олорорун олох миэтэрэтигэр тиийэ чуолкайдык этээччи. Бу эмиэ бүгүн-сарсын кыаллыбат дьыала, кини маннааҕы аата – «Дальномер» диэн.
Онтон түгэххэ Өлүөсэ отуута турар. Лаппа бытаан, мөдөөт, кыра аайы кыһаллыбат эрээри, «уйатыттан» орҕостон турда даҕаны олорон ылбат үлэһит. Биэс кус түстэҕинэ, үһүн холбуу илигинэ ыппат: «Холбоспот буоллахтарына, ол кэриэтэ көттүннэр», – диэн санаатын тутуһар. Ол эрээри «астара» хойуутунан, ити да дьыала бүгүн кыаллыбата буолуо ээ диэн баар. Төһө да бытаанын иһин, бүтэр уһукка, куруутун элбэх кустаах кини буолан тахсааччы. Өлүөсэ, дьэ, биир улахан итэҕэстээх. Утуйдаҕына, уһуктубатынан бу эҥээргэ тэҥнээҕэ суох. Бу үөрүйэҕин сыыс түһэрбэт дьон буоланнар, маннааҕы аата (бырастыы гыныҥ) Түүнүгүрбэ диэн.
Утуйан турдаҕына, харахтара дьолточчу иһэн, баттаҕа арбайан, таба тириитэ мөһөөччүгүттэн барыта бар түү буолан, булкуллан тахсан кэлэр. Ол түүтэ айаҕар, муннугар кытта киирэн, силлээн-хаахтаан, ытырдан-сөтөллөн, бурҕаҥнаан аҕай туран кэлээхтиир эбээт! Кини олоччу уһуктуор, ханна баарын быһаарыныар диэри, туох да омуна суох, уонча мүнүүтэ ааһааччы.
Булчуттар киэһээҥҥи аһылыктарын аһаан, сааларын-саадахтарын иилинэн, бука бары тайахтанан-талҕаланан, сарсыарда биирдэ отууттан тахсардыы ыһыктанан, биирдии «норкуомабыскайдарын» уктан ордууларыгар киирдилэр. Тула өттүлэригэр саа тыаһа олох сэдэх. Биирдэ эмэ үөһэнэн айан куһа ааһара көстөр. Сыыйа-баайа халлаан борук-сорук буолан хараҥаран барар.
Сэмэн аһылыктаах үрүсээгиттэн, бэйэлээх бэйэтин өлүүтүн, биир бытыылка бэртибиэйинин хостоон таһааран, уҥа өттүгэр, көстөр соҕус сиргэ, кылбаччы анньан кэбистэ. «Сарсыарда тоҥноххо кэпсэтиллиэ» диэн буолла. Биһиги дьоммут хайалара да тыаһыы иликтэр. Байанай тоҕо эрэ биир да куһу күөйэ көтөн, саба үүрэн аҕалан көрдөрө илик. Сэмэнньэй көстүрүүлэтигэр киириэхтээх муҥнаахтар, тохсус халлаан улаҕатынан, тоҥ былыты эрэ аннынан, көтөн-мөҕөн күлүбүрэтэн аҕай истэхтэрэ буолуо. Оо дьэ, эккэйимээттэри хайдах курдук сабыта саайталыырын саныы-саныы астына-манньыйа олордо.
Арай үрүсээгэр тобус-толору кустаах-хаастаах, дуоспуруннаах соҕустук туттан, үөһээ өттүнэн үөрэн, аллараа өттүнэн кыыһыран, дархаһыйа соҕус тыастаахтык үктэтэлээн дьиэтигэр киириэ турдаҕа. Томороон тойонун ити туругун тута өйдөөбүт, күлүм аллайбыт Матайар Маасата үөрэ-көтө көрсүө турдаҕа. Алаадьы буһаран сырылатар тыаһа кулгааҕар иһиллэргэ, минньигэс сыта муннугар биллэргэ дылы буолла. Матайар Маасата, ааһан иһэн «алҕас» таарыйар, кэлэн иһэн эмиэ «кэтиллэр», ыйаастыгас хараҕа ыҥырардыы көрөр-истэр. Сымнаҕас орон диэки сылаанньыйбыттыы, элбэҕи эрэннэрбиттии, эйэргиирдии ыҥырыах курдук көрөр. Ити ыккардыгар икки мороду сирэйин сиирэ-халты таарыйа сыһан аастылар. Эккэйэмээттэр бааллара, сылаанньыйбыт, түүл-бит санаатын быһан охсон кэбистилэр.
Ити курдук олорон иһиттэҕинэ, уҥа өттүгэр, үрэх төрдүгэр олорор хамаандыссай Ньукулай улахан диэҕи кыратык, кыра диэҕи эмиэ да улаханнык тугу эрэ ньааҕыргыыра иһиллэргэ дылы. Сэмэн, саатар, уҥа кулгааҕа дөйүҥү буолан, хаҥаһынан истэ сатаан, хоолдьугун уҥуоҕун хачыгырыар диэри киһитин диэки кыҥнайа-кыҥнайа иһиллии сатаата. Онтон эмискэ, өйдөөх санаа кыыма кылам гынарыныы, сап саҕаттан салҕанарыныы, бэйэтэ бэйэтиттэн тэптэн сэрэйэ оҕуста.
Били киһи, эккэйимээт баара, аһыы утаҕын «хоолдьугун эрийэ» охсон, турукка киирэр хоруоннайын «Хайгыыр хара харахтааҕын...» ыллаан ньааҕыныыр диэн курдары сэрэйдэ. Дьиҥинэн, ордууларыгар киирбиттэрэ да өр буолбата эбээт. Дьэ, оборордоох, хантатардаах оҕо эбит диэн, сөҕө санаан баран, бэйэтин киэнин диэки турулус-ирилис көрүөлээтэ. Онуоха «Сэрэх Сэмэн – Тулуй! Ньоҕой Сэмэн – Дабаай! дииргэ дылы, «дьалкыйара» сытар сиригэр сытар. Ол ыккардыгар Сэмэн иһиттэҕинэ, аны туран, Ньукулайын куолаһа чөллөрүттэн эриэп этэн барда.
– Дьэ, хайаа даҕаны, бэйэҥ манастыыргар бэйэҥ хаһаайыҥҥын. Мин устаабым кытаанах, бэйэм киэммин тыҥ хатыыта биирдэ моонньун булгу эрийиэҕим! – диэн биһиги киһибит биир бигэ санааны ылынна. Бу кэмҥэ Ньукулай ырыата биирдэ «ньим» барда. Сотору соҕус буолан баран, Сэмэн диэки, «киһитэ» ууну кэһэн чомполоон чугаһыыра, бэттэх кэлэн иһэрэ иһилиннэ. Сэмэн дьэ ыксаата. Арааһа, Ньукулайа, бэйэтин киэнин таҥнары хантатан баран, аны киниэниттэн өлүүлэһээри иһэр бадахтаах...
– Нээ туут-то быыла, баҕадьыы-бостуой! Тыаһа арыый да ыраах, кыайа-хото тутар инибин, – диэн ботугураан кыбдьырынаат, өттүгүттэн быһаҕын ньылбы таһыйан ылан, бытыылкатын бэлитилиэн бүөтүн эрийэ баттаата. Кыһылын массыынаҕа арыы кутар курдук айаҕар таҥнары сүөкээтэ. Былдьаһыктаах кэмҥэ кыһалҕатын оҥорон били дойду, кыл күөмэй буолан бүөлэнэ сытыйан хаалар эбит. Ыксалыгар үөһээ-аллараа бөтүөхтээн, урукку өттүгэр истигэн соҕус куолай, салгыннаан быһа сытыйан, хас омуртаҕын аайы биир оччо салгыны төттөрү таһааран, балаһыанньа уустугурда. Уулуу турар оҕус хараҕын саҕа бүлтэспит харахтартан, өтөр-наар тахсыбатах харах уута халыйда. Аны туран, хабарҕалаах куолай тустаах эбээһинэстэрин сатаан дьүөрэлээбэккэ, барыахтаах убаҕас атын сиргэ киирэн, идэмэрдээх иэдээн дьэ буолла. Арыгыга чачайбыт хара сордоох, устунан иэрийэн, бөтөн, тыын биэриминэ, өбүгэлэрин дойдутугар бэрт кыранан тиийбэтэ. Ол да буоллар, биһиги киһибит кэлии да соҕох – уган баран хостообот, уобан баран орообот уола хаан буолан биэрдэ. Ити гынан, сордоон-муҥнаан, били иһити, түөрэ тутан сүр түргэнник түгэҕин син көрдөрдө. Итиэннэ астыммыт быһыынан астаах соҕустук кэҕэрдэн кирдьигинэттэ. Дьэ уоскуйан, тыын киллэрэн, олорон истибитэ доҕоттоор, хамаандыссай хаһыыта халлааны хастаабыт! Онно өйдөөн-дьүүллээн истибитэ, киһитэ:
– Йаах-таа, йаах-таа! – диэх курдук хаһыытыыр эбит.
– Тыый даа, киһибит, арааһа, бэркэ моһуогурбут, бээ-бээ, хайа үөдэн баҕайыный? Киһилии да сатаан саҥарбат буолбут дуу? – диэн ботугуруу олордоҕуна, олох отуутун кэннигэр чугас уу чалымнаабытыгар ойон туран өҥөс гыммыта, доҕоттоор, биир аарыма улахан тайах, муоһа-туйаҕа адаарыйбытынан, кини диэки көрөн, кулгаахтара бу даллайан турар эбит. Биһиги киһибит, сүүскэ бэриллибит идэһэ курдук аллайан турбахтыы түһэн баран, отуутун иһигэр ньимис гынна. Батарантаас, сор быатыгар, үрүсээк иһигэр буолан биэрдэ, ону булкуйа олорон – саа, сүнньүөх, сыа, быар – диэн баллыгырыы-баллыгырыы, батарантааһыттан кытыыга анньылла сылдьар биир соҕотох сүнньүөхтээҕин ылан иһэн, тэһэҕэс илии төлө тутан отуутун анныгар адарай маска түһэрбитэ, төкүнүйэн тиийэн ууга «чолк» гынан хаалла. Онуоха диэри үрүйэ төрдүгэр сытар Ньукулай хаһыырар, аттана сытар борооскуттан итэҕэһэ суох орулуура иһиллэр буолла.
Ойуур маанылаах кыыла, ол үлүгэрдээх араллааҥҥа дьаарбайа сылдьыа баара дуо, күөлү кыйа уҥуоргу тыатын диэки киирэн тамайа турда...
Саа, сүнньүөх уонна кыһыл арыгы. Бүттэҕэ ол!
Михаил Гоголев-Долгун,
Бэрдьигэстээх.
