Бэс Күөлэ угуттаабыт дьылыгар байҕалга тэҥнээх: устата-туората көстүбэт, омуннаан эттэххэ, халлаан икки уу икки кытта силбэспит курдук буолааччы. Оннук дьыл үүннэҕинэ, саас да, күһүн да кус-хаас ааллаан ааһар аҕай.
Кыахтаах, сатабыллаах өттө «кус манан кэлиэ» диэбит сиригэр ампаардыҥы дурдаланар, харыалын-мончуугун киһи ааҕан сиппэт, маныаха тыаһа суох сундулуйар аллаах тыыта эбиискэлэһэр. Бөһүөлэктэн үс хас биэрэстэ тэйиччи да сыттар, турар-турбат барыта бу эбэҕэ эрэ бултаныахтааҕын курдук, орох тэбэр. Буолумуна, ол аҕыйах биэрэстэ диэхтээн, бэл, оройуон кииниттэн – уонунан көстөөх сиртэн – аарыгыран кэлэр буолбуттарын кэннэ онтон хаалыахтара дуо?!
Бэс Күөлүн соҕуруу баһыгар от үрэх киирэр. Дьэ, онно собону ааһан алыһары, сордоҥу кытта илимҥэ, тууга туттарыахха сөп. Оннук өлгөм да буолбатар, син биир аһатар. Аны туран, тыатыгар сир аһа дэлэй: уулаах отон диэн, моонньоҕон диэн. Хаптаҕаһы ааҕыллыбат даҕаны. Дьэ, кырдьык, бэртээхэй дойду.
Бу таайым Ньукулай кырдьаҕаһы кытта (алта уонун ааспыт киһини итинтэн атыннык туох диэҥий) Торопуун Көлүйэтэ диэн син добуочча кэҥэс ууга кэлэн олоробут. Биһиги, кэтэх отчуттар, сопхуоска бырыһыаҥҥа оттоон үлэбитин түмүктээбиппит, арай күрүөтүн тутарбыт эрэ хаалбыта. Чэ, ол эһэбит-эбэбит аах өтөхтөрүгэр сүөһү тиийбэт сирэ, онон күһүҥҥү куһу бултуур кэм саҕаламмытынан, бу сырыыга Бэс Күөлүн соҕуруу баһыгар барыахха диэн санаа киирбитэ. Таайым Бэс Күөлүн хоту баһыгар – былыргыта нэһилиэк аатыра сылдьыбыт сиригэр – аармыйаҕа барыар диэри олорбут буолан, бу эргини биэс тарбаҕын курдук билэрэ.
Торопуун Көлүйэтэ ньолбоҕор быһыылаах буолан, бэл, мин саам – 20-с халыыбырдаах икки уостаах «тэргэним» – аа-дьуо курдуу быһа биэрэр кыахтаах. Онон көлүччэ уҥуоргу саҕатыгар сылдьар куһу саарбахтаабакка ытан тигинэтэр санаалаахпын. Аттыбар хаһааҥҥы эрэ эргии-эргэ бэйэлээх дурда сэмнэҕэ самналлан турар. Эмэҕирэн бүппүт быһыылаах: биир эмэ киһи ону сэлбийэн-сөхсүтэн оҥосто сатаабыт сибиэнэ биллибэт. Бу дурдаттан тыа диэки өттүгэр сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ улаханнаах кыра икки остуолба баар. Сулустааҕыттан сылыктаатахха, арыый обургута хайаларын эрэ мэҥэтэ быһыылаах, оттон кэккэлэһэ турааччытын ким билиэ баарай туох эбитин.
Таайым «чэ, манна олорон эрээр, көҕөн кэлэн түстэҕинэ, хотуобай ботуруоҥҥун уган ытаар, оттон чыркымай буоллаҕына, саатар, иккини-хаһы холбоон дьаһанаар» диэн баран, чугастааҕы уулары кэрийэ барбыта. Дьэ, былыргыта ити дурда хаһаайына төһө эрэ куһу-хааһы сууһарда? Табан кэллэҕинэ, бука, барыларын да сонохтуура буолуо. Ити курдук санаталаан эрдэхпинэ, таайым барбыт сирин диэкиттэн икки моонньоҕон кэлэн күөкэс гына түспүттэрин иккис нүөмэрдээх буораҕынан ииппит ботуруоммунан хаптаччы ытан кэбистим. Саам буруота дьайҕарбытыгар көрбүтүм – кустарым нараһан баран сыталлар. Ол икки ардыгар талахтар быыстарыгар Ньукулай дүпүлүөттээтэ. Суулларбыт быһыылаах: саппыкытын тыаһа биир кэм батыччахтаа да батыччахтаа, өссө өмүрэр саҥата иһиллэр.
Уһаабата – биир халба ханаһыйан кэлэн, уонча хаамыылаах ууга сарк гына түспүтүн илдьи ытан кэбиһиэм диэн, арыый ыраатыннара түһэн баран дьаһайдым. Кустарбын тыал кытыыга үрэн таһаартаабытын эргийэ хааман тиийэн ылаттаатым, бэркэ сэргэхсийдим. Таайым үс кустаах кэллэ, суулларбытын сүтэрбэтэх, барытын булбут. Дьэ, сэргэстэһэ олорон кустарбытын көрдүбүт-иһиттибит. Баччатааҕы кус диэтэххэ, эмистэрэ сүрдээх буолан биэрдэ. Бу олорон таайым:
– Дьэ, бу Торопуун барахсан сиригэр-уотугар кэлэн олоробут. Уҥуоҕа ити турар. Ээ, арыый обургута, сулустааҕа, – диэн баран, барсыгаарыттан бөппүрүөскэтин таһааран уматынна уонна кэпсээн киирэн барда.
* * *
Торопуун миигиттэн биэс хас сыл аҕа этэ. Ийэтэ Өксүү, түөрт уонун лаппа ааспыт дьахтар, холкуоска сэппэрээтэрдиир быһыылааҕа. Наар ыалдьан тахсар курдук өйдүүбүн. Онуоха холоотоххо, Торопуун сүрдээх кыайыгас эр бэрдэ этэ. Үөрэҕи да бэркэ ылыах киһи, начаалынай кылааһынан тохтообута. Ыһыахха мас да тардыһан, кылыйан даҕаны дьону үксүн кыайара. Арай Күүстээх Ньукулаайапка эрэ баһыйтарар быһыылааҕа. Холкуоска араас үлэҕэ барытыгар сылдьыбыта: сылгыһыттаабыта, пиэрмэҕэ кытта үлэлээбитэ, ону таһынан сүгэр-көтөҕөр үлэҕэ мэлдьи баар буолара. Биһиги, обургу уолаттар, кини курдук кыайыгас буолуохпутун баҕарарбыт. Түгэн эрэ көһүннэр, айаас аты хайдах сыһытарын, сакылаакка ыарахан тааһы көтөҕөрүн өрүү кэтээн көрөрбүт. Майгытын этиэҥ баара дуо – дьэ, үтүөкэн барахсан этэ.
Ону баара, сэрии силлиэтэ-буурҕата үлтү кумалаабыта. Нэһилиэктэн сүүрбэттэн тахса киһи бастакы хомуурга барбыттара. Ытааһын-соҥооһун суоҕа, уолаттар бары да кэриэтэ өстөөҕү түргэнник кыайан-хотон кэлиэхпит диэн санаалаах оройуон киинигэр аттаммыттара. Арай Торопуун ийэтэ Өксүү, куһаҕаны биттэммит курдук, хараҕын уутунан сууммутун өйдүүбүн. Оттон биһиги, обургу уолаттар, сэриигэ барбыт дьону сайыһа, өссө күнүүлүү диэххэ, санаабыппыт. Ньиэмэһи кыайан-хотон кэлиэх дьон, биһиги эрэттэр, сааспыт кыра буолан маттыбыт диэн хомойуу бөҕөтө.
Ол эрээри соторунан сэрии суоһа-суодала барыбытын да ыксаппыта. «Хара сурук» кэлэрэ элбээн барбыта, эбиитин хоргуйуу-быстыы саҕаламмыта. Өксүү эрэйдээх «дьэҥкэрэн» өлөөхтөөбүтүн сааһыары, харалдьык тахсыан эрэ иннинэ, уопсай ииҥҥэ көмпүттэрэ. Торопууҥҥа «ийэҥ хоргуйан өллө» диэн ким да суруйбатах буолуохтаах, оттон бэйэтэ «Ийэ дойдум, бар дьонум, ийэм, таптыыр кыыһым Суонньа туһугар өлөр өстөөҕү кытта кыргыһа сылдьабын» диирэ чахчы. Кырдьык, ыһыахха Суонньа диэн бэйэтин бараллаата, сырдык сэбэрэлээх кыыһы кытта сылдьарын көрбүттээхпин. Күһүөрү, хомуур үлэтэ бүппүтүн кэннэ, холбоһуохтаахтар үһү диэн сурах баара. Барытын сэрии туора соттоҕо эбээт. Торопуун туһунан түөрт уон үс сыллаахха «сураҕа суох сүттэ» диэн иһитиннэрии кэлбитэ. Биһиги «тоҕо сүрэй, ыал ыалынан эһиннэҕэ» дии санаабыппыт. Оттон кэрэ дьүһүннээх Суонньаны холкуос кыладыапсыга Киргиэлэй Кытаахап (доруобуйата мөлтөх диэн фроҥҥа ылбатахтара), сааһыра барбыт киһи, ойох ылбыта. Кыыс даҕаны, таптаан буолбакка, кыһалҕаттан, күн сырдыга баҕалаах буолан эргэ тахсыбыт буолуохтаах.
Сэрии бүтэр сылыгар, ол аата 1945 годтаахха, Торопуун ыран-быстан кэлбитэ. Хаҥас илиитэ холун диэкинэн суох этэ: миинэ дуу, сэнэрээт дуу оскуолага быһа көппүт үһү. Оо, дьэ, киһи барахсаны сэрии баҕайы кэбилиир да буолар эбит! Торопуун адьас чыҥха атын киһи курдуга. Аймаммытын киһи хайдах этиэ баарай. Устунан аһыы утахха умса түспүтэ. Бүтүн нэһилиэккэ ол сахтарга кини эрэ итирэр, айдаарар курдуга. Айдааран да диэхтээн, үксүгэр ытаан, тугу эрэ дэлби мөҕүттэн тахсара. Ол эрээри киһи аатыттан тахсыбыта диир табыллыбат. Арыгы испэтэх кэмигэр дьиҥнээх айыы киһитэ этэ. Таах олорботоҕо: бэрт түргэнник аҥаар илиитинэн от охсорго, саанан ытарга – барытыгар үөрэммитэ. Биир сайын бу эбэ баһыгар тайаҕы өлөрөн бэркэ абыраабыта. Чугас эргин бу учаастакка олорор ыаллар хара сиэн абыраммыппыт, сүргэбит сүрдээҕин көтөҕүллүбүтэ. Бэйэтигэр биир буһарыы эт хаалбыта биллибэт – барытын дьоҥҥо түҥэппитэ. Ону баара, хайа эрэ сордоох сэбиэккэ тыллаан, хата, дьыалаҕа эрийэ сыспыттара.
Ити дурдаттан чугас отуулаах этэ. Сайынын наар ол отуутугар олороро. Уонтан тахса туоннаны хайаан да оттуура. Дьиктитэ диэн, отун кэбиһэригэр кими да көмөлөһүннэрбэт буолара. Ырбаахытын сиэҕин эҥин атырдьаҕар, хотууругар ыга баайан, чэ, араас ньыманы барытын туттара. Киһиттэн итэҕэс үлэлээбэт этэ. Хаһан, кимтэн ылбыта буолла, Доҕор диэн ыттааҕа. Дьэ, сэгэрим, онто саҥарбатынан эрэ быһыылааҕа: иччитэ тугу этэрин барытын өйдүүрэ, толороро.
Мин 1945 годтаахха, Кыайыы буолбутун кэннэ, аармыйаҕа барбытым. Барыам иннинэ Торопууҥҥа киирэ сылдьыбыппар кырыылаах ыстакааҥҥа кыһыл арыгы кутан биэрбитэ уонна: «Чэ, оҕом кэриэтэ саныыр уолум, этэҥҥэ сылдьан кэл. Дьоппуону кытта сэрии син биир буолуоҕа. Онно киһи эрэ буолларгын, өйдөөн-төйдөөн сылдьаар», – диэн баран, сүүспүттэн сыллаан ылбыта, ытамньыйбыта. Мин даҕаны олус уйадыйбытым.
Дьоппуону кытта сэриигэ штурмовик диэн бойобуой сөмөлүөттэргэ мэхээнньик буолан кыттыспытым. Сэттэттэн тахса сыл сулууспалаан кэлбиппэр Торопуунум үөрэ көрсүбүтэ. Сол курдук соҕотоҕо. Таҥаһын-сабын бэйэтэ абырахтанан, тиктэн олороохтуура. Уруккутун курдук син биир иһэрэ... Ол да иһин буолуо, оскуолаҕа уоттаах сэриигэ сылдьыбыт фронтовиктары ыҥырдахтарына, Торопууну олох чугаһаппаттар этэ. Дьиҥэр, ыстыыгынан кэйгэллэһиигэ тиийэ кыттыбыт, төгүрүктээһинтэн тахсыыга сирдьит буолбут киһини – кинини бастакынан ыҥырыах этилэрэ. Ол оннугар миигин ыҥырдахтара үһү. Мин диэхтээн киниэхэ холоонноох үһүбүн дуо – сөмөлүөттэрбин көрдүм-иһиттим да бүттэҕэ дии. Дьоппуону харахтаабатаҕым даҕаны, ыстыыктаһыы эҥин кэлииһи дуо.
Бииртэн кыһыйабын: Торопуун биир да мэтээлэ суох этэ. Ол оннугар элбэх Махтал суруктааҕа. Ыстаалынтан. Билигин биһиги бэтэрээн аатырдыбыт. Урут, 1965 годтаахха диэри, ити тылы төрүт да истибэт этибит. Арай ол сыл Кыайыы 20 сыллаах бырааһынньыгын күн сэриигэ (ол иһигэр үлэ фронугар) сылдьыбыт дьоҥҥо барыбытыгар мэтээл туттардылар. Кулуупка Торопуун кэлбэтэх этэ. Мин сарсыныгар киниэхэ тэбин. Мэтээл туттарбыттарын, киниэхэ эмиэ баарын кэпсээри. Сааскы куска дурдатыгар, манна, олорорун билбэттээх буолуом дуо.
Кэлбитим – Торопуун дурдатыгар умса туттан баран олорор, Доҕоро – аттыгар. Мин ыҥыр – эппиэттээбэт. Чугаһаан кэлэн эргилиннэри тарпытым, доҕоор, хайыы сахха тымныйан, көһүйэн хаалбыт!
Быраастар сүрэҕэ тохтообут диэн быһаарбыттара. Дьэ, ону ити көмпүппүт. Доҕоро эрэйдээх иччититтэн харыс да халбарыйбатаҕа. Соннук иччитин уҥуоҕун таһыгар сытан быстаахтаабыт этэ. Ону аттыгар харайбыппыт.
* * *
Таайым биһикки Торопуун Көлүйэтигэр ити 80-с сылларга бултаабыттаахпыт. Онно кэпсээбитин эһиэхэ тириэртим. Сирин-уотун аһатан, Торопуун мэҥэтигэр «өлүүтүн» эмиэ хаалларан сылдьыбыттаахпыт.
БУТУКАЙ.
