Бу ыйытыы сыллата күөрэйэн тахсан дьон болҕомтотун тардар. Онуоха «[саҥа сыл] диэн саҥарыллыахтаах, итиэннэ саҥа сыл уонна Саҥа сыл диэн суруллуохтаах» диэн санааны этэр дьон ордук омуннаах-төлөннөөх буолаллар. Кинилэр, үгэс курдук, «биир поэт «саҥа дьол» диэҥҥэ дьүөрэлээн «Саҥа дьыл» диэн кэбиспит, онтон ыла итинник сыыһа саҥарыы, суруйуу олохсуйбут» дииллэр.
Таарыйа бэлиэтээтэххэ, таба суруйуу тылдьытыгар ыйылларынан, бу бэлиэ күн аатыгар бастакы саҕалыыр эрэ буукубата улахантан суруллар – Саҥа дьыл (көр: Сахалыы таба суруйуу тылдьыта. – Дьокуускай: Бичик, 2015. – С. 463) Ол эбэтэр Саҥа Дьыл диэн суруйуу – сыыһа.
Дьиҥэр, «новый год» диэн суолтаҕа [саҥа сыл] эбэтэр [саҥа дьыл] диэн икки көрүҥүнэн саҥарыы бэрт өрдөөхтөн, чуолаан, саха эйгэтигэр поэт диэн тыл киириэн быдан инниттэн баара чопчу.
Тоҕо итинник диибиний?
Тоҕо диэтэххэ, поэт диэн тыл сахаҕа биир эрэ үйэтээҕиттэн олохтоохтук киирэн бардаҕа. Оттон саҥа сылы [саҥа сыл] эбэтэр [саҥа дьыл] диэҥҥэ маарынныырдык этэн саҥарыы түүрктүү-моҕоллуу тыллаах омуктарга барыларыгар да баара буолуо. Холобур, моҕоллорго – шинэ жил (жыл), бүрээттэргэ – шэнэ жэл, калмыктарга – шин җил (таарыйа бэлиэтээтэххэ, моҕоллуу тыллаахтар «календарный год» диэн суолтаҕа өөн (өн, он) диэн тылы эмиэ тутталлар), азербайджанныы – yeni il, казахтыы – жаҥа жыл, кыргызтыы – жаҥы жыл, татардыы – яңа ел, үзбектии – yangi yil, уйгуурдуу – йеҥи жил, алтаайдыы, телеуттуу – йаҥы йыл, о.д.а. Киэҥ сиринэн тайаан олорор итиччэ элбэх омукка баар тыл ситимэ аҕыйах үйэтээҕиттэн, ол эбэтэр Европаҕа, онтон Арассыыйаҕа аныгы Саҥа дьыл үгэһэ үөскээн тэнийиэҕиттэн эрэ тарҕамматаҕа чахчы – чинчийээччилэр биир төрүттээх, уруулуу түүрктүү-моҕоллуу тыллар бэйэ-бэйэлэриттэн арахсан, тэйсэн барыылара кырата сүүрбэччэ үйэ анараатах кэмҥэ саҕаламмытын сабаҕалыыллар. Ол аата, саҥа сыл (дьыл) диэҥҥэ маарынныыр тыл ситимэ ол сахтан баар.
Оттон Nouvelle annеe (New Year, Neujahr, Новый год, Саҥа дьыл...) диэн сыл бэлиэ күнэ, дьоро тэрээһинэ ааттанар буолуутун туһа туспа: бу – үс-хас үйэтээҕиттэн эрэ баар буолбут чахчы.
Аны, сыл уонна дьыл диэн тыллары арыый бэттэх кэмҥэ төннөн көрүөххэ.
Ол курдук, Отто Бётлингк 1851 сыллаахха бэчээттэммит «Uber die sprache der Jakuten» («Сахалар тылларын туһунан») диэн сүдү үлэтигэр сыл уонна дьыл диэн тыллар иккиэн киирэн сылдьаллар. Бэлиэтиир өйдөбүллэрэ син биир билиҥҥи курдук – «год».
Ол аата, саха дьоно «год» диэн өйдөбүлү икки үйэтээҕитэ биир тыл икки көрүҥүнэн бэлиэтээн этэллэр эбит.
Өссө, быйыл диэн баарынан сылыктаатахха, хайа эрэ кэрдиис кэмҥэ [йыл] диэн саҥарыы эмиэ баар быһыылаах.
Оттон эһиил диэҥҥэ хайдах-туох көрүҥнээх тыл олоҕо төрүт буолбутун сабаҕалыыр даҕаны уустук. Отто Бётлингк саҕаттан «ыйар аакка сыл диэн эбиллэн, силлиһэн үөскээбит» диэн сабаҕалааһын баар эрээри, ол үөскээһин дорҕоон уларыйыытын өттүнэн хайдах барбыта олус мунаах. Холобур, сыл диэн олох буолбут буоллаҕына, тоҕо [и] буолан хаалла? Манна диэн эттэххэ, Отто Бётлингк тылдьытыгар бу тыл уһун аһаҕас дорҕооно суох эсил диэн көрүҥүнэн киирбит.
Аны туран, дьыл диэммитин моҕол тылын сабыдыалынан быһаараллар. Сорох чинчийээччилэр, быһаччы, «моҕол тылыттан киирии» диэн да суруйаллар. Ол эрээри, бу тылы итинник [дь] уонна [дь] курдук дорҕоонунан саҕалаан саҥарыы карачай, балкар, кыргыз, үзбек, казах, каракалпак, уйгуур тылларыгар эмиэ баар эбит (сорох түбэлтэҕэ түөлбэ тылга). Ол эбэтэр – түүрктүү тылларга. Онон, быһата, бу – эмиэ мунаах көстүү.
Кэм төрүт эргииригэр сыл (дьыл) ыам ыйыттан саҕаланар. Онтон нуучча эйгэтигэр киирбит кэннэ кэми-кэрдиини ааҕыыга төгүрүк сыл (дьыл) саҕаланыыта үстэ уларыйбыт.
Ол курдук, Пётр I ыраахтааҕы уларытыыны киллэриэр диэри төгүрүк сылы (дьылы) ааҕыы балаҕан ыйын 1 күнүттэн саҕаланара. Инньэ гынан, Пётр I ыраахтааҕы уларытыыны киллэриэҕиттэн төгүрүк сыл (дьыл) билиҥҥи Эргэ Саҥа дьылтан ааҕыллар буолар. Онтон сэбиэскэй кэмҥэ төгүрүк сылы (дьылы) билиҥҥи Саҥа дьылтан ааҕыы үгэһэ киирэр.
Уонна ити кэмтэн саха аныгы тылыгар «төгүрүк сыл» диэн суолтаҕа сыл диэни туттуу үгэһэ ордук күүскэ олохсуйан барар. Итиэннэ «саҥа сыл» уонна «Саҥа дьыл» өйдөбүллэри араарыы үөскүүр.
Инньэ гынан, аныгы өйдөбүлгэ: саҥа сыл – үүммүт төгүрүк сыл (календарный год), оттон Саҥа дьыл – биир төгүрүк сыл түмүктэниитин, иккис саҕаланыытын бэлиэтиир түгэн.
Ол да буоллар, «календарный год» диэн суолтаҕа дьыл диэн тылы туттуу аныгы саҥаҕа-сурукка тэһитэ син биир баар.
Аны туран, үөрэх дьыла диэн тыл ситимэ үөскээн бүттүүн тылга олоҕура быһыытыйда. Өйдөбүлэ ураты. Ол курдук, Арассыыйаҕа үөрэх дьыла туһааннаах сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн саҕаланар уонна эһиилги сыл ыам ыйын тиһэх күнүнэн эбэтэр бэс ыйын саҕаланыытынан түмүктэнэр.
Ону сэргэ, дьыл кэмэ диэн баар. Нууччалыы тылбаастаатахха, дьыл кэмэ – времена года, сезон года. Ол эбэтэр: саас, сайын, күһүн, кыһын. Бу тыл ситимэ өрдөөхтөн баар. Холобур, XIX үйэ ортотугар Афанасий Уваровскай «Ахтыыларыгар» туттубут эбит.
Дьиҥэр, «үөрэх сыла» уонна «сыл кэмэ» диэххэ эмиэ сөп. Оннук саҥардахха, суруйдахха хайа даҕаны сахалыы билэр киһи сөпкө өйдүөҕэ. Уонна итинник саҥарыы, суруйуу баар даҕаны. Ол – саха дьонугар «календарный год» диэн өйдөбүлү биир тыл сыл уонна дьыл диэн икки көрүҥүнэн бэлиэтээн этии бэрт өрдөөхтөн баарыттан төрүөттээх. Итинник араастаан саҥарыы, суруйуу сотору кэминэн биир сүрүҥҥэ киирэн хаалыа суоҕа. Ол – саха аныгы тылын таба саҥарыыта (орфоэпия) уонна таба суруйуута (орфография) уһун утумнаах үлэ түмүгэр биир сүрүҥҥэ бигэтик киирдэхтэринэ эрэ кыаллыаҕа.
Дьылы тахсыы диэн эмиэ баар. Бу өйдөбүл үөскээбит төрдө сыл эргиирин ааҕыы төрүт үгэһиттэн силис тардар буолуохтаах. Эрдэ этиллибитин курдук, саха төрүт сыла (дьыла) ыам ыйын бастакы ыйа тахсыаҕыттан саҕаланан эһиилги ыам ыйын бастакы ыйа тахсыытынан түмүктэнэр. Ол аата, өбүгэ сахалар ити кэмҥэ сылы (дьылы) тахсаллар, күөххэ үктэнэллэр. Омук быһыытынан бүттүүн өйбүтүгэр-санаабытыгар, долоҕойбутугар ол өйдөбүлэ билиҥҥэ диэри хатанан сылдьар эбит.
Ити түгэни болҕойботтон эбэтэр билбэттэн буолуо, аныгы кэмҥэ дьыл диэни уратытык, аҥаардас кыһыҥҥы ыйдарга сыһыаран быһаарыылар бааллар. Ол түмүгэр дьылга киирии диэн курдук саҥа ситим үөскээтэ. Дьиҥэр, саха дьоно былыр-былыргыттан кыстыкка киирэн олордоҕо. Сылын (дьылын) сааскы, сайыҥҥы, күһүҥҥү, кыһыҥҥы ыйдарга арааран. Олоҕун-дьаһаҕын сыллааҕы (дьыллааҕы) эргиирин «сайылык» уонна «кыстык» диэн икки сүрүн өйдөбүллэргэ арааран.
Эмиэ ити аныгы быһаарыыга олоҕуран, дьыл оройун «Саха сирин кыһына алта ыйдаах» диэн өйдөбүлтэн таһааран ол кэрчик кэмнэрин ортотугар сыһыараллар, бэл диэтэр, чопчу ыйын-күнүн кытта этэллэр – олунньу 1 күнэ.
Сорохтор «дьыл оройо диэн ахсынньыга түбэһэр саамай кылгас күн» диэн этэллэр. Ол аата, аныгы кэминэн-кэрдиинэн ахсынньы 20–23 күннэрэ. Бу даҕаны эмиэ аныгы быһаарыы буолуоҕа. Тоҕо диэтэххэ, «дьыл оройо ахсынньы чопчу күнүгэр түбэһэр» диэн өйдөбүл урукку сурукка-бичиккэ, былыргы сэһэҥҥэ суох курдук.
Сорох дьон дьыл оройун тохсунньуга сыһыарар. Бу, сэрэйдэххэ, ордук былыр үөскээбит өйдөбүл буолуоҕа. Чопчулаатахха, Пётр I ыраахтааҕы олохтообут Саҥа дьыла тохсунньуга көһөн хаалыытын хаалынньаҥ өйдөбүлэ диэххэ сөп. Сыл (дьыл) саҕаланыытын-түмүктэниитин сорох түүрк тыллаах омуктар «дьыл баһа» диэн курдук бэлиэтээн этэллэр. Холобур, түүрктэргэ (түүркүйэлэргэ), караимнарга, Кырыым татаардарыгар, башкортарга эҥин: йыл башы – сыл саҕаланыыта, Йыл башы – Саҥа дьыл. Оттон «дьыл баһа» уонна «дьыл оройо» диэннэр биир майгылаахтык үөскээбит өйдөбүллэр буолаллара туох даҕаны мунааҕа суохха дылы. Итинник толкуйдаатахха, «дьыл оройо» диэн урукку өттүгэр билиҥҥи Эргэ Саҥа дьыл күнүн өйдүөхтэрин сөп, оттон билигин бэйэбит Саҥа дьылбыт күнүн өйдүүр кыахтаахпыт.
Академик Э.К. Пекарскай тылдьытыгар маннык этии баара бэлиэтэммит: кыһын оройугар – в самой середине зимы, среди зимы. Бу этии «Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар» тэнитиллэн быһаарыллыбыт: Кыһын (кыс, ый, сайын) оройо – кыһын (кыс, ый, сайын) ортото, саамай үгэнэ.
Быһаарыылаах улахан тылдьыкка маннык эмиэ баар: Дьыл оройо - кыһын саамай ортото. Θ Самая середина, пик зимы.
Уонна «Хотугу сулус» сурунаалтан маннык холобур бэриллибит: Дьыл оройо чугаһыытыгар тоҕус уон икки чулуу кииһи, түөрт уон кырынааһы, сүүрбэ тииҥи, үс тайаҕы бултааннар өлгөм байанайдаах, дьоммут көннөрү ырыа аргыстаах киирдилэр.
Итиннэ «кыһын саамай ортото» диэн быһаарыы, «кыһыҥҥы ыйдар ортолоро» диэн буолбакка, «тымныы күүскэ түһэн муҥутаан турар кэмэ» диэн өйдөбүллээх буолуохтаах. Ол курдук, «Хотугу сулустан» ылыллыбыт холобурга булчуттар тыаттан улахан тымныы түһүөн иннинэ киириилэрэ этиллэр. Бука, ахсынньы бастакы аҥаарыгар эбитэ буолуо.
Онон, көрбүппүт курдук, «кыһын оройо» да, «дьыл оройо» да диэн өйдөбүллэргэ урукку өттүгэр чопчу күнү ыйыы суох эбит.
Итиэннэ суруйуубун улахан тылдьыт быһаарыытынан түмүктүүбүн:
ДЬЫЛ. аат. 1. Сыл диэн курдук.
АРЧЫЛАН.
