Ааспыт сыл муус устар 20 күнүгэр “Сирбит аата кэбилэммитин хаһан уларытабыт?” диэн кириитикэлээх ыстатыйаны “Кыымҥа” таһаарбытым. Онно “Бүлүү”, “Халыма” федеральнай суолларыгар сирдэр, үрэхтэр, үрүйэлэр ааттара нууччалыы саха киһитэ сүөргүлүүр гына суруллан тураллара көннөрүллүөхтээҕин туһунан суруйбутум.
Кыһалҕаны санаттахха
Ыстатыйаҕа сорох сирбит, үрэхпит сахалыы аата киһи билбэт гына «Брюнгеде», «Бивуаче», «Адъмонте» “Лютенга”, “Курулуур”, “Менда” уо.д.а диэн нууччалыы сүөргүтүк суруллубуттарыттан дьон кэлэйэрин туһунан суруллубута. Аһара баран, Үөһээ Бүлүү бөһүөлэгэр киириэх иннинэ баар Үмүлүн үрэҕэ Умулун диэн кырыыс тыл ааттаммыта сүрэ бэрт.
Ыстатыйа кэнниттэн уопсастыбаннас айдааны тардыбыта. “Саха” НКИХ Наталья Михалёва-Сайа улахан биэриини бэлэмнээн таһаарбыта. Улуустар салалталара “кыһалҕа баар, ылсыахпыт, көннөрүөххэ наада” диэбиттэрэ да, ол айыыта онон. Сирдэрбит ааттарын көннөрүөхтээх үлэ эмиэ “бүрүкүрээтийэ былааһыгар, балакыыта бадарааныгар” сүтүөх курдуга.
Хата, Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутууга уонна олохтоох салайыныыга бастайааннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ В.М. Прокопьев бу дьыл олунньу 14 күнүгэр сүбэ мунньах тэрийэн, кыайтарбатах кыһалҕаны оннуттан хамсатарга ылыста. Тустаах судаарыстыбаннай тэрилтэлэр салайааччыларын, туһааннаах исписэлиистэри хомуйан, сүбэ мунньах ыытта.
Татарстан икки тылынан суруйар
“Бүлүү” федеральнай суол дьаһалтатын генеральнай дириэктэрэ Н.И. Андреев:
– Биһигини федеральнай суол-иис ааһар улуустарын нэһилиэнньэтэ, дьаһалтата “сорох сирбит, үрэхпит аатын тоҕо киһи билбэт гына уларытаҕыт?” диэн буруйдууллара сыыһа. 2017 с. Росреестр, судаарыстыбаннай регистрация, кадаастыр уонна картография федеральнай сулууспатын Саха сиринээҕи управлениета борокуратуураны кытта бэрэбиэркэлээн баран, “ыйынньыктарыгар географическай ааттары федеральнай реестргэ хайдах сурулла сылдьарынан суруйбатаххыт” диэн ыйыы-кэрдии биэрбиттэрэ, иккитэ ыстарааптаабыттара. Ол иһин өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар федеральнай реестргэ сир аатын барытын сөпкө оҥоруохха диэн этиилээх тахсыбыппыт. Географическай ааттар реестргэ – биир, улууска атын, сорох ыйынньыкка туһунан сурулла сылдьаллара бэрээдэктэниэхтээх диэбиппит.
“Халыма” суолугар элбэх үрэх сахалыы ааттаах эрээри, реестргэ ааттарын киллэрбэккэ, аата суох “речка”, “ручей” эрэ диэн суруллан тураллар. Чурапчыга Куохара, Кымыс диэн үрэхтэр ааттара реестргэ суох. Томпоҕо, Өймөкөөҥҥө хас да үрэх аата реестргэ сыыһа суруллубут. Соннук ааттанан тураллар.
Оттон Татарстаҥҥа географическай ааттары суол ыйынньыктарыгар нууччалыы уонна татаардыы суруйаллар. Ол биһиэхэ тоҕо сатамматый? Бириэмэ барар, бу кыһалҕа түргэнник быһаарыллыахтаах.
Төрдүс сылын мустубат хамыыһыйа
Ил Түмэн ааспыт ыҥырыы-тын дьокутаата П.В. Ксенофонтов-Ойуур Байбал дьокутааттыыр кэмигэр сир-дойду сахалыы аата нууччалыы сөпкө суруллар боппуруостарын 3 сылтан ордук хамсата сатаабыттарын кэпсээтэ. “Туох алдьархайдаах дьыалатай!” диэн салла саныахха сөп. Онтубут баара-суоҕа СӨ Бырабыыталыстыбатын географическай ааттарга хамыыһыйата мустан быстыбатах, быһаарыы ылбатах. Сир-дойду аатын бастаан ити хамыыһыйа бигэргэтиэхтээх эбит. Онтон бырабыыталыстыба бигэргэттэҕинэ, Росреестрга сөбүлэһиннэриини ааһар, Росавтодор электроннай каталогар киирэр. Оччоҕо федеральнай суолга-иискэ туттуллар буолар. Ойуур Байбал татаардар, чэчиэннэр ити суолу хайбыттара ырааппытын, көннөрүүнү хайдах оҥорору сүбэлээбиттэрин эттэ. Ол эрээри А.В. Тарасенко салайбыт бырабыыталыстыбата ити хайысхаҕа ылсан үлэлээбэтэх диэххэ сөп. Үс сыл тухары “мунньахтыыбыт, үлэ барар, дьарыктанабыт” диэн уостарын минньиппиттэр үһү да, түмүгэр туох да оҥоһуллубатах. Балаһыанньа үүт-үкчү нуучча улуу үгэһитэ Крылов “сордоҥ, куба уонна араак” айанныы сатаабыттарын суруйбутун санатар.
Ойуур Байбал:
– Атын эрэгийиэннэргэ курдук, суол ыйынньыктарыгар сир-дойду аата сахалыы суруллуохтаах. Багдарыын Ньургуҥҥа 30 тыһ. тахса сир аатын картотеката баар. Ону олохтоох дьаһалталары кытта үлэлэһэн, бырабыыталыстыбанан бигэргэтэн, үбүлээн, Саха сирин сирдэрин ааттарын каталога бэчээттэтиэххэ. Бу кыаллар үлэ, хайдах 30 сылы быһа биир сиргэ тэспэҥнии туруохпутуй? Оттон икки тылынан суруллубут ыйынньыктары оҥорууну үбүлээһин “Росавтодор” эбээһинэһэ буолбатах. Биһиги судаарыстыбаннай тылбыт, бэйэбит “Саха тылын сайдыытын бырагырааматынан” үбүлүөхтээхпит, – диэн этиитин түмүктээтэ.
* * *
П.В. Ксенофонтов СӨ Тырааныспарын уонна суол хаһаайыстыбатын миниистирэ В.М. Сивцевкэ 2022 с. ахсынньы 19 к. 14-ИДКП №-дээх суругуттан: “... Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ 30-тан тахса сыл устата судаарыстыбаннай былаас уорганнарыттан автомобиль суолларын устун сирдэр ааттара нууччалыы уонна сахалыы суруллалларын кэтэстэ аҕай.
Росавтодор бэрэстэбиитэлэ кыттыылаах бүтэһик мунньахха, Росавтодор электроннай базатыгар сирдэр ааттара сахалыы киирбит буоллахтарына, федеральнай суоллар бэлиэлэригэр сахалыы суруллуохтарын сөбө билиннэ. Росавтодор бэрэстэбиитэлэ эппитинэн, хомойуох иһин, “30 сыл устата Саха сирин өттүттэн туох да оҥоһуллубакка, электроннай базаҕа сахалыы ааттар суохтар” диэтэ... Эһиги министиэристибэҕит федеральнай суолларга географическай ааттары бэрээдэктииргэ уонна бу улахан суолталаах боппуруоһу быһаарыыга кылаатын киллэрэргэ бэлэмигэр саарбахтаабаппын...” – диэбит.
Көрөргүт курдук, дьокутаат миниистири “дойдутун патриота, дьыаланы быһаартарыа” диэн эрэммитэ да, билиҥҥитэ туолбакка турар...
Росреестр: көннөрүөххэ сөп
Т.Б. Назарова, Росреестр СӨ салалтатын геодезияҕа уонна картографияҕа отделын начаалынньыга:
– Географическай ааттар ыйынньыктарыгар киллэрэр бэрээдэк чэпчээтэ. Ааттара киирэ илик буоллаҕына, үлэлииргэ судургу, саҥа ааттары киллэрэргэ испииһэк оҥорон ыытыахтаахпыт. Урут оннук быраап суоҕа, саҥа баар буолла. Билигин нэһилиэктэр, улуустар сыыһа ааттаммыт, аата суох сирдэрин федеральнай, өрөспүүбүлүкэ суолларыгар киллэрэллэригэр суругунан испииһэктээн биэрдиннэр. Урут киирбэтэх саҥа географическай ааттары каталогка киллэрэргэ эспэртиисэлээн баран, үөһэ ыытабыт. Оттон инники каталогка суруллубуту уларытар балай да уустук. Бу каталог 2008 с. киирбитэ. Ол иннинэ эрэгийиэннэргэ барыларыгар “бэрэбиэркэлээҥ, туох сыыһа сылдьарый?” диэн сурук ыыппыттар. Оччолорго ааты уларытыы бэрээдэгэ судургу этэ. Саха сириттэн ким да көннөрбөтөх, каталог оннук бигэргэммит. Билигин көннөрүү бэрээдэгэ уустук. Манна нэһилиэнньэ санаата, чахчы, бу атыннык суруллубутун туоһулуур устуоруйа ыспыраапката эҥин наада. Ол да буоллар норуот туруорсуутун быһыытынан ыытыахпытын сөп, оччоҕо киин реестргэ уларытыы оҥорор мэхэньиисим оҥоһуллуо этэ. Сахалыы географическай ааттар тылдьыттарын таһаарар наада. 152-с Федеральнай сокуон суол бэлиэтигэр сир аатын икки тылынан суруйары көҥүллүүр.
Остуолба эбэтэр Хатырык?
О.В. Сенюшкин, “Управтодор” ГКУ производственннай-тэхиниичэскэй отделын начаалынньыга:
– Географическай ааттары бэрээдэктиир уолдьаста. Официальнай ааттар саайтарыгар Уус Майдаҕа 1942 с. Бом диэн үрэх баара билигин Бам буолбут. Итилэртэн хайата сөбүн эспэртиисэ ыытан быһаартарбыппыт. Реестргэ Бам диэн суруллубутун уруккулуу Бом диэн суруйдахха, ыстарааптанаҕын. Официальнай докумуоннарга икки хос ааттаах сирдэр биир ааттаныахтаахтар. Холобур, Намҥа Остуолба диэн сир официальнай аата – Хатырык. Хас да сыллааҕыта Чурапчы борокуратуурата сирдэр ааттара сахалыы уонна нууччалыы суруллалларын ирдэспитэ. Нэһилиэнньэлээх пууннар ааттарын көннөрөөрү гыммыппыт да, ГОСТ, быраабыла быһыытынан оччолорго нууччалыы уонна аангылыйалыы эрэ суруйуохха сөп этэ. Онон татаардар маладьыастар, төрөөбүт тылынан суруйары ситиспиттэр. 2022 с. Ил Түмэнтэн кэлбит сурукка “географическай ааттары икки тылынан нэһилиэнньэлээх пууннартан саҕалыахха” диэн этии ыыппыппыт.
Хамыыһыйа: атах атаҕы хатыйбыт
СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын олохтоох салайыыга дэпэртээмэнин салайааччытын солбуйааччы А.И. Старостин эппитинэн, билигин бырабыыталыстыба уларыйан, хамыыһыйа саҥа састааба оҥоһуллубут. О.В. Балабкина салайыан сөп үһү. Афанасий Иванович хамыыһыйа ааспыт сылларга иккитэ хомулла сатаабыт да, бу боппуруоһу көрүү быһаарыллыбатаҕа диэтэ. Административнай-территориальнай боппуруостар хамыыһыйалара көрбөтөх буолан тохтообуттар. Онтон терминология боппуруоһа турбут. Барытын нэһилиэнньэлээх пууннартан саҕалаабыттар. Сокуон суоҕун Ил Түмэҥҥэ ылларбыттар. Ити хамыыһыйа бастакы ситиһиитэ үһү. Онон билигин бөһүөлэктэр ааттара бэрээдэктэнэн, ОКМО, АКАТО каталогар уларытыы барыахтаах. Оччоҕо эрэ хамсааһын тахсыахтаах эбит. Уу эбийиэктэрин географическай ааттарын Ил Түмэн былырыын, иллэрээ сыл ылбыт сокуоннарыттан саҕалаан бэрээдэктээри сылдьаллар эбит. Федеральнай сокуон сирдэр ааттарын уларытары көҥүллүүр буолбутунан, бырабыыталыстыба икки хамыыһыйа күүскэ хамсаннахтарына, үлэ түргэтиэх курдук. Кини улуустар бытааннарын, сөбүлэһиннэрии уһуннук барарын эттэ. Итиннэ “Олекминск” диэн тылга “е” эбэтэр “ё” буукуба суруллара быһаарылла илигин холобурдаата.
Ойуур Байбал онуоха былырыын бырабыыталыстыба терминологияҕа хамыыһыйата тэриллибитин, сахалыы-нууччалыы сөпкө суруллууну улуустарынан ыыппакка, кииннээн быһаарыахха сөбүн эттэ.
А.И. Старостин түмүгэр бороссодуура боппуруостара мэһэйдээбэтэхтэринэ, хамыыһыйа кэмниэ кэнэҕэс, мустан, үлэ саҕаланыахтаах диэтэ.
Суол хаартата түргэтэтиэ
В.Ю. Гаврилов, СӨ “Управтодор” ГКУ гендириэктэрин 1-кы солбуйааччы:
– Боппуруоһу быһаарарга сөбүлэһиннэрии улуустарга нэһилиэнньэ санаатын учуоттаан барыахтаах. Халыма суолугар боппуруос элбэх. Брюгяде үрэҕэ үс ааттаах: ким эрэ Брюгада диир, Брюгенде да буолар. Суол-иис ыйынньыгын саҥардыыны “суол хаартатын” оҥорон, муниципалитеттары кытта ыйыллыбыт болдьоҕу тутуһан түргэтэтиэҕиҥ. “Биир хамыыһыйа кэмигэр хомуллубатах, иккис онтон атахтаммыт” диэн олорорбут сатаммат. Биһиги Росреестрга көннөрүллүбүт ааттары ыытыахпыт. 2015 с. Чурачы борокуруора “федеральнай суолга сир аата сахалыы-нууччалыы тоҕо суруллубатый?” диэн суукка биэрэ сылдьыбыта. Н.И. Андреевтыын Бүрээтийэҕэ сылдьан, онно федеральнай, эрэгийиэннээҕи суол-иис ыйынньыгар сирдэрин ааттара нууччалыы уонна бүрээттии суруллубутун көрбүппүт. Өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ икки тылынан суруллуохтаах.
Эрэл кыыма саҕылынна
Түмүккэ Владимир Михайлович Прокопьев үлэ хаамыытын быһааран, түргэтииргэ ыҥырда. “2017 с. ылыллыбыт сокуонунан, Ил Түмэн үс кэмитиэтэ тэҥҥэ үлэлиэхтээххит” диэн кэмитиэттэр бэрэссэдээтэллэригэр дьаһайда. “Кииннээн үлэлиэхпитин наада, тугу гынаргытын эрдэттэн бэлэмнээҥ, сорудаҕы улуустарга түһэрэн олордоххо, хаһан да бүтэриэхпит суоҕа. Ил Дархаҥҥа сурук ыытан, үлэни түргэтэтиэхтээхпит. Биир сиргэ өр тэпсэҥнии турарбыт сатаммат. Бириэмэ барар, үлэ бэрээдэгинэн ый аайы көрсөн, туох оҥоһуллубутун дьүүллэһэн, кыһалҕаны быһаарыахтаахпыт”, – диэн күүскэ үлэлииргэ ыҥырда.
... Туомтуу баайан эттэххэ, кыаллыах да боппуруос уонунан сыл соһулла сылдьыбыт. Татаардар, чэчиэннэр, бүрээттэр географическай ааттары нууччалыы уонна төрөөбүт тылларынан суруйан, иннибитигэр түспүттэрэ ырааппытын ситиэхпитин наада. Саата да бэрт...
Владимир Степанов.
