Биир үтүө күн бассаабым биир бөлөҕөр “Аналгын бул. "Өрөспүүбүлүкэтээҕи билсиһии кулууба” кэргэннэниэн баҕалаах 30-ттан 70-гар диэри саастаах кэрэ уонна күүстээх аҥаардары билсиһиннэрэр. Биирдиилээн дьону кытта үлэлиир. Бэйэҕит тускутунан уонна хаартыскаҕытын 89142789600 нүөмэргэ ыытыҥ. Төлөпүөн бассааптаах” диэн бэрт дьикти ис хоһоонноох биллэрии тигинээн кэллэ.
Кырдьыга да, бу Орто туруу-бараан дойдуга кэлбиппит аатыгар таптыыр, таптатар дьоллоох (чэ, баҕар, ардыгар “сордоох” да диэххэ сөп буолуо) иэйиини билэн, олохпут уһун суолугар күүс, өйөбүл буолар аҥаарбытын буларбыт, оҕо-уруу тэнитэрбит олох диэн ааттанар баайбыт биир сүрүн анала буоллаҕа. Туох кистэлэй, ол анал барыбытын булбата хомолтолоох. Хас биирдиибит даҕаны хаарыан ийэ, аҕа буолуох дьон сулумах сылдьар билэр дьонноох, аймахтаах буоларбыт эрэбил. Туох да диэбит иһин, ити – күннээҕи олохпутугар биир сытыы социальнай кыһалҕа.
Онон билиэх-көрүөх санаам батарбакка, этиллибит нүөмэргэ эрийэ сырыттым. Хата, бэрт кэпсээннээх-ипсээннээх кэрэ аҥаар буолан биэрдэ. “Дьокуускайга олорор, Уус Алдан Дүпсүнүттэн тардыылаах Александра Ивановна Сивцева-Нуоралдьын диэммин”, – диэтэ. Орто саастаах диэххэ сөп, бэйэбиттэн арыый балыс эбит (сааһын чопчу эттэ эрээри, кэрэ аҥаары сааһын ыйар соччото суох буолуо). Кэргэннээх, оҕолордоох. Василий Никифоров-Күлүмнүүр бииргэ төрөөбүт убайын сылдьаана үһү. Омук тылын үөрэхтээҕэ (филолог, ФИЯ). Айар аатын түүлүгэр истэн, ылыммыт. “Арай түһээтэхпинэ, былыргы кэмҥэ тиийэн хаалбыппын. Онно миигин ”Нуоралдьын” диэн ыҥыраллар этэ”. Уһуктан баран, олус дьиктиргээбитим. Туох тыл буоларын кинигэлэртэн көрдөөн булбутум, олус улахан аат буолан биэрбитэ. Ол эрээри анаммыт аат диэн өйдөөн, ылынарга быһаарыммытым”, – диир.
Хаһааҥҥыттан уонна тоҕо сулумах сылдьар дьону билсиһэргэ ылсыбытын ыйыталастым. Дьон араас албын-көлдьүн биллэрии, харчы үктэтэн ылар баҕалаах элбээбит кэмигэр төһө эрийэрин, аҥаары булунуу кыһалҕата төһө баарын-суоҕун сэҥээрэн ыйыталастым.
– Суорумньунан 2009 сылтан дьарыктаммыт дьүөгэлээхпин. Кини сүбэтинэн бу эппиэтинэстээх, ол эрээри, мин санаабар, олус наадалаах дьарыкка былырыын ахсынньыттан ылсан, үлэлэһэ сыллдьабын. Дьиэбэр оҕобун көрөн олоробун, онон иллэҥ бириэмэ да баар курдук. Оҕом дьыссаакка сылдьан, сотору-сотору тумуулаан, үлэлии тахсарым уустук этэ. Билигин бу онлайн кулууп тэринэн, бэйэ дьарыктаах быһыытынан (самозанятай) сылдьабын, нолуок төлүүбүн. Дьону кытта үлэлэһэ үөрүйэхпин. 2017 с. “Харысхал” СОНТ тэрийбитим. Онно 3 гаа сири ылан, 30 учаастагы түҥэппитим. СОНТ суолун оҥорторбутум. Аны уот киллэртэрэрбит хаалла. Онон дьону кытта алтыһа, быһаарса үөрүйэхпин.
Билсиһии кулуубугар билиҥҥитэ 500-чэ киһилээхпин. Килийиэннэрим – бары чөл олохтоох, экэниэмикэ араас салаатыгар үлэлиир дьон. Ону тэҥэ бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор соҕотохсуйбут кырдьаҕастар бааллар. Билиҥҥи туругунан 7 ыал түстэннэ, 48 паара булсан, бэйэ-бэйэлэрин кытта билсэ, алтыһа сылдьаллар.
– Тыый, дьон балачча киирэр эбит дии? Биллэрииҥ сахалыы тахсыбытыттан сылыктаатахха, сүрүннээн, саха дьонун кытта, үлэлэһэҕин быһыылаах?
– Оннук. Дьүөгэм, бастаан утаа атын тыллаахтары, омуктары кытта үлэлэһэн көрөн баран, сөбүлээбэтэх этэ. Бэрээдэгэ суохтар, түүннэри эрийээччилэр, биир түүҥҥэ дьахтар көрдөөччүлэр эҥин бааллар үһү. Тута аккаастаммыта. Сөп ээ, биһиги сиэрдээх, ыраас сыһыаны, эппиэтинэстээх буолууну ирдиибит. Кырдьык, аналларын көрсөн, дьоллоохтук, эйэлээхтик, быр-бааччы ыал буолан олоруохтарын баҕарабын. Бастаан саҕалыырбар биллэрии биэрээппин кытта тута 40-ча киһи сибээскэ тахсыбыта, “көмөлөс” диэн. Биирдиилээн үлэлэһэн барбытым. Элбээбиттэригэр бассаапка бөлөх аһан, онно эмиэ алтыһар, бэйэлэрин билиһиннэрэр, туох интэриэстээхтэрин, дьарыктаахтарын суруйар буолбуттара. Кулуупка киирии усунуостаах буолан, туораттан, бата-иҥэ сатаабыт, көргө-нарга тардыһан киирээччи онно суох.
– Аныгы үйэҕэ туох да босхо буолбат быһыылаах. Өҥөҕүт төлөбүрэ төһө буоларый?
– Сыллааҕы төлөбүр биир киһиттэн – 2 тыһ. солк. Дьон хотоойутук киирдин диэн, итиччэ гыммытым. Биир ыйга успуорт сиэксийэтигэр 3 тыһ. солк. төлөнөр кэмигэр бүтүн сыллааҕы сыана сөп дии саныыбын.
– “Киһи байан-тайан барбат суумата” диэ. Дьэ туран, арай мин эһиги кулуупкутугар киириэхпин баҕарар эбиппин. Миигиттэн ити 2 тыһ. ураты туох ирдэнэрий? Үгүстэр сэҥээрэр ыйытыылара дии саныыбын.
– Аҥкыата курдук, ыйытыыга хоруй буолбатах. “Бэйэҕит тускутунан сиһилии билиһиннэриҥ, тугу сөбүлүүргүтүн, дьарыккытын, сааскытыттан, толору ааккытыттан-суолгутуттан, олорор сиргититтэн саҕалаан, эһиги аналгыт хайдах, туох буолуон баҕараргытын, быһата, баҕарар уобараскытын дьүһүйүҥ” диибин. Көҥүл пуормалаах. Сорох дьон элбэх кэпсээнэ-ипсээнэ суох буоларын тэҥэ, ол суруйуулара да араас буолар. Ол эрээри анараа өрүккэ наадалаах иһитиннэрии баар буолара ордук. Холобур, бэйэлэрэ аналлара буолуохтаах киһиттэн тугу билиэхтэрин баҕаралларын, суолталаах буолуон сөбүн көрөн, онтон да тирэҕирэн, бэйэлэрин билиһиннэрэр буоллахтара. Оттон уонна харах хайгыы көрбүтүн сүрэх таларын быһыытынан, хаартыскаларын ыыталлара булгуччулаах.
– Туох кистэлэй, сорох кэрэ аҥаар “олоро” сылдьыбыт, ыар буруйдаах киһиэхэ түбэһиэм диэн дьаарханара баар буолар. Ол өттүн туох баарынан, кырдьыгынан суруйаллар дуу? Аны ыал дьон дьээбэҕэ, көрүлүү, аралдьыйа түһээри киирэр дииллэр ээ?
– Бары да буолбатар, биирдиилээн оннук дьаарханар дьон баар буолаллар. Оннук, баарынан суруйар ордук. Били, өйдөрүгэр ыраланан көрөр “уобарастарын” суруйалларыгар ону бэлиэтииллэр. Сир төгүрүк – кырдьык, хаһан баҕарар күөрэйэр айылгылаах. Ойохтоох дьон чааһын этэр буоллахха, биир оннук киһи киирбитэ тута биллибитэ. Сахалар аҕыйахпыт, син биир биллэр. Ону таһынан усунуос төлөбүрдээх буолан, мээнэ оннук кыбылла сатааччы суох. Аны “куһаҕан дьаллыктаах, холобур, норкуотуктанар, арыгыны батыһа сылдьан иһэр дьону кытта үлэлэспэппин” диэн, тута этэбин.
– Сирэй көрсүһүүлэри, холобур, араас биэчэри, тэрээһини ыытаҕын дуу?
– Хаста да түмэргэ холоммутум да, дьону түмүү, аралдьытыы өттүгэр талааным суоҕун өйдөөбүтүм. Баҕалаахтары испииһэктээбитим, бастаан утаа 12 киһи суруйбута да, тиһэҕэр 9 эрэ киһи кэлэргэ бэлэмин биллэрбитигэр тохтообутум. Дьиҥинэн, тамадалар эҥин интэриэстэнэн, көмөлөһүөх курдук буолан испиттэрэ. Саха балаҕанын кэпсэтэргэ көмөлөспүттэрэ да... Туристар базаларын үлэһиттэрэ этиилээх тахса сылдьыбыттара. Билигин да биирдиилээн оннук көрсүһүүгэ наадыйааччы баар да, санаам тиийэ илик. Саҥа дьыл утаата тугу эмэ толкуйдуохха сөбө эбитэ дуу? Атын суорумньулары кытта эмиэ алтыһабыт ээ. Бэйэм кулуубум иһиттэн сэҥээрэр дьону булбатахтарына, атыттартан хандьыдааттары ыйыталаһааччыбыт. Ааспыкка дьүөгэм Красильников уул. баар уруккута “Олоҥхо” дьиэтигэр түмэ сылдьыбыт этэ. Киириитин төлөбүрүн 500 солк. гыммыт этэ. 40-50 киһи син кэлэр үһү. Мин кулуубум дьоно сөбүлээбиттэр этэ.
– Үйэлэрин тухары аналларын көрдөөн баран булбатах дьон маннык кулууптартан олохторун аргыһын була охсоллоро уустуга буолуо. Араас саҥа-иҥэ тахсыбат дуу, оччотугар?
– Ол иһин, аналы көрсөр кыах улаатарын туһугар төһө кыалларынан элбэх дьону түмэ сатыыбын. Араас дьон баар, ирдэбиллэрэ да уон араас. Мин тута кинилэр ирдэбиллэригэр олоҕуран, баар дьонтон сөп түбэһэрин тиксиһиннэртээн биэрээччи буолабын. Сөп түбэһиэхтэрэ диэбиккин билиһиннэрэҕин. Ол дьонум уопсай тылы төһө булаллара, ыал буоларга быһаарыналлара миигиттэн туох тутулуктаах буолуой? Ол тэҥэ биир киһи: “Бу билсиһиннэрбит киһиҥ куһаҕан киһи буоллаҕына, онно эн эппиэттиигин дуо?!” – диэн турардаах. Киһи эрэнгиэн аппараатын курдук хайдах курдары көрөн, кимин-тугун, майгытын билиэй. Аны дьон тус-туһунан иитиилээх, таһымнаах, олоҕу көрүүтэ, ирдэбилэ эмиэ араас буолар. Ону ыкса алтыстахха эрэ киһи билэр кыахтаах. “Бу киһини ыл, билис, булгуччу кинилиин олор” диэн буолбакка, “барсыа дуу?” диэбиппин кытта билиһиннэрэбин. Оттон кими талары тустаах дьон бэйэлэрэ быһаараллар. Уопсайынан, бэлиэтии көрүүбүнэн, Үөһээттэн оҥоһуу, чаас, анал диэн баар быһыылаах. Бэйэм таҥараҕа сүрэхтэммитим. Сиэри-туому, араас билгэни итэҕэйэбин. Дьону албынныыр, сүүлүктүүр санаам суох. Ол барыта иэстэбиллээҕин өйдүүбүн. “Ыал буоллубут, махтанабыт” диэн биллэрдэхтэринэ, олус үөрэбин, дьоҥҥо көмөлөһөрбүттэн санаам кынаттанар.
– Төһө саастаахтар эн кулуупкар баалларый? “Дьахтар аймах баһыйар буолуохтаах” диэн санаа баар. Ону туох дии саныыгын?
– Эр киһи уонна дьахтар ахсаана тэҥ диэххэ сөп. 50 сааһыгар диэритэ, дьахтар, эр киһи да өттүттэн ахсаана – итинник. Оттон 50 саастан аҕа саастаахтарга дьахтара сыыйа элбээн барар. Күн бүгүн миэхэ муҥутуур аҕа саастаахтарым – 75-с хаардарын санныларыгар түһэрбит дьон. Киһи тапталга, доҕорго наадыйыыта, син эмиэ эрэл курдук, сүрэҕин тиһэх тэбиитигэр диэри баар диэтэххэ, алҕас буолбатах. Арай таптал, иэйии күүһэ, ону ылыныы сааһыран истэх аайы уларыйар диэххэ сөп. Хас биирдии сааска таптал өйдөбүлэ уратылаһар курдук. Эдэр киһи таптаатаҕына, сүрэҕэ субу сулбу ойон тахсыахтыы тэбиэлиир, эмоцията биир оннук оргуйан олорор эбит буоллаҕына, сааһырбыт киһиҥ киэнэ олох атын буоллаҕа. Саастаахтар өйүүр-убуур, кинини өйүүр, атах тэпсэн олорон сэһэргэһэр, куруук бииргэ буолар, алтыһар доҕорго наадыйаллар. Оҕо-уруу улаатан, туһунан баран, соҕотохсуйбуттар бааллар. Сорохтор, баҕар, өйдөөн көрбөттөрө буолуо, соҕотохсуйбут дьон олус элбэх ээ. “Ити болҕомтону эрэйэр социальнай кыһалҕа” дии саныыбын.
– Александра, суорумньуга мээнэ ылсыбатаҕыҥ буолуо дии. Соҕотохсуйуу туһунан ылбыт эрэ киһи толкуйдаабат. Хас сааскар ыал буолбуккунуй? Кэргэниҥ бу дьарыккын өйдүүр, өйүүр дуо?
– Өйдүүр, өйүүр. Урут бэйэм эмиэ суорумньу ааҕыныстыбатыгар тиийэ сылдьыбыттааҕым. Ол эрээри хайдах эрэ мин “уобараспар” сөп түбэһэри булан биэрбэтэхтэрэ. “Бэйэм булунууһубун” диэн санаабытым. Кырдьык, аналбын көрсүбүтүм. Соҕотохсуйуу элбэх. Оҕолоох-уруулаах буоллахха, бэйэҥ аҥааргын булунуу өссө уустугурар. Ол эрээри оҕо барахсан ыал буоларга, тапталы көрсөргө ыарахан дьаакыр буолбатах. “Бу сиргэ син биир бэйэҥ аналыҥ, чааһыҥ хайаан да баар” диэн өйдөбүллээхпин. Дьон олоххо аргыстарын булалларыгар көмөлөһөрбүттэн үөрэбин. Хас биирдии киһиэхэ аналын көрсөр кыаҕы биэриэххэ, а.э., көмөлөһүөххэ наада. Бу үлэбэр улуустартан үлэлэһиэн баҕалаах суорумньуһуттар көстөллөрө буоллар, олус үчүгэй, туһалаах буолуо этэ.
Бу кулууп – бүтэһик бырайыагым буолбатах. Элбэх, сонун идиэйэ баар. Онно өйөөччүлэргэ наадыйабын. Холобур, ыарахан ыарыыга ылларбыт, араас иэдээҥҥэ түбэспит, дьиэлэрин уокка былдьаппыт дьон ыар кыһалҕа тирээн, биирдиилээн дьонтон көмө көрдүүргэ күһэллэллэр. Итинниккэ көмө, өйөбүл буолар пуонда тэриллиэн наада. Кыахтаах тэрилтэлэр, урбаанньыттар көмөлөрүнэн. Уон сиринэн сүүрбэккэ, тустаах сиргэ кэлэн көмөнү тута уонна суһаллык булан бараллара, хайдахтаах үчүгэй, көмөлөөх буолуо этэй?!
– Оннук ээ. Кэпсэтэн бардахха, балаһаҕа баппат гына тэнийиэ. Тустаах хайысхабытынан түмүктүөххэ. Кэпсээниҥ иһин махтанабын. Соҕотохсуйбут сүрэх эрэллээх аргыстанарын туһугар ситиһиини, түмүктээх үлэни баҕарабын.
ЛОҺУУРА.
