Бүгүн эрэдээксийэбит ыалдьыта – Таатта улууһун Уус Таатта нэһилиэгиттэн төрүттээх, саха эмчитэ Марина Петровна Попова-УЙГУ. Кинини кытта, ээр-сэмээр, чараас эйгэ хаппахчытын сэгэтэн, көстүбэт күүстэр, сахалыы эмтээһин ньымаларын туһунан кэпсэтэбит.
– Уйгу, кыра сырыттаххына буолбут түгэннэри бу баардыы өйдүүр эбиккин дии.
– Оҕо сааспыттан “ураты” дьоҕурдааҕым. 4-5 саастаахпар олорор дьиэм тэлгэһэтигэр саха балаҕанын курдук кыракый дьиэ баара. Онно ойуун таҥаһа, дүҥүрэ көхөҕө ыйанан турарын өйдүүбүн. Кып-кыра оҕо тоҕо эрэ онтон арахсыбакка интэриэһиргээн көрөрүм, күнү быһа сонун тэллэҕиттэн тутан турарым. Ону дьонум мөҕөллөрө. “Бу ким таҥаһай?” диэн ыйыппыппын “тоҥус ойуунун таҥаһа” диэбиттэрэ өйбөр хатанан хаалбыт. Ол курдук сырыттахпына биирдэ таҥаһым суох буолан хаалбыт этэ. Ону кэлин оҕо оҕо курдук сиһилии туоһулаһа сатаабатахпыттан хомойобун. Билигин ханна эмэ көрөрүм буоллар, билиэ этим, бука.
Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан наар “улааттахпына, куйаары үөрэтиэм” диэн ыра санаалааҕым. Ол куйаарым миэхэ – сир ийэ түгэҕэ биллибэт улуу дуолана, сулустар, туолбут ый... Үөһээттэн туох эрэ атын эниэргийэ эппэр-хааммар кэлэрин сэрэйэрим. Дьоммуттан ойуун, удаҕан туһунан ыйытан өрүү мөҕүллэрим. Оччолорго “ойуун, удаҕан диэн сымыйа, абааһы суох” диэн иитии-үөрэтии кэмэ этэ. Бириэмэтэ оннуга.
– Төрдүгэр туох эмэ сыдьааннааҕыҥ буолуо, бука.
– Ийэм өттүнэн улахан Тыал Ойуун диэн кырдьаҕас олорон ааспытын кэпсииллэрэ. Оҕо сырыттахпына, аймахтарбытыттан биир эмэ киһи “айаннаатаҕына”, улахан сата түһэрин өйдүүбүн.
Бэйэм “барара” чугаһаабыт киһини аҕыйах ый инниттэн көрөн билэр этим. Биирдэ лааппыга киирбитим, ийэм барахсан уочаракка турара, күлүгэ түспүтүн көрөммүн, наһаа хомойбутум. Көннөрү этим тардан ылбыта. Ол курдук, аҕыйах ыйынан эмискэ суох буолаахтаабыта. Оччолорго бэйэтигэр этиэм дуо, суох буоллаҕа.
– Киһи бэйэтин күлүгэ куһаҕаҥҥа көстөр буоллаҕа. Ол аата хайдах көстөрүй?
– “Барара чугаһаабыт киһиэхэ” күлүк түһэр. Ол курдук, сирэйэ өлбөөдүйэн, көҕөрөн көстөр. Маны көрөр дьон араастык билэллэр, сорох --сытынан.
– Эмтиир дьоҕуруҥ хаһааҥҥыттан, хайдах биллибитэй?
– Эмчит эрэ буолуом дии санаабат этим. 2009 сыллаахха тугум да ыалдьыбыта биллибэккэ, 5-6 сыл орон киһитэ буолбутум. Сыппыт сылларым устата түүлбэр мэлдьи кып-кыһыл харахтаах, хара ыт күөйэ сылдьыбыта. Алтыс сылбар хаҥас илиим хаппыта. Ол илиим хаппытын кэнниттэн илиибэр туох эрэ туспа эниэргийэ киирэн барбыта. Ол сытан “саха эмчитин булан эмтэммит киһи, быыһаатаҕына, кини эрэ быыһыыһы” диэн, нэһиилэ киһиэхэ өйөтөн куоракка кэлбитим.
Онно бассаап ситимиттэн Светлана диэн эмчити булан ылбытым уонна киниэхэ тиийбитим. Дьахтарым көрөн баран: “Бэйэҥ хайдах эрэ эбиккин. Кондаков аатынан норуот эмчиттэрин бэлэмниир ассоциация баар, онно тиийэ сырыт”, – диэтэ. Онно тиийбиппэр Т.Т. Тимофеева диэн дьахтар көрүстэ уонна: “Күһүн ыҥырыахпыт, кэлээр”, – диэбитэ. Бу иннинэ В.А. Кондаков кинигэлэрин ааҕан, кини туһунан билэрим. Онон улуу киһи төрүттээбит үөрэҕэр күһүн ыҥырыы ыыппыттарыгар кэлэн үөрэммитим. Манна үрдүк категориялаах норуот эмчитэ Д.Д. Аммосова көрсүбүтэ. Үөрэх бүппүтүн кэннэ “эмтиир дьоҕурдаах эбиккин” диэн, Намҥа илдьэ тахсан, эмтииргэ уһуйан барбыта. “Кытаат, эмтээ, сүллэрдиир кыахтаах эбиккин” диэн, оборорбор анаан муос бэлэхтээбитэ. Мин сыл курдук дьарыктамматаҕым, оборботоҕум. Онтон: “Сүллэрдиир кыахтааххын, олох куттаныма. Дьону эмтиир аналлааххын”, -- диэн иккис уҥуох биэрбитэ.
– Дьэ, ол гынан...
– Дьэ, ол кэнниттэн эмискэ биир үтүө күн, атын күүс “обор” диэбитигэр бэйэм да соһуйан оборбуппар ириҥэлээх чэлкэх тахсан кэлбитэ. Онтон ыла сүллэрдээн эмтиибин. Диагноз туруорабын.
– 40 сааскыттан лаппа тахсан баран, хас да сылы быһа орон киһитэ буолан сытаҥҥын “эттэтиини” аастаҕыҥ. Тугуҥ ыалдьара биллибэтэх буоллаҕа эбэтэр туох эмэ диэн диагноз туруорбуттара дуу?
– Оннук. 40 сааспын ааһан баран ыалдьыбытым. Тугум да оннук быһыта тыытан күүскэ ыалдьыбат этэ, сэниэм суоҕа, сатаан хаампат буолан хаалбытым. “МРТга түһүөххүн наада” диэн, 3-4 төгүл ыыта сылдьыбыттара даҕаны, киһи атаҕар сатаан турбат ыарыытын булбаккалар, төттөрү ыытан испиттэрэ.
– Ол аата “эттэтэ” сырыттаҕыҥ?
– Эмчит буолар киһини син биир бэйэтин ыарытыннаран, этин-сиинин бэлэмнииллэр эбит. Ол кэнниттэн дьону эмтиирбин саҕалаан, сыыйа урукку чөлбөр түспүтүм. Билигин өр дьону эмтээбэккэ олордум даҕаны, ыарытыйыах курдук буолабын.
– Бэйэлэрэ айылгылаах дьон суолгун ыйан биэрдэхтэрэ.
– Миигин суолум төрдүгэр киллэрбит дьоммор -- Зоя Дурановаҕа, эмтиир дьоҕурум аһылларыгар сыратын уурбут Дария Аммосоваҕа уонна улаханнык убаастыыр эмчиппэр, “Сандаар” норуот эмчиттэрин уопсастыбатын бэрэсэдээтэлэ Юлия Николаеваҕа -- махтанабын. Кэмигэр бу дьонум суолбун арыйан, ыйан биэрбэтэхтэрэ буоллар, билигин хайдах буолуом биллибэт этэ.
– “Ыарыы уйалаах буолар” диигин. Хайдах?
– Киһи 12 араҥалаах буолар. Ол араҥаларын аһан киирэн, ыарыы уйатын аһаммын, кыһыллыҥы, ириҥэ курдук саһарҕайдыҥы, үүт маҥан эбэтэр кирдээх уу курдук хоп-хойуу ыарыы чэлкэҕин, сүлүһүнүн муоһунан оборон таһаарабын. Онтум ардыгар үөннээх буолар. Үөнэ таҕыстаҕына, ыарыһахха бэйэтигэр көрдөрөбүн.
Ыарыы уйата баар буоллаҕына, мөлтөх сирэ, уоргана, этиттэн арахсан, бэттэх кэлэн көстөр. Хайа баҕарар айылҕалаах киһи илиитинэн долгунун хабар уонна быһаарар.
– Билигин тугу дьарыктанаҕын?
– Дьокуускай куоракка баарбын. Айылҕабынан дьону-сэргэни эмтиибин. Үгүстүк улуустарынан сылдьан үлэлиибин.
– Сүрүннээн, ханнык ыарыылары эмтиигин?
– Быартан, ноортон, куртахтан, бүөртэн, төбөттөн тааһы сэрэнэн оборобун. Миома, киста, грыжа, гайморит -- үчүгэйдик эмтэнэр ыарыылар. Сүһүөх, сис ыарыыта эмиэ улаханнык баалыы иликтэринэ эмтэнэллэр.
– Ханнык ыарыыны тыыппаккыный, эмтииртэн саллаҕыный?
– Үөс тааһын тыыппаппын, тоҕо диэтэххэ, үөс ханаала иннэ үүтүн саҕа кыараҕас буолар, ол бүөлэнэн хаалыан сөп.
– Сүллэрдээн диэн хайдах эмтиигиний?
– Сүллэрдээһин “хилерство” диэн ааттанар. Сүрүн өйдөбүлэ киһи иһиттэн, этиттэн ыарыыны, туора эттиги, хаан ириҥэ булкаастаах чэлкэҕи, сүлүһүнү курдаттыы оборон ылыы буолар. Сүллэрдээһиҥҥэ муоһунан, туруйа, көтөр-сүүрэр сототун уҥуоҕунан оборуллар. Ыарыытын көрөн тус-туспа оборор уҥуохтаах буолуоххун наада. Ыарахан ыарыһаҕы оборор муос олох туспа буолар. Эмтиэҥ иннинэ уонна эмтээн баран дэлби ыраастыыгын. Хайаан да этиҥ түспүт маһынан, уотунан ыраастыахтааххын. Этиҥ түспүт маһа олус күүстээх эниэргийэлээх.
Уоту кытта үлэлээтэххэ, уот тугу кэпсиирин, ханнык баҕарар эмчит билэр буолуохтаах. Ыарыһаҕы уотунан ыраастаан баран эмтэниллэр. Манна, дьэ, биллэр -- кини хайдах ыалдьара, туга киртийбитэ. Ыалдьар миэстэтин оборон ыларыҥ, буруо гынан көтүтэриҥ, сиик гынан симэлитэриҥ -- барыта эмчит кыраҕы хараҕынан оҥоһуллар. Сүдү күүстээх Сүҥ Дьааһын тойон алгыыр, араҥаччылыыр, ыраастыыр, эмтиир-томтуур сүдү күүһүнэн ыраастана сылдьыахха наада.
– Эмтээбитиҥ хас сыл буолла?
– Эмтиирбин 2014 сылтан саҕалаабытым. Арыый хойутуу саҕалаан, үгүс элбэх бириэмэни сүүйтэрбит эбиппин дии саныыбын.
– Эмтэммэт ыарыы диэн баар дуу?
– Мин санаабар, эмтэммэт ыарыы диэн суох. Сорох дьон кыра да ыарыыны күүркэтэн, “мин ыалдьабын, ыарыһахпын” диэн өйдөрүгэр иҥэринэн, мэлдьи ыарытыйа сылдьар буолаллар. Киһи-киһи психиката араас буолар. Сорох улахан ыарыыны билимэккэ сылдьыан сөп, маны эмчит ол киһи салгын кутун көннөрөн, буор кутун бурхатытан, ийэ кутун этигэр-хааныгар күүскэ иҥэрэн эмтиэхтээх.
– Дьиэлэри эмиэ ыраастыыгын, арчылыыгын?
– Саамай уустук – дьиэни ыраастааһын. Алларааттан тахсар ыар тыыннаах аһаҕас сирдээх, араас тыыннаах дьиэлэр баар буолаллар. Манна олорор дьон ыарытыйыахтарын, олохторугар араас ыараханы көрсүөхтэрин сөп.
– Отунан-маһынан эмтэнии хайдаҕый?
– Киһи этэ-сиинэ, ис туруга араас буолар. Бэйэбит дойдубутугар үүнэр үүнээйи, от-мас күүстээх. Ол иһигэр дьааттаах да оттор бааллар. Онон сөпкө туттар наада. Сорох дьон сурах хоту от көйөрөн иһэн, быардарын олордон кэбиспит түгэннэрэ баар буолааччы.
Боҕуруоскай, үөрэ ото олус туһалаахтар. Киһи салгын кутун күүһүрдэр, ийэ кутун бөҕөргөтөр оттор. Бу оттору дьиэни ыраастыырга эмиэ туттабын.
– Арыгыны эмиэ эмтиигин дуу?
– Арыгыны уһуннук испит киһи көхсүн хараҕар үөн уйаламмыт буолар. Дьэ, бу олохсуйан кэрбии сылдьар үөннэрин эт харахтарыгар көрдөрөбүн.
– Олоххор туохтан ордук астынаҕын?
– Эмтиир дьарыгым түмүктээх буоларыттан. Дьон-сэргэ махтанара – бу үрдүк наҕараада, ситиһии.
– Интэриэһинэй бэсиэдэҥ иһин махтал.
Мантан аллараа УЙГУГА эмтэнэн, этэҥҥэ буолбут
ыарыһахтар санааларын таһаарабын
Үөһээ Дьааҥы улууhуттан Л.Н. Чирикова диэммин, 63 саастаахпын. Мин сирэйим ньиэрбэтэ ыалдьан эрэйи көрбүтүм хас да сыл буолла. Балыыһаҕа көрдөрөн эмтэнэ сатаабытым. Быраастар “Дьарҕа ыарыы, кыайан эмтэммэт” диэн диагноз туруоран, прегабалин диэн табылыакканы мэлдьи иһэ сылдьыахтааххын” диэбиттэрэ. Аны ол күүстээх баҕайы ньиэрбэ эмэ эбит. Аптека аайы биэрбэттэр, ырысыап ирдииллэр. Ый курдук ол табылыакканы истим. Аны ол эмпиттэн түҥ-таҥ буоллум, сүрэҕим дэлби ыарыйда, уу үллэ сылдьар буолан хааллым. Сирэйим ньиэрбэтин ыарыыта олох ааспат. Сарсыарда сирэйбин суунарбар, сотторбор таарыйдахпына күүскэ ыалдьар, аспын ыстыырбар, тииспин суунарбар олох киhи тулуйбат ыарыыта. Оннук эрэйи көрө сылдьаммын сахалыы эмтэнэргэ сананным.
Мин дьолбор Уйгу биллэриитин бассаапка булан аахтым. Ити кэмҥэ куоракка уоппускабар сылдьар этим. Онон Уйгуга эмтэтэммин наhаа абыранным. Билигин сирэйим ньиэрбэтэ ыалдьыбат буолла. Ыалдьыбат диэн үчүгэй эбитин, дьэ, биллим. Миэхэ диагноспын “невралгия тройничного нерва” диэн туруорбуттара. Киһи өстөөҕөр да баҕарбат ынырык ыарыыта. Хас да сылы быhа эрэйи көрбүт ыарыыбын эмтээбитигэр Уйгуга махталым муҥура суох. Чахчы айылҕаттан айдарыылаах эмчит эбит, бэйэм эмтэтэммин, эппинэн-хааммынан дьиҥнээхтик итэҕэйдим. Быйыл ыалдьыбакка наhаа үчүгэйдик кыһыны атаардым. Ону Уйгу алҕаан, арчылаан туhалаата дии санаатым.
* * *
Л. Михайлов Үөһээ Бүлүү олохтооҕобун. Быйыл саас дойдубар “Уйгу диэн ааттаах саха эмчитэ кэлэ сылдьар, муоһунан оборон эмтиир. Ханнык баҕарар ыарыыны суох оҥорор” – диэни истэммин соһуйбутум. “Хаһан даҕаны сахалыы эмтэтэ иликпин” диэн холонон эмтэнэргэ санаммытым. Оҕо сааспыттан быарбынан ыалдьар этим. Онтум кэлин гепатит “В” кубулуйбута. Бу эмтэниэм иннинэ аһыыр аспын тутуспатым даҕаны иһим ыалдьааччы.
Уйгуга эмтэниэхпиттэн, билигин иһим отой ыалдьыбат буолла. Бу соторутааҕыта куораттан быраастар “ВИЧка, саахар диабетыгар уонна гепатикка анаалыс” тутан бэрэбиэркэлии кэлэ сылдьыбыттара. Тутатына баран, быарбар анаалыс биэрбитим онтум “отрицательнай” диэн көрдөрбүтэ. Онно, дьэ, сүрдээҕин соһуйбутум “чахчы быарбын эмтээбит” диэн.
* * *
Марина Поповаҕа – Уйгуга Үөһээ Бүлүүгэ кэлэн эмтии сылдьарыгар түбэһэн, быарым кистатын эмтэммитим. Дьокуускай куоракка кэлэн, узига түспүппүн “кистаҥ олох суох” – диэбиттэригэр, итэҕэйбэккэ иккистээн ыйыттым, өссө сытыаран көрдө уонна “олох суох” диэтилэр. Онон Марина Петровнаҕа улахан махталбын тириэрдэбин. Баҕарабын мэлдьи дьон махталын ыла сылдьаргар, кыһамньылаах үлэҥ түмүктээх буоллун!
* * *
Мин С. Кугунурова былырыын атаҕым киэһэ буолла да ыалдьан эрэй бөҕөтүн көрдөрөрө, түүнү быһа имэринэн хонор этим. Мэдиссиинэ киинигэр көрдөрө бара сылдьыбыппын “Артроз 2степени, Киста Бейкера” диэн диагноз туруорбуттара. Уйгу диэн эмчит баарын истэммин, киниэхэ баран 4 сеанска сылдьан отой абыраммытым. Билигин үчүгэйбин. Онон Маринаҕа махтанабын. Сыралаах үлэҥ өссө да тахсыылаах буоллун, дьон-сэргэ махталын ыла тур!
Кэпсэттэ Саргылаана БАГЫНАНОВА.
