Сахалар былыр-былыргыттан ирбэт тоҥ сири иччилээн, көрөн-истэн, сылгы-сүөһү тэнитэн кэллэхтэрэ.
Сири оҥоруу, тупсарыы, нүөлсүтүү мындырын туһунан инженер-гидротехник, мелиорация бэтэрээнэ Трофим Саввич Ксенофонтов кэпсиир.
Улуу учуутал такайыыта
“Мин Үөһээ Бүлүү Далырыттан төрүттээхпин. 7–9-с кылаастарга биһигини Михаил Андреевич Алексеев үөрэппитэ”, – диэн кини кэпсээнин саҕалыыр.
Михаил Алексеев “саха оҕото тиэхиньикэ өттүгэр билиилээх, сатабыллаах, анал үөрэхтээх буолуохтаах” диэн сүрүн идиэйэтин туоһута бу Трофим Саввич сылдьар буолуон сөп эбит. Михаил Алексеев Далыр оскуолатыгар анаан-минээн куруһуок бөҕөтүн ыытан, дьарыктаан, оҕолор: кыыстыын-уоллуун – оскуоланы бүтэрэллэригэр араас идэни баһылаан тахсаллара. Оччолорго ким да итини олоххо киллэрэ илигэ, “профориентация”, “эбии идэ” диэн өйдөбүл суоҕа. Тыа уолчаана Трофим Ксенофонтов оскуолаттан элиэктирик, моторист, тырахтарыыс, фотограф, киинэ мэхээнньигэ буолан, эбиитин, матасыыкылы ыытар быраабы ылан тахсыбыта. Бэл, 8-с кылааһы бүтэрбит сайыныгар тырахтарыыстаан, Бочуотунай кырааматанан наҕараадаламмыта. Ити ылбыт идэлэрэ оҕолор олохторугар кэлин төһө туһалаабыта буолуой?
Улуу учуутал мындыр толкуйа итиннэ сыттаҕа.
Уот тардан, үөрэххэ
Трофим 10-с кылааска Дьокуускай 2-с №-дээх оскуолатыгар үөрэммит. Физикаҕа-матымаатыкаҕа иҥнибэккэ суоттуур, үчүгэйдик үөрэммит уол, оччолорго саҕаламмыт “оскуола – производство – үрдүк үөрэх” бачыымынан, дойдутугар төннөөрү сылдьан, оскуолатын дириэктэрэ Александр Николаевич Чусовскойу көрсүбүт. Дириэктэр: “Дьэ, доҕор, педсовет буолла. Үс оҕону үөрэххэ быһа киллэрэргэ диэн уураах ылынныбыт, кинилэр истэригэр эн бааргын”, – диэн соһуппут. 120 оҕо бүтэрбититтэн 3 эрэ оҕону талбыттар эбит. “Трофимы дьоҕурдаах, үөрэххэ баҕалаах уонна төрөппүттэрэ кыайан үөрэттэрэр кыахтара суох” диэтэхтэрэ буолуо. Онон, киһи Омскайдааҕы т/х-тын институтугар “инженер-гидротехник” идэтигэр киирэр буолбут.
Аны уол Омскайдыыр харчыта суох буолан барымаары уку-суку сылдьан эмиэ дириэктэрин көрсө биэрбит. Дириэктэрэ “хайа, хайастыҥ?” диэн ыйыталаспытыгар, Трофим харчыта суох буолан дойдулаары сылдьарын эппит. Онуоха Чусовской уол элиэктирик дастабырыаньалааҕын өйдүү биэрэн (Михаил Алексеев өҥөтүнэн): “Чэ, доҕор, оччоҕо ити оскуолабыт элиэктирикэтин барытын уларытан биэр, хамнаскын төлүөхпүт”, – диэбит. Инньэ гынан, уол Ярославскай уулуссатыгар турар 2-с оскуола урукку дьиэтин туох баар кылааһын, 1–2-с этээһин көрүдүөрүн уотун барытын саҥаттан тардан, розетка туруоран биэрбит. 9 күн сыралаһан үлэтин туттарбыт: 900 солк. аахсыбыт. Ону кини билигин “оччотооҕунан, миллионер буола түспүтүм!” диэн ахтар.
Ол кэннэ уол таҥас-сап ылынан, билиэт атыылаһан Омскайыгар барбыт. Онно тиийэн туттарыгар өссө харчылаах хаалбыт. “Үтүөкэн да дьон этилэр, учууталларым барахсаттар!” – диэн билигин Трофим Саввич махтана ахтар.
“Саха Микояна”
“Үөрэҕим, сиргэ сыһыаннаах буолан, наһаа интэриэһинэйэ, быраактыката элбэҕэ”, – диэн ахтар. Үөрэҕин бүтэрэн, уол Саха сирин т/х-тын министиэристибэтигэр кэлэр. Оччолорго “каадыр барытын быһаарар” диэн бириинсип дьиҥ дьыаланан тутуһуллара, эдэр исписэлиистэргэ улахан болҕомто ууруллара. Онон, киин кыһаны бүтэрбит уолу миниистирдиин көрүһүннэрэллэр. Оччолорго өрөспүүбүлүкэ т/х-тын көрдөрүүтүн лаппа тупсарбыт, кэлин Өлүөхүмэҕэ райком сэкирэтээрдээбит Яков Алексеевич Семенов диэн уһулуччу киһи миниистирдиирэ. Кэпсэтэн баран, миниистир уолу “манна ыстаарсай инженеринэн хаал” диэбит.
“Онтон ыла, мин 31 сыл устата министиэристибэҕэ мелиорация отделыгар үлэлээн кэллим. Ол Дьаакып Сэмэнэп кэнниттэн уонча миниистир уларыйбыта. Саҥа миниистир кэллэҕин аайы барыбытын “уволить” диэн баран, эмиэ саҥаттан үлэҕэ ылаллара. Билэр дьонум “миниистирдэр – уларыйаллар, эн – олороҕун. Саха Микоянаҕын” диэн күлэллэрэ. Анастас Микоян эмиэ “Ильичтэн Ильичкэ” диэри үлэлээтэҕэ”, – диэн Трофим Саввич күлэр.
Мелиоратор Брежнев
– Ол саҕана, бастаан, мелиорацияҕа соччо наадыйбат этилэр. Онтон Брежнев кэлэн, т/х-тын көрдөрүүтэ намыһаҕар болҕомтону туһаайбыта. Онон, мелиорация боппуруоһа инники күөҥҥэ тахсыбыта. Брежнев бастакы үөрэҕэ мелиоративнай техникум, онон суолтатын төрдүттэн өйдүүр буоллаҕа. Чахчыта да, сири оҥорбокко, тупсарбакка эрэ хайдах өлгөм үүнүүнү ылыаххыный, сүөһүнү дэлэтиэххиний? Кини Пленумҥа сыал-сорук туруоран, уураах таһааран, бырагыраама ылынан, ССРСка улахан далааһыннаах хамсааһын саҕаламмыта.
Ол биһиэнин курдук кураан усулуобуйалаах сиргэ олус суолталааҕа. От үрэхтэргэ, ходуһа сирдэргэ буору да, дулҕаны да бульдозерынан астаран, сааскы халаан уутун хаайан, халытан нүөлсүтүү (лиманное орошение), сиигирдии, сири куурдуу үлэтэ киэҥник ыытыллар, ууну “ардахтатан ыстарыы” (дождевание) туттуллар буолбута. Тыаны солоон, талаҕы быһан уо.д.а. баһаам үлэ барара. “Сири оҥорон оту ыстыннар” диэн, элбэх сыллаах от сиэмэтин түҥэтэрбит. Хортуоппуйу, бурдугу, оҕуруот аһын үүннэриигэ өрөспүүбүлүкэ урут ситиспэтэх кирбиитигэр тахсыбыта, сүөһү аһылыга, сиилэс дэлэйбитэ.
“Сельхозтехника” да кыаҕа улааппыта. Холобур, ууну кутарга, нүөлсүтэргэ РТ-180 диэн турбаны “Сельхозтехника” бэйэтэ оҥороро. Ол оҥорбут хаарыан турбаларбыт хойукка диэри нүөлсүтүү үлэтэ барбыт сирдэринэн ыһылла сыппыттара.
Котрус рекордун кистэлэҥэ
– Маҕаҥҥа хортуоппуйу өлгөмнүк үүннэрбит биригэдьиир Котрус учаастагын мин бырайыактаабытым. Оччолорго Дьокуускай горкомун I сэкирэтээрэ Владимир Гаврилович Павлов этэ. Оо, үтүөкэн да салайааччы, улуу да киһи этэ! Кини “Котруска нүөлсүтэр систиэмэтин бырайыактааҥ” диэн “Гипроводхоз” институтун көрдөспүтүн, ааҕан көрөн баран “түөртэ уу кутуллуохтааҕын үс эрэ кыаллар эбит” диэн батан кэбиспиттэр. Биирдэ “эйигин Павлов ыҥырар” диэтилэр. Тиийбиппэр “маны бырайыактыаҥ дуо?” дии көрүстэ. Мин толкуйдуох буоллум. Суоттаан көрбүтүм, чахчы, үс кутууга эрэ тиийэр. “Ардах түстэҕинэ, төрдүс кутууну солбуйуон сөп” диэн чертежтаан бардым.
Ити – кулун тутар ыйга. Муус устарга Павлов куорат бырамыысыланнай тэрилтэлэрин ыҥыран мунньахтаата, Спартак Борисов эҥин баар. Барыларыгар сыал-сорук туруорда. Дьэ ол кэннэ тэрилтэлэр турбалары сүгэн тахсан, мин чертежтарбын тута сылдьан, нүөлсүтэр систиэмэни тардан бардылар. Маҕаҥҥа бара сылдьан көрдөхпүнэ: арай мелиорацияҕа туох да сыһыана суох нуучча дьоно хаамса сылдьаллар. “Павлов сорудахтаабыта” дииллэр. Инньэ гынан, бэрт кылгас болдьох иһигэр нүөлсүтэр систиэмэбит оҥоһуллан хаалла. Барытын сыбааркалаан, хартыына курдук оҥорон кэбистилэр.
Хаар ууллуута, төһө уу киирбитин көрө тахса сырыттым. Онтум таммах да уу суох! Ол түүн утуйбакка, баттаҕым маҥхайда. Онтон сотору буолан баран “Дьокуускай” сопхуос дириэктэрэ Поморцев “даамбаны уу ылан эрэр!” диэн ыксаан эрийдэ. Дьэ онно билбитим, тыаттан хара уу киирэрин. Онуоха диэри хаар ууллан баран сиргэ иҥэр эбит, оттон сир тоҥ буоллаҕа, уу сытар. Мин ону урут билбэт этим. Уу үрдүнэн охсоору гыммытын, даамбаны өссө үрдэтэн биэрдибит. Итинтэн ыла, 144 гектардаах уйаара-кэйээрэ биллибэт хортуоппуй учаастагар ууну кутар буоллубут.
Усулуобуйа туһунан
– Павлов “бырайыактаа” диэбитигэр, мин үлэлиир усулуобуйам суоҕун эппитим. Оччолорго дьиэ боппуруоһа олус кытаанах этэ. Мин хаарбах мас дьиэҕэ олорорум, хаһан дьиэлэниэм биллибэт. Оннооҕор солбуйааччы миниистирдэр дьиэлэрэ суох буолара. Кини тута өйдөөбүтэ уонна төттөрү-таары хаамыталаан баран, “аны күһүн 1 гектартан 155 ц. хортуоппуйу ыллахпытына, 3 хостоох таас дьиэҕэ Саҥа дьылы көрсө үҥкүүлүү сылдьар буолуоҥ!” диэбитэ. Илии тутуһан баран, элэс гыммытым.
Онтон дьэ ити бырайыактаабытым.
Соломенцев сөхпүтэ
– Сайын даамбабын субу-субу тахсан көрөрүм. Оттон Владимир Гаврилович бэйэтэ таҕыстаҕына, оробуочайдарга анаан массыынатыгар эт тиэйэн таһаарара. Оччолорго эт дэписиит, барыта толуон. Үлэһиттэр эт буһаран, күөстэнэн үөрүү-көтүү бөҕө буолаллара, үлэҕэ өссө түһүнэллэрэ.
Арай, сайын үгэннээн турдаҕына, “РСФСР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Соломенцев кэлэр” диэн буолла. Улахан салайааччыны Обком I сэкирэтээрэ Чиряев, Совмин бэрэссэдээтэлэ Петров, мелиорация миниистирэ Упхолов, т/х-тын миниистирэ Шадринов арыаллыы сылдьаллар. Соломенцев, үрдүк уҥуохтаах, бөдөҥ-садаҥ нуучча киһитэ, биһиги плантациябытын көрөн баран, сөхтө. “Кыһалыннахха, ирбэт да тоҥҥо баһаам үүнүүнү ылыахха сөп эбит! Дьэ кытаатыҥ!” диэн хайҕаата.
Күһүнүгэр, Котрустаах биирдии гектартан 150 ц оннугар 170 ц хортуоппуйу ыллылар. Куорат былаанын икки бүк куоһарда. Хомуур саҕана, туспа кыһалҕа буолла: самосвалга 3 туонна эрэ батар, хранилище тиийбэт. Аны хортуоппуй батарыытын кыһалҕата... (күлэр –НГ.)
Уордьан үллэстиитэ
– Аны уордьан үллэстиитэ буолла. Иван Котрус Ленин уордьанынан, В.Г. Павлов Үлэ Кыһыл Знамята уордьанынан наҕараадаланнылар. Миигин “Бочуот Знага” уордьаҥҥа түһэрэн баран, “эдэрэ бэрт” диэн, “За трудовое отличие” диэн мэтээли биэрдилэр. Миэхэ ол олус күндү, ССРС үрдүкү наҕараадата буоллаҕа, Георгадзе илии баттааһыннаах, уура сылдьабын. Павлов эрэннэрбитин толорбута: үс хостоох таас дьиэлэммитим. Ол эрээри, дьиэ ылбытым кэннэ, кэпсэппэт да буолбут дьон баара. “Ээ, Чирээйэп быраата, ол иһин дьиэ ылла” дииллэрэ. Чиряев хантан мин аймаҕым буолуой (күлэр — НГ.).
Күүрээннээх үлэ түмүгэ, чахчы, барыбыт үөрүүтэ этэ.
Улахан Чыыстайы өрүһүйбүт ханаал
Трофим Саввич гидротехник-инженер буолан, мындыр технологияны тобулан, өрүс сүнньүн уларытан, бүтүн бөһүөлэги быыһаабыттаах. Биир сыл Муома өрүс Улахан Чыыстай аннын суурайан, ыксаллаах быһыы-майгы үөскээбит. Балыыһа уонна оскуола сууллубутугар, олохтоохтор “Өрүһүйүҥ!” диэн обкомҥа сурук суруйбуттар. Чиряев “быһаарыҥ!” диэбитигэр, миниистир Шадринов эрэнэр киһитин Трофим Саввиһы ыыппыт.
– Мин теодолиппын, нивелирбын сүкпүтүнэн, тиийдим. Көрөн-истэн баран, “отводной” ханаал хаһар наада диэтим. Холобур, сүүрүгүрэ сытар үрэх уутун бүөлээн баран, ойоҕоһунан ханаал хаспытыҥ “отвод” дэнэр. Өрүс урукку сүнньүнэн бардаҕына бөһүөлэги эһэр буоллаҕа... Ол ханаалбыт 1,5 км уһуннаах буолуохтааҕа. “Сельхозтехникаттан” кэлбит бульдозерынан икки сайыны быһа ханаал хастардыбыт. Андрей Наумов диэн эбээн уола тырахтарыыстаабыта. Холобур, ханаалы биир өттүттэн саҕалаан аргыый хаһан баран истэххэ, биир уһугар тиийиэххэр диэри аспыт сириҥ ирэн иһэр. Ону төннөн кэлэн эмиэ кыһыйан барыллар...
Аэродром
– Хайа өрүһэ буолан, анна бытархай гравий. Ону хостоон таһааран, бульдозерынан тэҥнээн баран, хата, АН-24 сөмөлүөт түһэр бэртээхэй былаһааккатын оҥоһуллубута. “Муома” отделение управляющайа Николай Слепцов “ханнык отделение бэйэтин күүһүнэн аэродром оҥостубутай? Оттон биһиги – оҥоһуннубут!” диэн күннүүрэ. Ол эрээри олохтоохтор “иһэр уута суох хааллыбыт, киһи уҥуоҕун алдьаттылар” эҥин диэн үҥсүһэ сылдьыбыттара. Уу таһар “бодобуос” ыыппыкка дьэ уоскуйбуттара.
Барыта быраҕылынна...
– Мелиорация билигин эстэн турар. Урукку үлэ барыта суола-ииһэ суох хаалла. Сопхуостар эстэн, оҥоһуллубут сир хаһаайына суох быраҕылла сыттаҕа, тардыбыт систиэмэлэрбитин барытын бысталаан, хомуйан ылбыттара... Хара көлөһүнү тоҕон ыыппыт сүҥкэн үлэбит барыта күл-көмөр буолбута, дьэ, кыһыылаах, – диэн хараастар Трофим Саввич.
Ол эрээри, кини билигин да уоскуйан, быар куустан олорбот. Мындыр исписэлиис бар дьонугар көмөлөөҕү, туһалааҕы айа-тута, толкуйдуу-тобула сылдьарын киһи эрэ сөҕөр.
Ол туһунан – кэлин.
Нина ГЕРАСИМОВА.
