Бэйэҕит билэргит курдук, өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыга Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ туһанарыгар анаан синтиэтикэ мотуор уматыгын оҥорор тиһиги тэрийэр туһунан этэн турар. Бэйэҕит билэҕит, Саха сиригэр биир саамай тыын боппуруос буоллаҕа.
Тыый, бэрт буолуо эбит!
Холобур кэриэтэ хостуур буоллахха, соҕотох “хотугу таһаҕас” (северный завоз) диэн сүгэһэр баар эбээт. Сахабыт сирин хотугу улуустара уот уоттанан, күөс күөстэнэн олороллорун наадатыгар сыллата хара баһаам сэлээркэ уонна да атын убаҕас уматык саппаастаах буолуохтарын наада. Төгүрүк сыл электростанциялар үлэлээн күпсүйэллэригэр массыына, тыраахтар, хаарынан сылдьар тиэхиньикэ туран хаалбатын туһугар. Бу айылаах тыһыынчанан туонна уматыгы хааччыйар туһуттан эрдэттэн эрдэ хаһааныаххын, ол наадатыгар эрдэттэн эрдэ үбүлэниэххин, ол эбэтэр кирэдьиит тардыаххын наада. Оттон ол уматыгы өрөспүүбүлүкэ иһигэр оҥорон таһаарар буоллахха, дэлэ холкутук тыыныа этибит дуо?! Хайдаҕын да иһин, соҕуруу, арҕаа улуустарга оҥорон таһаарыы, олохтоох бородууксуйа элбииригэр, тыа хаһаайыстыбатыгар, боростуой отчут-масчыт үлэтигэр чэпчэки сыаналаах хаачыстыбалаах уматык тыын боппуруос буолар.
Айсен Николаев эппитинэн, урут сылга мөлүйүөн туоннаттан итэҕэс уматыгы оҥорон таһаарааччы ороскуокка сылдьар буоллаҕына, билигин 10 тыһыынча туонна уматыгынан барыска тахсыахха сөп. Биллэн турар, оннук собуоттары тутуу балачча сыаналаах — 20-30 тыһыынча туонна бэнсиини оҥорор кыамталаах собуот 45-50 мөл. дуолларга турар.
Ол эрэн, баһылык эппитинэн, бүддьүөттэн манна үп көрүллүө суохтаах — инвестордары тардыыга улахан үлэ барыахтаах. Өрөспүүбүлүкэ өттүттэн сир учаастагынан эрэ хааччыйыы эрэйиллэр. Онуоха гааһы хачайдыыр турбалар өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр бааллара кырата суох төһүү буолуохтаах.
Дьэ, бу инвестициялары тардыыга Афанасий Максимов үлэлии сылдьар диэн буолар. Холобур, “Газпром” идэтийбит дьонун кытта. Холобур, алтынньы ыйга Дьокуускайга “Газпром” биир улахан салайааччыта Александр Мандель кэлэ сылдьыбытын суруйаллар. Ол кэнниттэн Афанасий Максимов, билэргит курдук, SakhaLife интэриниэт-таһаарыыга интервью биэрэн турар. Онно этиллибитинэн, бу холдинг тэрилтэ гаастан синтиэтикэ уматыгы (сэлээркэ, бэнсиин, кыраһыын) оҥорорун таһынан геология чинчийиилэринэн, гаас хостооһунунан уо.д.а. дьарыктаныахтаах. Кырдьыга да, билигин хостонор гаас саппааһын кээмэйигэр улахан саарбахтааһыннар бааллара, били, метанол собуотун айдаанын саҕана арыллан турар. Оттон Афанасий Максимов эппитинэн, саҥа тутуллуохтаах собуот кырата 25 сыл устата үлэлииргэ чарапчыланар эбит. Орто Бүлүүтээҕи уонна Отраднинскайдааҕы гааһы туһанан хайы үйэ түөрт-биэс сыл иһигэр өрөспүүбүлүкэ бастакы бензини-сэлээркэни оҥорон таһаарыахтаах. Бэйэҕит билэҕит, биһиэхэ туох барыта аныгыскы быыбарга диэри болдьоҕунан суоттанарын.
Туруору туһата тугуй диэтэххэ, сабаҕалааһын быһыытынан маннык. Өрөспүүбүлүкэҕэ уматык оҥоһуллар түгэнигэр тиэйиллэр ороскуота лаппа кыччыыр. Хас сүүстэ саамыланар, нефтебазаларга хараллар сыаната. Ол эбэтэр, Афанасий Максимов этэринэн, 15-20 % чэпчиэн сөп. Онуоха эбии ньиэп сыанатын халбаҥнааһына охсубат, хаачыстыбата мэктиэлэнэр диэн буолбут. Ол курдук, ньиэптэн оҥоһуллар диисэл уматыгын цетановай чыыһылата 55 буоллаҕына, гаастан синтиэтикэлэммит сэлээркэ чыыһылата – 70. Бу сэлээркэлээх оробуочай булкадаһык төһө түргэнник умайарын көрдөрөр. Төһөнөн улахан да, оччонон түргэнник, эриэ-дэхситик, эмискэччи “дэлби тэбитэлээбэккэ”, ол аата хаачыстыбалаахтык умайар.
Биллэн турар, биһиги өрөспүүбүлүкэбит иһинээҕи ырыынак иһэ-таһа биллэр — хапытаал эргиирин холугар “ыт уйатын” кэриэтэ буоллаҕа. Оччотугар төһө барыстаах дьыала буолуой диэн боппуруос турар. Афанасий Максимов этэринэн, гаастан уматыгы оҥоруу GTL технологиялара күн бүгүн олус сайдыбыттар. Сүүрбэччэ сыллааҕыта баррель ньиэп 25 дуолларга турар буоллаҕына, бу барыстаах дьыала диэн суоттууллар эбит. Ол былыргы быһыы буоллаҕа, билигин быдан көдьүүстээх технологиялар туттуллаллар. Холобур, гаас сыаната куубугар 4 тыһыынча иһинэн-таһынан буоллаҕына, ночоото суох үлэлиэххэ сөп.
Тыый, бэрт буолуо эбит диэххэ.
Туһата суох буолсу
Ону баара, Саха сирин инженердэрин үрдүкү сэбиэтэ “туһата суох” диэн сыаналаата.
Сэбиэт мунньаҕар “Сахатранснефтегаз” хампаанньа гааһы таҥастыыр собуотун дириэктэрэ Владимир Романов уматык оҥорор GTL технологиялар тустарынан дакылааттаабыт. Онно эппитинэн, гаастан уматык бастакы технологическай “эргииртэн” оҥоһуллан тахсыбат эбит. Ол курдук, айылҕа гааһа бастаан “синтез гаас” диэҥҥэ кубулутуллар, салгыы “синтез ньиэп” диэн оҥоһуллар. Дьэ, бу “синтез ньиэптэн” туох баҕарар тахсар. Манна диэн эттэххэ, киһи аһылыгын кытта оҥоруохха сөп, арай, төһө туһалааҕын билбит суох.
Ол эбэтэр, мотуор уматыгын оҥорор туһугар “иккистээн дириҥник таҥастааһын” наада диэбит Владимир Романов.
Ол быыһыгар синтиэтикэ уматыгы метанол курдук быыһык матырыйаалтан эмиэ оҥоруохха сөбө ахтыллыбыт.
Туох да сүрдээх сүүнэ харчыны эрэйэр дьыала эбит, доҕоттор! Холобур, “Shell” курдук аарыма хампаанньа бастаан маннык собуоту тутуу алта миллиард дуолларга туруо диэн суоттаанан баран, ороскуота улааттар улаатан 19 миллиард дуолларга туппута кэпсэммит. Аны туран, 2003 сыллаахха “Роснефть” эмиэ маннык собуоту тутарга дураһыйа сылдьыбыт, ону ааһан бырайыагын оҥорбут даҕаны, экэнэмиичэскэй суоттааһыннар кэннилэриттэн аккаастаммыт.
Дьиҥэ баара, бу холобурдар төһө сөптөөхтөрө эбитэ буолла. Холобур, “Shell” даҕаны, “Роснефть” даҕаны тутар собуоттарын курдуктарга биһиги дураһыйбаппыт чуолкай.
Быһата, Инженердэр үрдүкү сэбиэттэрэ аһары ороскуоттаах, онон бүддьүөт эрэ өйөбүлүгэр сылдьыыһы диэн синтетическэй мотуор уматыгын оҥоруу өрөспүүбүлүкэҕэ кэскилэ суох диэн сыаналаабыт.
Афанасий Максимов Инженердэр үрдүкү сэбиэттэрэ боппуруос техническэй, технологическай өттүн дьүүллэһиэ диэн күүппүт быһыылаах этэ даҕаны, дьоно “буҕаалтырдыы” өйдөөх дьон буолан биэрбиттэр. Бары биир киһи курдук. Онон кини ханнык эрэ хампаанньа интэриэһин көмүскүүллэр дуу диэн санааҕа кэлбит. Холобур, уматык быһыытынан убатыллыбыт гааһы (СПГ) уонна ыгыллыбыт гааһы (КПГ) туһанары биһирииллэриттэн. Онуоха эбии, Орто Бүлүү гааһа Саха сирин киин өттүн гааһынан хааччыйарга эрэ аналлаах, ону туора-маары туттар сатаммат диэбиттэр.
XXI үйэ уматыга
Биллэн турар, өрөспүүбүлүкэ иһигэр мотуор уматыга оҥоһуллара ханнык баҕарар саха киһитин ыра санаата. Кыһалҕабыт оннук. Эниэргийэ биир көрүҥэ буоллаҕа — ханнык баҕарар табаар даҕаны, өҥө даҕаны сыаната ону батыһар. Биһиэхэ, Саха сирин киин өттүн олохтоохторугар, сыана таһымыгар дьайар буоллаҕына, хотугу улуустар олохторо-дьаһахтара барыта уматык сыанатыттан тутулуктаах. Уоттара-күөстэрэ, дьиэлэрин сылааһа.
Онон хас биирдии Саха сиригэр олохтоох саха-нуучча, эбээн-эбэҥки, чукча-дьүкээгир бары интэриэстээхпит — удамыр сыаналаах олохтоох уматык оҥоһулларыгар.
Дьээбэтэ диэн, Саха сиригэр оҥоһуллубут туох баар бородууксуйа кэлии бородууксуйатааҕар ыарахан сыаналаах буолара баар!
Эт буоллун, үүт буоллун, этэрбэс буоллун, бэргэһэ буоллун — бука барыта тыһыынчанан көстөөх сиртэн тиэллэн кэлбиттээҕэр лаппа ыарахана салыннарар. Онон Саха сирин Инженердэрин үрдүкү сэбиэтэ сөрү-сөпкө сөллөҥнүүр буолуон эмиэ сөп.
Хайдаҕын да иһин, Саха сирин ырыынага кыра, онон тутуллубут собуот сотору кэминэн “уһун сонноноро” саарбах. Кырдьык, туох да сүрдээх ыарахан сыаналаах собуот тутуллуутун ороскуота уматык сыанатыгар угуллуо турдаҕа, онон сыана киһи “һык” гыныар диэри чэпчиэ диир кэрэгэй буолуо.
Ол собуот ороскуотун толуйуу кэнниттэн чэпчиэ диэн санааны алы гынар сатаммат. Хапытаал сокуона оннук — сыана хаһан да түспэт. Ханнык да кэтэх хапытаал сыанатын биллэрдик түһэриэ суоҕа.
Оччотугар маннык улахан бырайыакка олохтоохтук ылсыахха баар этэ. Ол эбэтэр, оҥорон таһаарар бородууксуйабыт киэҥ ырыынакка тахсыахтаах, сыанатын толуйуохтаах, барыстаах буолуохтаах. Оччоҕуна эрэ сыаната удамыр буолуоҕа, бүддьүөккэ таһаҕас буолуо суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, уматык сыаната биллэрдик чэпчээбэтэҕинэ, холобур, тыа сирин үлэһиттэригэр, хоту дойду олохтоохторугар син биир бүддьүөттэн субсидия көрүлүннэҕинэ эрэ сатаныаҕа. Ол эбэтэр, собуот биирдиилээн дьон байарыгар эрэ аналлаах буолан тахсыаҕа.
Гаас таҥастааһынын бастакы түһүмэҕэр тахсар бородууксуйалартан саамай табыгастаахтара, экология өттүнэн ыраастара, туох да диэбит иһин, метанол буолар. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, баара-суоҕа техническэй испиир. Атын испиирдэртэн, холобур, билигин “незамерзайкаларга”, антифризтарга туттуллар этиленгликоль испииртэн ордук дьааттаах буолбатах. Буруйа диэн, этиловай испииргэ майгынныыр сыттаах-амтаннаах буолан, дьон иһэн былдьанар. Дьиҥэ баара, испэтиҥ да бүттэҕэ дии.
Метанолу сорох учуонайдар “XXI үйэ уматыга” диэн ааттыыллар. Туох баар уматыгы солбуйуо диэн суоттаан таһаарбыт Джордж Олах 2005 сыллаахха Нобель бириэмийэтин ылан турар. Кини чинчийиитинэн, метанолу туохтан баҕарар ылыахха сөп — углекислай гаастан, холобур, үлэлиир массыыналар таһаарар гаастарыттан.
Дьиҥинэн, өрөспүүбүлүкэ стратегията үрдүкү технологиялар диэки хаанньайыылаах буоллаҕына, метанолу, ол эбэтэр 21 үйэ уматыгын технологиятын баһылыыр туһугар үлэлээбитинэн киирэн барыахтаахпыт.
Метанолу туһаныы аан дойду үрдүнэн сыллата улаатар диэн сыаналыыллар. Кытай буоллун, АХШ буоллун. Туох-ханнык иннинэ, уматык быһыытынан туһаныы.
Учуонайдар этэллэринэн, метанол сир аннынааҕы ууга түбэстэҕинэ 1-7 күнүнэн суураллар (суох буолар), ол бензиҥҥэ баар сорох дьааттар суураллар кэрдиис кэмнэринээҕэр 10-100 төгүл кылгас диэн буолар. Дьэ, бу төһө кырдьыгын билбэтим эрээри, холобур, “Формула-1” күрэх массыыналара метанол уматыгы куттан куоталаһаллар. Бу туох-ханнык иннинэ куттала суох буолууну кытта сибээстээх диэбиттэр. Тоҕо диэтэххэ, метанол бензиннээҕэр биэс төгүл бытааннык умайар, онон түргэнник умуоруллар. Тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа ааҕыныстыба (ЕРА — АХШ) бигэргэтэринэн, метанолу уматык быһыытынан туһаныы массыыналар умайыыларыттан тахсар сиэртибэ ахсаанын 95 % аҕыйатыахтаах диэн суоттаабыт.
Ону таһынан, бэйэҕит билэҕит, испиир курдук ыраастык умайар убаҕас суоҕа буолуо. Ол быһыытынан, метанол уматыктаах массыына-тыраахтыр быдан кыра углекислай гааһы уонна NОx (азот оксидтара) холбоһуктары таһаарар эбит. Дьэ, бу азот оксидтара тулалыыр эйгэҕэ саамай сэрэхтээх холбоһуктар диэн буолар.
Биллэн турар, метанол собуота тутулларын норуот утарбыта диэххэ сөп — референдум ыытыллыбатаҕа да буоллар. Биллэн турар, ол собуоттан тахсар барыс ханна эрэ ыраах баар “Сумма” хампаанньа хаһаайыннарыгар бара турар буоллаҕына, дьон утарсара сокуоннай курдук. Ол эбэтэр, ханнык баҕарар инвестиция бырайыагар өрөспүүбүлүкэ кыттыгастаах, холобур, хаарчахтыыр (блокируйдуур) аахсыйалаах буолуохтаах. Оннук эрэ буоллаҕына хампаанньа социальнай хайысхалаах буоларын АЛРОСА холобуруттан көрөбүт. Манна регистрациялаах уонна өрөспүүбүлүкэ уонна собуот тутуллубут муниципальнай оройуона кыттыгастаах эрэ буоллаҕына.
Туомтуу тардыы
Түмэ тардар буоллахха маннык:
1) уматык оҥорор собуот Саха сиригэр олус наадалаах;
2) гаастан синтиэтикэ уматыгы оҥорор собуот барыстаах буолара, билиҥҥитэ, биллибэт — хачаҥхалаах хапытаал үйэтигэр олорорбутун умнумаҥ; ночооттоох тэрилтэ туһалыахтааҕар омсону оҥороро элбэх буолуо;
3) оччотугар “икки куобаҕы биирдэ ытардыы” дьаһаныахтаахпыт — тута киэҥ ырыынакка тахсардыы уонна уматыгынан хааччыллардыы;
4) киэҥ ырыынакка метанол бородууксуйанан, өрөспүүбүлүкэ иһигэр — метанол уматыгынан тахсыы хайдаҕын суоттуур наада;
5) “сырьевой придаток” буолан бүтүөххэ, “эбиллибит сыаналаах” бородууксуйаны оҥорон таһаарыахха;
6) экэниэмикэбитин ханнык да IT-бырайыактар чугастааҕы кэминэн тупсарыахтара суоҕа, онон “реальнай” экэниэмикэнэн дьарыктаныахха наада. Саха сирин “реальнай экэниэмикэтэ” — ньиэп-гаас, алмаас, кыһыл көмүс уонна да атын сир баайа. Ону туһаҕа таһаарыы үрдүк технологиялаах таһымыгар тахсар сорук туруохтаах;
7) баҕалаах аныгы технологияларбыт, инновацияларбыт күүстээх “реальнай экэниэмикэлээх” дойдуларга эрэ сайдаллар.
Биллэн турар, мин идэтийбит киһи буолбатахпын, баара-суоҕа баҕа санаабын эрэ этэр кыахтаахпын. Оттон Саха сирин Инженердэрин үрдүкү сэбиэтэ метанолу уонна метанол уматыгы оҥорон таһаарыы технологиялара Саха сиригэр төһө барсалларын-барсыбаттарын өссө да дьүүллэһиэ диэн эрэнэ саныыбын — буҕалтыарыйаҕа хаанньайбакка эрэ. Тылы салгыы экэнэмиистэргэ уонна учуонайдарга биэриэххэ. Ол кэнниттэн дьон-сэргэ санаатын тиэрдиэҕэ.
Суолласта, сулласта — СУР.
