Бүгүн АЛРОСА хампаанньа үлэһиттэрэ аан дойду араас кэнтиниэннэригэр уонна араас дойдуларыгар үлэлииллэр. Ол гынан баран, хампаанньа үөскээбит-тэриллибит түөлбэтэ – Саха сирэ. Манна 1954 сыллаахха икки геолог дьахтар Арассыыйа устуоруйатыгар аан бастакы кимберлит трубкатын – “Зарницаны” – арыйбыттара.

Ити бастакы трубка кэнниттэн Саха сиригэр сир үөһээҥҥи араҥатыгар уонна түгэҕэр сытар алмаас баайдаах үгүс түөлбэ арыллыбыта. Ол түмүгэр, Арассыыйа аан дойдуга саамай элбэх алмааһы хостуур уонна күндү таас баайдаах биир улахан судаарыстыба буолбута. Күн бүгүн АЛРОСА, сүрүннээн, Саха сиригэр үлэлиир, кини күүһэ-кыаҕа барыта манна түмүллэр: Саха сиригэр 5 хайаны байытар кэмбинээт баар, олорго хампаанньа алмааһын 91,6 %-на хостонор.

Ханнык баҕарар бырамыысыланнай тэрилтэ үлэлиир эрэгийиэнин кытта ыкса ситимнээх буолар. Кини эрэгийиэн социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһуламмыт сөбүлэһиини түһэрсэр. Ол гынан баран, АЛРОСА Саха сирин кытта ситимэ-сибээһэ партнердуу сыһыанынан эрэ муҥурдаммат. Саха өрөспүүбүлүкэтэ хампаанньа үгүс аахсыйатын бас билэр. Ол курдук, бүгүҥҥү туругунан, Саха сирин бас билиитигэр АЛРОСА аахсыйаларын 25 %-на киирэр. Ону таһынан, аахсыйа 8 %-нын алмаастаах түөлбэ улуустара бас билэллэр. Ол барыта холбоон 33 % буолар. Оттон Арассыыйа Федерациятын өлүүтэ – 33 %.

Онон хампаанньа Саха сиригэр хас да хайысханан көмөлөһөр: аахсыйалаахтарга дивиденд харчытын, өрөспүүбүлүкэҕэ – нолуогу, о.д.а. төлүүр.

ДИВИДЕННЭР

Хас биирдии аахсыйалаах өрүт кини кыттыгастаах хампаанньата үчүгэй барыһы киллэрэригэр интэриэстээх буолар. Саха сиригэр ол олус улахан суолталаах. Тоҕо диэтэххэ, АЛРОСА Саха сиригэр үлэлиир биир саамай улахан, тутаах бырамыысыланнай тэрилтэ буолар. Эрэгийиэн бүддьүөтэ хампаанньа дивиденнэриттэн быһаччы тутулуктаах. Өскөтүн дивиденд харчыта киирбэтэ эбитэ буоллар, Саха сирэ аҥаардас федеральнай киинтэн кэлэр датаассыйа эрэ суотугар олорорго күһэллиэ этэ.

Дивиденд хампаанньа Кэтиир сүбэтэ бигэргэппит бэлиитикэтин чэрчитинэн төлөнөр. Ити аҥаардас АЛРОСАҕа эрэ сыһыаннаах чахчы буолбатах, бары хампаанньаҕа оннук. АЛРОСА 2010 сылтан 2020 сылга диэри аахсыйалаахтарыгар төлөөбүт дивиденин ылан көрөр буоллахха, төлөбүр суумата биллэ уларыйбыта харахха быраҕыллар. Өскөтүн урут дивиденд аахсыйалаахтарга дьэҥкэтэ суох суолларынан, кыра-кыралаан төлөнө турбут буоллаҕына, билигин – төлөбүр барыта аан дойду ирдэбилигэр эппиэттиир, тустаахха элбэх барыһы аҕалар.

Ити даҕаны кырата суох суума. Ол гынан баран, 2018-2020 сыллардаахха АЛРОСА Саха өрөспүүбүлүкэтин бүддьүөтүгэр ааспыт 8 сылга төлөөбүтүнээҕэр 20 млрд солкуобайынан элбэх харчыны төлөөбүтэ.

АЛРОСА дивиденин суумата уларыйыыта хампаанньаҕа буолбут кэлиҥҥи сыллардааҕы уларыйыылары кытта быһаччы ситимнээх.

Ити ыйыллыбыт сылларга АЛРОСА дивидеҥҥэ сыһыаннаах бэлиитикэтэ хаста даҕаны уларыйбыта. Бастаан хампаанньа дойдуга ылыныллыбыт үп-харчы сокуоннарын, ыстандаартарын (РСБУ – Российские стандарты бухгалтерского учёта) быһыытынан, дивидеҥҥэ ыраас барыһын 10 %-нын эрэ тыырара. Онтон кэлин дойду бырабыыталыстыбатын сүбэтинэн, судаарыстыба кыттыгастаах тэрилтэлэр ыраас барыстарын 25 %-нын биэрэр буолбуттара. Ол гынан баран, РСБУ биир сүрүн итэҕэһэ диэн, кини самалык, бэйэтин иһигэр элбэх хос тэрилтэлэрдээх хампаанньаҕа сөп түбэспэт. Тоҕо диэтэххэ, РСБУ сүрүн, “бас” хампаанньа эрэ көрдөрүүлэрин учуоттуур. Өскөтүн бу түгэҥҥэ АЛРОСА “бас” хампаанньа быһыытынан сир баайын бэйэтэ хостуур буоллаҕына, сорох хампаанньалар бэйэлэрэ буолбакка, сир баайын самалык тэрилтэлэрэ хостууллар.

2014 сылтан АЛРОСА дивидени атыннык төлүүргэ быһаарыммыта. Ол быһыытынан, хампаанньа ыраас барыһын 35 %-ттан итэҕэһэ суох өлүүтүн дивидеҥҥэ аныахтааҕа. Кэлин ити көрдөрүү МСФО ыстандаартыгар олоҕуран, 50 %-ҥа тиийбитэ. МСФО – норуоттар икки ардыларынааҕы ыстандаарт. Кини хампаанньа бэйэтин уонна самалык тэрилтэлэрин көрдөрүүлэрин барытын учуоттуур. Дьиҥэр, ити көрдөрүү үөһээҥҥи табылыыссаҕа көстүө эбитэ буолуо да, ити кэмҥэ Саха сирэ аахсыйаларын сороҕун приватизациялаабыта. Онон өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр киирэр дивиденд бэрт кыранан эбиллибитэ.

2018 сыллаахха АЛРОСА дивидеҥҥэ сыһыаннаах бэлиитикэтин өссө төгүл саҥардыбыта. Аан дойду уонна норуоттар икки ардыларынааҕы ирдэбиллэргэ сөп түбэһиннэрбитэ. Арассыыйа эспиэрдэрэ ону хаста даҕаны “биир саамай дьэҥкэ уонна сайдыылаах” диэн сыаналаабыттара. Саҥа быраабыла быһыытынан, дивидени ааҕарга “харчы көҥүл эргиирин” (свободный денежный поток) базата туһаныллар буолбута. Онно хампаанньа сүрүн оҥорон таһаарыытыгар укпут инвестициятын кэннэ ордубут, көҥүл эргииргэ сылдьар, үп-ас киирэр. Судургутук эттэххэ, дивиденд сууматын кээмэйэ хампаанньа оҥорон таһаарыытыгар охсуо, хоромньуну таһаарыа суохтаах. Онон дивиденд төлөбүрүн кээмэйэ “ыраас иэс” уонна EBITDA көрдүүлэриттэн тутулуктаах: өскөтүн хампаанньа үбүн-аһын туруга мөлтүүр буоллаҕына, кыра сууманы төлөнүөп сөп, оттон тупсар түгэнигэр – элбэҕи төлүөхтээх.

АЛРОСА төлүүр дивиденэ Саха өрөспүүбүлүкэтин улуустарыгар кырата суох суолталаах. Ханнык даҕаны эрэгийиэҥҥэ оройуоннар үптэрэ-харчылара, үбүлээһиннэрэ тиийбэтэ баар суол. Оттон оннук түгэҥҥэ хампаанньа төлүүр дивиденэ улахан көмө буолар. Холобур, 2015 сыллаахха диэри өрөспүүбүлүкэ АЛРОСА дивиденин ылар улуустар бүддьүөттэрин төһө дивидени ылалларынан көрөн, сарбыйа сылдьыбыта. Онон кинилэргэ туох даҕаны барыс киирбэт этэ. Ити быраактыка 2015 сылтан эрэ тохтообута.

БҮЛҮҮ УЛУУҺА

– 200 миэстэлээх уһуйаан;

– Бүлүү куоракка Култуура дыбарыаһа (342 мөл. солк.);

– Хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэттэн дьону көһөрөр бырагыраама чэрчитинэн, 400-тэн тахса кыбартыыра;

– Тыа хаһаайыстыбатын сайдыыта (150 мөл. солк.);

– Гаас, уот ситимин тардыы-саҥардыы, суол-иис тутуута, территориялары тупсарыы, тэрийии;

– Бүддьүөт эйгэтин үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтии.

Бүлүү улууһун баһылыга Сергей Винокуров:

– Кэлиҥҥи үс сыл иһигэр биһиги АЛРОСАттан улууспут сыллааҕы бүддьүөтүгэр тэҥнэһэр суумалаах дивидени туттубут. Ити – үчүгэй харчы. Биһиги өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үбүлэнэр аҕыйах эбийиэктээхпит. Үксэ дивиденд суотугар оҥоһуллар. Дивиденд харчытынан оскуолалары, уһуйааннары, култуура уонна успуорт эбийиэктэрин тутуохпут. Алмаастан кэлэр харчы туттуллар сүрүн хайысхата – ити. Биллэн турар, дивиденд харчытын “нэһилиэктэргэ биир тэҥник (киһи ахсаанын учуоттаан) үллэриэх” диэн этии киирэччи. Ол эрээри мин оннук тыырыыны утарабын. Тоҕо диэтэххэ, харчыны нэһилиэктэринэн тыырдахха, бытарытан кэбистэххэ, бөдөҥ тутуу ыытыллар кыаҕа суох буола түһэр. Үп-ас барыта улуус кэскилин туһугар буолбакка, күннээҕи, кыра кыһалҕаны толуйарга баранан бүтэн хаалар. Нэһилиэнньэ уонна дьокутааттар улахан аҥаардара ону кытта сөбүлэһэр. Биһиги кэскилбит туһугар үлэлиибит.

ҮӨҺЭЭ БҮЛҮҮ

– Боотулуу уонна Нам нэһилиэктэригэр – саҥа оскуола;

– Намҥа, Далырга, Өргүөккэ, Кэнтиккэ, Хороҕо уонна Тамалакааҥҥа – саҥа уһуйаан;

– Улуустааҕы култуура дьиэтэ;

– Чэпчэки атлетикаҕа эрчиллэр манежтаах, 3000 миэстэлээх стадион;

– 1000 миэстэлээх ипподром;

– Үөһээ Бүлүү киин болуоссата;

– 30 км усталаах аспаал;

– Нэһилиэктэргэ оптоволокно лииньийэтин тардыы.

Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин:

– Мин улуус баһылыгынан аан бастаан 2007 сыллаахха талыллыбытым. 2008 сыллаахха миэхэ бырабыыталыстыбаттан эрийэн: “Үөһээ Бүлүү уонна Өлөөн улуустарын өрөспүүбүлүкэ саамай депрессивнэй улуустарын быһыытынан билиннилэр”, – диэбиттэрэ. Онтон ыла биһиги атын улуустары ситэр дьүккүөрдээхпит. Биллэн турар, ол барыта АЛРОСА дивиденин суотугар эрэ оҥоһуллар буолбатах эрээри, кини кылаата улахан. Биир холобуру кэпсиим. 2008 сыл сайыныгар танкетканан уонна көлүөһэлээх вездеходунан улуус нэһилиэктэрин кэрийбитим. Оччолорго өрүс уҥуордааҕы уон нэһилиэкпититтэн иккитигэр эрэ диэри суол тиийэрэ. Атыттарга сатыы эбэтэр бөртөлүөтүнэн сылдьарбыт. Билигин олортон сэттэ нэһилиэккэ массыынанан тиийиэххэ сөп. Өссө үс нэһилиэкпит суолун оҥоро сылдьабыт. Үлэ-хамнас өссө да элбэх.

Сунтаар улууһа

– Сунтаар, Күндэйэ, Тойбохой, Аллыҥа, Түбэй Дьаархан бөһүөлэктэригэр – уһуйаан;

– Туойдаахха уонна Кэппэндээйигэ – оскуола-саад;

– 4 оскуола уонна успуорт саалата;

– Сунтаарга, Илимнииргэ уонна Сиэйэҕэ – култуура уонна успуорт комплекса;

– Тойбохойго, Устьеҕа, Кутанаҕа, Сардаҥаҕа, Кириэстээххэ, Хордоҕойго – элбэх функциялаах социальнай-култуурунай эбэтэр успуорт киинэ.

– Суол тутуута уонна өрөмүөнэ;

– Ууну ыраастыыр ыстаансыйалар.

Сунтаар улууһун баһылыга Анатолий Григорьев:

– Улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын кэнсиэпсийэтин чэрчитинэн, дивиденд харчыта барыта тус сыаллаах буолар. Өрөспүүбүлүкэ сорох олохтоохторо саныылларын курдук, биһиги ити харчыны талбыппытынан туһаммаппыт. Былаан быһыытынан, социальнай инфраструктурабытын салгыы сайыннарыахпыт. Ол курдук, нэһилиэктэргэ уһуйааннар тутуллуохтара, оскуолалар өрөмүөннэниэхтэрэ, элбэх функциялаах култуура уонна успуорт кииннэрэ тэриллиэхтэрэ.

АНААБЫР УЛУУҺА

– Дьиэ-уот тутуута;

– Үрүҥ Хайа бөһүөлэгэ: успуорт саалата, биисинэс-инкубатор, хочуолунай, ититии ситимэ;

– Сааскылаах бөһүөлэгэ: бытовой хааччыйыы киинэ, уһуйаан эбии тутуута, үөрэх кыһаларын успуорт саалата, социальнай суолталаах аһылыгы-табаары харайар ыскылааттаах маҕаһыын, оскуола уонна уһуйаан өрөмүөнэ, култуура киинин саҥардыы;

– Хотугу норуттар култуураларын уонна ускуустубаларын дыбарыаһа;

– Ууну ыраастыыр автономнай ыстаансыйа;

– Биисинэһи өйүүр бырагыраама, ол иһигэр граннар уонна субсидиялар;

– Олох ыарахаттарыгар түбэспит дьоҥҥо үбүнэн-аһынан көмө.

Анаабыр улууһун баһылыга Иван Семенов:

– АЛРОСА култуура тэрээһиннэрин эмиэ өйүүр, ол иһигэр хотугу норуоттар култуураларын. Холобур, “Табаһыттар сүлүөттэрин”, булчуттар уонна балыксыттар үгэс буолбут “Байанай” бырааһынньыктарын. Биһиги улууспутугар икки төгүллээн “Цветок Ойкумены” диэн кэрэ буолуу уонна дьоҕур өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруһа ыытыллыбыта. Ол барыта АЛРОСА дивиденин суотугар тэриллибитэ. Итини таһынан, биһиэхэ даҕаны өрөспүүбүлүкэ атын улуустарыгар курдук, дьон көҕүн өйүүргэ анаммыт экология тэрээһиннэрэ, араас аахсыйалар, оскуола оҕолорун марафоннара, успуорт тэрээһиннэрэ, о.д.а. ыытыллаллар.

Өлөөн улууһа

– Харыйалаахха оскуола-саад;

– Дьэлиҥдэҕэ ууну ыраастыыр ыстаансыйа уонна оҕо уһуйаана;

– Өлөөҥҥө “Илкит” этно-култуура киинэ.

Өлөөн эбэҥки национальнай улууһун баһылыга Лена Иванова:

– Ардыгар АЛРОСАттан киирэр дивиденд уонна эбии төлөбүр улууспут сыллааҕы бүддьүөтүнээҕэр элбэх буолар. 2017 уонна 2019 сыллардаахха оннук этэ. Инньэ гынан, улуус социальнай инфраструктуратын сайыннарарыгар, суолун-ииһин, дьиэтин-уотун саҥардарыгар, уопсайынан, тыйыс, экстремальнай айылҕалаах сиргэ олорор дьонун-сэргэтин өйүүрүгэр, улахан кыах бэриллэр. Биһиги улууспут Арктика улуустарын ортотугар социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытынан номнуо бэһис сылын бастакы миэстэҕэ сылдьар. Өлөөн улууһун бүддьүөтүгэр АЛРОСА дивиденэ уонна эбии төлөбүрдэрэ киирэр буоланнар, нэһилиэнньэбит олоҕун таһыма тупсар, улууспут социальнай-экэнэмиичэскэй туруга бөҕөргүүр. Биир үөрэрбит, астынарбыт диэн, саамай сүрүн көрдөрүүбүт – демографиябыт – тупсар, төрөөһүн ахсаана өлүүнү куоһарар.