Барҕаланыы, көрүүлэнии биир төрүөт суола түүл буолар. Түүн үөһүн иннигэр түһэммит түүл киһиэхэ бэйэтигэр, түүн үөһүн саҕана көстүбүт түүл хоно сытар хоноһоҕо эбэтэр чугас дьоҥҥор ананар. Түүл икки араастаах: биирдэрэ – сирэйинэн, иккиһэ – үгэнэн. Ыарытыган, дьарҕа, араҥ-бодоҥ киһи эбэтэр былыргыта ойуун-удаҕан, көрбүөччү-мэнэрик эҥин эбит буоллаҕына уонна бэйэтэ да ол курдук өйдөөх-санаалаах киһи – сирэйинэн, оттон чэгиэн-чэбдик, доруобай киһи үгүс өттүн үгэнэн түһүүр.
Түүл тыла
Айылҕа көстүүтэ, от-мас, хамсыыр харамай, үөн-көйүүр
Күн тахсыытын, күн ортотун көрүү – уһун үйэ төлкөтө, күн киириитин көрүү – кылгас үйэ сүрэ.
Холорук, холорукка эрийтэрии – ыалдьыы сүрэ.
Былыт – харах уута.
Күөл уолара – өлүү, алдьаныы, эстии сүрэ.
Кэҕэ – ыарыы сүрэ.
Хаххан – иирэр сүрэ.
Чыычаах – өлбүт оҕо чыычаах буолан көстөрө.
Быт – сүөһү сүрэ. Улахан быты өлөрүү – улахан сүөһү өлөрүгэр, аччыгый быты – аччыгый сүөһү өлөрүгэр.
Киһи
Нуучча эмээхсинэ – дьаҥ сүрэ.
Дьахтар арахпакка сыстаҥныыра – ыарытарга.
Дьахтарга баҕарыы, сыстаҥнааһын, оонньуу-күлүү – этэҥҥэ үчүгэйдик сылдьарга, өрөгөйдөөх буоларга.
Дьахтардыын таптаһыы – дьоло-соргута суох сылдьарга.
Баттах – санаа сүрэ. Баттах уһуура – санаа баттыыра, кылгыыра – санаа аччыыра, түһэрэ – санаа өһүллэрэ.
Баттах хараарара – ыччаттанарга.
Саах – өлөр сүрэ. Туора ыалга баран саахтыыр, ол ыалга киһи өлөр, оттон эйиэхэ ким эрэ кэлэн саахтыыра – өлөргө-сүтэргэ.
Хаан – хаан урууну көрсөргө.
Тиис – уруу, аймах сүрэ.
Өлбүт киһи
Киһи аҥаарынан өлбүт иинигэр турара – аны олорбутун саҕа олороругар, тобугунан буоллаҕына – олорбутунааҕар ордук элбэҕи олоруох тустаах.
Өлбүт киһи кэпсэтэрэ, кыыһырара-абарара – куһаҕаҥҥа, өлөргө-алдьанарга.
Өлбүттэри кытта куодарыһыы – сотору өлөргө.
Үлэ-хамнас, дьиэ-уот, ас-үөл
Илиини-атаҕы суунар – үчүгэй.
Тигэр, тигэн кэтэр – куһаҕаҥҥа.
Ас астыыр – үчүгэйдик, баайдык олоруу.
Бурдук быһар – быйаҥҥа.
Көтүү – уһун үйэ төлкөтө, уһун үйэлээх дьон тиит төһүү мутугунан көтөллөр.
Дьиэ сыыстааҕа-бөхтөөҕө – этэҥҥэ олорорго, байарга.
Саҥа дьиэ тутуллара – өлөргө-сүтэргэ, ыалдьарга.
Дьиэ умайара – дьаҥ, тыл, үҥсүү.
Оһох – дьиэлээх дьахтар сүрэ.
Остуол – олох.
Олоппос охтон сытара – куһаҕаҥҥа.
Хотон иһэ барыта саах – сүөһү элбиирэ.
Сэргэ – эр киһи. Сэргэ сууллара – эр киһи өлөрүгэр.
Арыгы – үп-ас сүрэ. Элбэх, үчүгэй, күүстээх арыгыны – элбэх иҥэмтэлээх харчы кэлэригэр.
Табах тардар – харчы ыларга.
Арыы, үүт, сүөгэй – ынах сүрдэрэ.
Кымыс, кымыс иһэр – сылгыланарга, кымыс тоҕор – сылгы быстарыгар.
Эт – дьаҥ сүрэ. Эти сиир – ыалдьарга.
Сымыыт – оҕо сүрэ.
Балык – дьаҥ сүрэ.
Чэй – харчы, үп-ас сүрэ.
* * *
Эбэн эттэххэ, түүллээх киһи үксүн ыарытыган, дьарҕа, араҥ-бодоҥ буолар, онтон сылтаан көрбүөччү, мэнэрик, устунан ойуун да буолуон сөп. Элбэх түүллээх киһи аҥаар атаҕынан анараа дойдуга үктэнэн турар итэҕэс оҥоһуулаах буолан, кута-сүрэ бэрт кэбирэх, чэпчэки буолар. Кини утуйдаҕына, ийэ кута арахсан, сир-дойду, кэм-кэрдии бүтэр уһуктарын нөҥүөлээн көҥүл куйаарга кыйаарар. Чиҥ эттээх-хааннаах, чөл куттаах-сүрдээх киһи өллөҕүнэ эрэ, ийэ кута арахсар, оттон утуйдаҕына, салгын кута көтөр. Салгын кут сылдьар сырыыта түүл буолар. Бу сылдьан моһуогурдаҕына, иччитэ киһи баттатар, түһээн ынчыктыыр, оттон манньыйдаҕына киһитэ түһээн мүчүҥнүүр, ардыгар саҥа таһааран күлэр буолар эбит.
Билгэ
Дьоллоох киһи кукаакы оҕотун булар.
Өрт турааҕа ыал аттыгар баар тыаҕа уйа туттара – ыал быстарыгар, дьиэлэрэ иччитэхсийэригэр.
Бочугурас икки атахтаах булбатын диэн кистээн төрүүр, онон уйатын булбут киһи ыалдьар, куһаҕаннык олорор.
Кымырдаҕас уйа туттар сирэ – дьоллоох, ол сиргэ дьиэ тутуннахтарына – дьоллоохтук олороллор.
Мас үөнэ дьиэ иһигэр маһы кэбийэрэ – куһаҕаҥҥа, өлөргө-сүтэргэ, ытыырга-соҥуурга.
Ынах сүөһү мунна тыаһыыр-сыҥыргыыр буоллаҕына уонна хараҕын уута чаккыраан таммалыыр буоллаҕына, иччитэ ыалдьаары дуу, өлөөрү дуу гыннаҕа диэн тойоннууллар.
Ынах сүөһү да, сылгы да сайын эрдэттэн туох түбэһиэх титириги эҥин сиир буоллаҕына – от үүммэт куһаҕан сут дьыл кэлэригэр.
Уохтаах ыт түүн дьиэни эргийэ сылдьан ырдьыгыныы-ырдьыгыныы үрдэҕинэ, үчүгэй ымыылаах ытынан ааҕыллар.
Ыт кыбыылаах окко сытан, онно ииктиир-саахтыыр буоллаҕына, сүөһү-ас үчүгэйдик туран сыл тахсарыгар.
Ыт таҥаска ииктиирэ – байарга.
Үлэһит киһи ытыһа кэтит, халыҥ, тарбаҕа кылгас.
Илиитэ олус уһун киһи – ылыгас (уоруйах) буолар.
Маадьаҕар атахтаах киһи тирэхтээх, күүстээх, кытыгырас буолар.
Киһи өстөөх сааһа – сэттэ уон. Ону аһарбыт киһи үйэтэ уһуур.
Өлбүт киһи таһаарыахха диэри мас курдук көһүйбүтэ – куһаҕаҥҥа.
Киһи айаҕын атан, хараҕын саппакка өлөрө – чугас дьонуттан кими эр илдьэ барарыгар.
Көмө таһаарарга өлүөхсүт киһи саннын быһа түһэр ыарахан буоллаҕына, санаата табыллыбатаҕын бэлиэтэ.
