Таҥха кэмигэр айылҕаттан айдаарыылаах, чараас эйгэлээх, эмтиир-томтуур дьоммутугар халыҥ уочарат буолар. Дьиҥэ, “көрүүлэнэр күүстэрэ, арчылыыр эниэргийэлэрэ, бу эрэ кэмҥэ күүһүрэр” диэн буолбатах. Сылы эргиччи эмтииллэр, кыһалҕалааҕы кытары үлэлииллэр. Ааспыт сылга Ньургууна Фёдорова-Мэҥэ Ньургууна диэн ыарыһаҕы сүллэрдээн эмтиир бэрт дьикти идэлээх эдэр дьахтар дьон болҕомтотун тарта. Ааспыт сылбыт аам-даам ахсынньытыгар “Арассыыйа саамай үрдүкү ойуунабын” дэнэр, Тыва Өрөспүүбүлүкэтин айдарыылаах киһитин солбуйааччытынан ананна. Дьэ, бу кэскиллээх эмчиппит хантан кииннээҕин, хайдах эмчит буолбутун кэпсииригэр көрдөстүбүт.
– Ньургууна, хайа дойдуттан төрүттээххин билбэт киһи үгүс. Бэйэҕин билиһиннэриэҥ буолаарай?
– Дьокуускай Сайсары түөлбэтигэр, Хатаска улааппытым. Ийэм – Нам, ол гынан баран эһэлээх эбэбит – уус алданнар, аҕам өттүнэн – мэҥэ хаҥаластар. Кэргэммин, сэттэ оҕобун кытта Мэҥэ Хаҥалас Павловскайыгар олоробут. Дьокуускайга үлэлиибин, дьону эмтиибин, куттарын бөҕөргөтөбүн, ыраастыыбын, суолларын, аартыктарын арыйабын уонна өйдөрүн-санааларын сааһылыыбын. Бу идэҕэ кэлиэхтээхпин, оҕолортон уратыбын, туох эрэ “миссиялаахпын” уруккуттан билэрим. Оҕо эрдэхпиттэн ис-испиттэн олус аһыныгаһым. Дьонум, аймахтарым, бэл, хамсыыр харамайы аһынарбын наһаа сөҕөллөрө. Кыыһырар, абарар, өһүргэнэр диэни билбэтим, дьон кыыһырарын олус дьиктиргии көрөр этим. Олоҕу атыннык көрөрүм, арааһа, бэйэм эйгэбэр сылдьарым эбитэ дуу...
– Уратыҥ хаһааҥҥыттан биллэн барбытай?
– 5 саастаахпар ийэм хат буолбута. Игирэлэр. Ону миигиттэн: “Уолаттар дуу, кыргыттар дуу?” – диэн ыйытар үһү. “Уоллаах кыыс” диэн баран, иннибин биэрбэт үһүбүн. Биирдэ “Ёлочка” маҕаһыыҥҥа киирэн “бырааттаах балтыбар” диэн икки Мальвина куукула уонна биир массыына ылларбыппын. Ол кэннэ ийэбит, чахчы, уоллаах кыыһы төрөппүтэ. Аҕам милииссийэҕэ үлэлиирэ. Аҕабыт үлэтиттэн хаска кэлиэхтээҕин миигиттэн ыйытара. Барытын мүнүүтэтигэр тиийэ сөпкө этэр эбиппин. Чэ, итинник ааспыта. 13 сааспар эмискэ дьикти баҕайытык ыалдьыбытым, үс күннээх түүн тохтоло суох тэмпэрэтиирэм тахсар, хотуолуубун, тартарабын. Өйбүн сүтэрэ-сүтэрэ, өйдөнөн кэлэбин. Аҕыйах сөкүүндэ уһугуннахпына, ийэм олорор, онтон ыалбыт дьахтар олорор буолар, онтон эмиэ “сүтэн” хаалабын. Ол “сүтэрбэр” түүлбэр абааһылар ыһыахтарыгар тиийэбин. Миигин мап-маҥан эмээхсин, улахан хара бэкир киһи тутан сиэри эккирэтии бөҕөлөр. Көрдөхпүнэ, дьиҥ ыһыах курдук, ол гынан баран – бары абааһылар. Куотан истэхпинэ түөрт хатыҥ турара, онно салама баайыахтаах эбиппин. Үс хатыҥҥа салама ииллим, төрдүскэ кыайан иилбэтим. Уһуктан баран, ыалдьа сытар үс күммэр түөрт аймахпыт эмискэ ыалдьан, балыыһаҕа киирэн өлөр икки тиллэр икки быыһыгар сыппыттарын билбитим. Түөртэн биирдэрэ, ийэм улахан эдьиийэ быыһамматаҕа, инсуллаан өлөн хаалбыта – ол, били, мин төрдүс салама баайбатах хатыҥым эбит. Үһүс күммэр түүлбэр нэһиилэ хантан эрэ кыптыый булан, били хара бэкир абааһыны кыптыыйынан аспытым. Ол кэннэ ама буолан уһуктубутум. Дьэ, итинник эттэниини ааспытым.
– Дьикти “эттэниини” ааспыт эбиккин. Оҕо сылдьан ону хайдах тулуйбутуҥ буолла?!
– Бииргэ төрөөбүттэрим букатын атыттар, интэлигиэн дьон. Мин эрэ уратыбын, олоҕу көрүүм да, өйүм-санаам да оннук. 15 саастаахпар киэһэ хойут баҕайы, “дьоммуттан мөҕүллүөм” диэн толло саныы-саныы дьиэбэр киирдим. Хоспор ааһан иһэн сиэркилэҕэ көрүнээччи буоллум, онно кэннибэр эмиэ били хара бэкир быһаҕынан өлөрөөрү турар. Хайыһа биэрбитим – ким да суох. Дьоммор эппэккэ утуйан хаалбытым. Сарсыарда турбутум сирэйим аҥаара хамсаабат. Балыыһаҕа сытан эмтэммитим кэннэ, хата, этэҥҥэ ааспыта. Дьонум быраас идэтигэр үөрэттэриэхтэрин баҕараллара. Пахай, кыыстара “парикмахер буолабын” диэн турдум. Онуоха бары кэлэйии бөҕөнү кэлэйэн “дьон кирдээх баттаҕын булкуйаҕын дуо?” диэн аҕыс айдаан буолбуттара. Дьиҥэ, үөрэхпэр үчүгэй буоламмын, үрдүк үөрэххэ киирэр диэн бары бүк эрэнэ сырыттахтара, учууталларым эмиэ.
– Обургу сааскар олох “бунтаар” эбиккин дии. Оччотугар баттах кырыйааччы буоллуҥ дуу?
– Намнааҕыны бүтэрэн, баҕалаах парикмахербар үлэлээбитим. Бастаан сатаабакка, үөҕүллүбүтүм да, мөҕүллүбүтүм да... барыта баара. Кэнники колорист диэн баттах кырааскалааччы буолбутум, син уруһуйдуур курдук сананарым. Бу идэни баһылаан, ааппын оҥостон баран, аны 33 сааспар эмискэ илиим баттахха барбат буолан хаалбыта.
– Ити кэмҥэ баардааҕыҥ биллэрэр этэ дуу?
– Кырыйа туран дьон тугу саныырын истэр этим, бастаан кэпсэтэ сатыырым, кэлин аахайбат буолбутум. Кэргэним дьонугар ким өлүөхтээҕин, уопсайынан, дьон ыалдьыахтааҕын, өлүөхтээҕин эрдэттэн билэрим. Икки сыл буолан баран, ийэм ыалдьан хаалбыта. “Хайдах бачча эдэр сааһыгар баран хаалла?” диэн санааҕа ылларбытым. “Тоҕо киһи ыалдьарый, өлөрүй, киһи бу олоххо туох сыаллаах кэлэрий” диэн санааҕа оҕустарбытым. Маныаха хоруй көрдөөн киирэн барбытым. Бастаан биир ойууҥҥа, онтон удаҕаҥҥа сылдьан баран, хоруй булбатаҕым...
– Ойуун, уус, олоҥхоһут биир таһымнаахтар дииллэр дии...
– Оннук, биир кэккэҕэ олороллор. Бастакы таһымҥа удаҕаннар, билиитэ суох ойууннар, эмчиттэр, отоһуттар, уҥуох тутааччылар олороллор. Иккискэ – иис-уус дьоно, тимир, мас уустара. Үһүскэ – алгысчыттар, олоҥхоһуттар, бөлүһүөктэр, уруунаны баһылаабыт ойууннар олороллор.
– Ситинник улам арыллан дьону эмтээн киирэн бардаҕыҥ? Туох ыарыыны ордук идэтийэн эмтиигиний?
– Ис-үөс, сүһүөх ыарыыларын, дьахтар ууһуур уорганын кыайа тутабын. Искэҥҥэ бастакы-иккис истиэпэҥҥэ уларыйар. Биир киһи хиимийэ ыла сылдьан, миэхэ эмтэнэн баран, учуоттан уһуллубута. Ол гынан баран, искэн бэйэтэ эмиэ араастаах, иччилээх. Хайаан да барытын эмтиибин, үтүөрдэбин диэн буолбатах. Кыайбатым эмиэ баар, сорох ыарыы иччитэ бэриммэт. Турукка киирэн эмтиир эмиэ тус-туһунан. Арыт олус күүскэ турукка киирэҕин, сороҕор кыратык, өссө олох да кыайан киириэ суоххун сөп.
– Хайдах эмтиигин?
– Билигин илиибинэн. Онно филиппинка Мария Билосано көмөлөспүтэ. Москубаҕа үлэлии сылдьар кэммэр, кини түүлбэр киирбитэ. Түүл дуу, илэ дуу диэбит курдук. “Мария” диэн баран, ол дьахтар сүүспүттэн туппута. Уһуктан баран Мария диэн ким буоллаҕай диэн көрдөөн киирэн барбытым. Онтум бу филиппинка эбит. Хаартыскатын көрөн, тута түүлбэр баар дьахтар диэн билбитим. Кинини Москубаттан түргэн баҕайытык булбутум. Филиппин хиллердэрэ эмиэ сүллэрдээн уонна көстүбэт эйгэ алгыстарынан эмтииллэр. Биһиги түҥ былыргыбытыгар кинилэри кытары биир айылгылаах эбиппит. Биһиги ойууннарбыт, удаҕаннарбыт итинник эмтиир ньымаларын сүтэрбиттэр, оттон кинилэр билиҥҥэ диэри илдьэ сылдьаллар. Итинник ньыманан эмтииллэрин былаастара өйүүр. Мария Билосано – филиппиннэр саамай үрдүкү “шаманкалара”, ассоциацияларын бэрэсидьиэнэ. Киниэхэ тиийбиппэр, тута сирэй көрсүбүтэ уонна: “В прошлой жизни ты была моей ученицей, я помогу тебе. Ты станешь великой целительницей”, – диэбитэ. Бастакы күммүттэн уһуйан киирэн барбыта. Онно дьиҥ уһуйуу диэни бастаан көрбүтүм. Былыргылыы дьикти баҕайытык уһуйар. Андрей Кривошапкин үөрэҕэр майгынныыр. Хаста даҕаны уһуйбутун кэннэ, дьиҥ турукка киирдим. “Главное, не теряй разум”, – диир. Ити аата, мэнэрийиэ суохтаахпын. Кини аангылыйа тылынан саҥарар, мин – нууччалыы. Саха сиригэр былырыын ыҥыра сылдьыбытым, астыммыта аҕай. Миигин эмиэ Филиппиҥҥэ илдьэ сылдьыбыта. Олохпор бу үс киһини учууталларым, уһуйааччыларым диэн ааттыыбын.
– “Тыва ааттаах-суоллаах ойууна ыҥыран, бэйэтигэр солбуйааччынан оҥорбут үһү” диэн сурах баар. Ол чахчы дуо?
– Тыва ойууна Кара-оол Допчун-оол ааспыт сыл ахсынньытыгар, Саҥа дьыл буолаары турдаҕына эрийэн Москубаҕа ыҥырбыта. Арааһа, москубалартан истибит быһыылаах. 2018 сыллаахха Бүтүн Арассыыйатааҕы ойууннар сийиэстэригэр саамай үрдүк салайааччынан (верховный шаман) талыллыбыт. Кини Кызылга “Адыг-Ээрен” (“Дух медведя”) диэн итэҕэллэрин салайар. Кинилэр докумуоннара барыта ыйааһыннаах, Кириэмилтэн көҥүллээх. Ыҥыраатын кытта билиэппитин атыылаһан баран, кыргыттарбын кытта сарсыныгар көппүппүт. Эмэгэттээх Өлөөнчүк – эмиэ эмчит, билигин мин солбуйааччым. Кинини уонна көмөлөһөөччүбүн, Чөмчүүкпүн, илдьэ барбытым. Ол ойуун туһунан араас куһаҕаны кэпсээн, миигин куттаан бөҕө буолбуттара. Тиийбиппитигэр, ойоҕун кытта наһаа үчүгэйдик көрсүбүттэрэ. Бэйэлэрэ улахан килииньикэлээхтэр эбит, онно тургутууну ааспытым. Ойоҕун эмтэтэн көрбүтэ, атын дьону эмиэ. “Ты очень сильная шаманка, у тебя сила трех волчиц”, – диэбитэ. “Волчица” диэн кинилэргэ дьону эмтиир таһымнара. Өр соҕус кэпсэппиппит уонна “Является Верховным шаманом Республики Саха Якутия и заместителем Верховного шамана России” диэн дастабырыанньаны туттарбыта. Бу дастабырыанньаны Араассыыйа үрдүнэн иккис киһинэн ылбыппын. Бастакы ойуун Краснодарга баар эбит, иккис – мин. Оттон Лэгиэн Лэгэнтэй – Саха сирин ойууннарын бэрэстэбиитэлэ уонна бэйэтигэр солбуйааччынан анаабыт эбит. Ол аата, Саха сириттэн мин киниэхэ иккис солбуйааччы буолабын.
– Тыый, эҕэрдэлиибин! Ол аата, олох дьиҥ күүстээх айдарыылаах буоллаҕыҥ. Кэпсэтиибитин түмүктээн сахаҥ дьонугар-сэргэтигэр тугу баҕарыаҥ этэй.
– Мин талыллыбыт уонна үлэлиир сыалым-соругум – саха норуота уһуктарын туһугар, саха норуота элиитэ таһымыгар таҕыстар диэн. Төһөнөн элбэх киһи дьиҥ үөрэҕи, итэҕэли ылыныа да, соччонон элбэх киһи уһуктуо, өйдүүн-санаалыын үрдүк таһымҥа тахсыа, абааһы, өлүү диэнтэн куттаммат буолуо, кутталтан босхолонуо, санаатынан көҥүл буолуо. Дьиҥнээх итэҕэлгэ кэлии – биһиги быыһаныыбыт. “Итэҕэл көмөтүнэн сааһыланыҥ, сайыннарыҥ, үрдүк таһымҥа тахсыҥ” диибин.
