Алтаай өрөспүүбүлүкэтин норуодунай суруйааччыта, Бочуоттаах гражданина, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Бронтой Бедюровы (1947 с. төрүөх) Саха сиригэр билэр киһи элбэх. Абына-табына да буоллар, кини урут “Кыым” хаһыакка эмиэ тахсыталыы сылдьыбыта. Быһата, аһара бэркэ билэр, билсэр киһибит.
Бу күннэргэ кини Үөһээ Бүлүү улууһугар норуодунай суруйааччы Сэмэн Руфов төрөөбүтэ -- 95, биллиилээх судаарыстыбаннай диэйэтэл Исидор Барахов төрөөбүтэ 125 сылларыгар анаммыт ыһыахтарга ыалдьыттыы кэлэ сылдьар эбит. Кинини хаһыаппытыгар Дьокуускайга уопсастыбанньык Дмитрий Федотов тиксиһиннэрэн биэрдэ. Кинилэр иккиэн Л.Гумилев аатынан Евразиятааҕы кулууп чилиэннэрэ, “түүрдүү уопсай дьыалаларынан” билсибиттэрэ ырааппыт дьон эбиттэр.
Бронтой Бедюров билигин Аан дойдутааҕы Алтаайдыы тыллаах норуоттар ассоциацияларын салайааччыта (ол түмсүүгэ түүр, монгуол, тоҥус-маньчжур тыллаах омуктар киирэллэр), РФ Түүр омуктарын Кэнгириэһин лиидэрэ, Арассыыйа тылга билимин академиятын академига, историк, быһата, киһи ааҕан сиппэт элбэх чыыннаах-хааннаах, эбээһинэстээх, “билбэтэ диэн суох” киһи.
Аны, аһара элбэх уонна өрө күүрүүлээх, эмоциялаах кэпсээннээх, этэргэ дылы, туох да тардылыга суох “баары баарынан” хардырҕаччы уонна аһара туруору этэн тэйэр киһи эбит. Сөбүлээбэт суолун санаттахха-ыйыттахха, адьас бырыы-хоруу курдук, имири-хомуру саҥаран кэбиһиэн сөп.
(Кини сахалар тустарынан аһара күүркэтиллибит, тупсарыллыбыт өйдөбүллээх, ону дэмин билэн сыаналыыргытыгар ыҥырабыт).
- Бронтой Янгович, хайа, Үөһээ Бүлүүгэ төһө бэрт ыһыахтарга сылдьан кэллиҥ?
- Аһара үчүгэй! Улуус ыһыаҕар И.Бараховка анаммыт наһаа үрдүк таһымнаах тыйаатыр туруоруутун оҥорбуттар... Бэркэ сылдьан кэллим...
- Чэ, кэпсэтиибитигэр киирэбит... Эн аҕаҥ “Янга” диэн, ол эбэтэр “саҥа” диэни кытта сибээстээх тыл дуо?
- Оннук. Аҕам Саҥа дьыл саҕана төрөөбүт, ол иһин итинник ааттаабыттар.
- Эн Саха сиригэр элбэхтик сылдьаҕын быһыылаах дии. Бу хаһыс сырыыгыный?
- Элбэхтэ кэлэ сырыттым. Чурапчыга 2-тэ ыһыахха сылдьыбытым, Сунтаарга, Мииринэйгэ, Алдаҥҥа, Нерюнгрига, Уус Алдаҥҥа, Хаҥаласка сылдьыбытым. Холобур, Сунтаарга-Мииринэйгэ бараары Бүлүү сүнньүн улуустарыгар, Горнайга барыларыгар сылдьыбытым. Дьокуускайга сырыылар туһунан этэ да барыллыбат.
- Киэҥ Саха сирин сорох саха дьонунааҕар да киэҥник, элбэхтик кэрийбит, көрбүт-истибит эбиккин... Ол сырыылар аайы Саха сирэ, саха дьоно уларыйаллар дуу, биир кэм хамсаабакка, кубулуйбакка олоробут дуу...
- Эс, тугуҥ тылай! Уларыйыы бөҕө буоллаҕа. Аан бастаан 1995 с. Арассыыйа суруйааччыларын пленумугар кэлэ сылдьыбытым. Ол саҕана нуучча улахан, ааттаах-суоллаах суруйааччылара Саха сиригэр аан бастаан кэлэн баран сөҕүү-махтайыы бөҕө буолан барбыттара. Бастаан кэлэллэригэр Саха сирин туһунан “тымныы сир, табалар, уһук хоту” диэн эрэ өйдөбүллээх дьон кэлэн баран, оччотооҕу СӨ Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев ыытар киэҥ далааһыннаах үлэтин, омук технологиятынан тутуллубут сүдү тутуулары, “Канадскай дэриэбинэни”, саха скрипач оҕолорун уо.д.а. көрөн улаханнык соһуйбуттара, сөхпүттэрэ. Онно мин кинилэргэ “үбү-харчыны күдээринэ күннээҕигэ буолбакка, сайдыыга, үөрэххэ, култуураҕа, духуобунаска угар буоллахха, Арассыыйа ханнык баҕарар эрэгийиэнэ маннык сайдыан сөп” диэн элбэҕи эппитим-тыыммытым. Мин ол да инниттэн Саха сирин туһунан интэриэһиргээн элбэҕи билэр-көрөр буоллаҕым.
Бэйэм дьоммор, алтаайдарга да, атын омуктарга да "Саха сиригэр бара сылдьыҥ, сахалар хайдах тэринэн-дьаһанан олороллорун, кинилэр ситиһиилэрин көрүҥ, кинилэртэн үөрэниҥ" диэн ыҥырар үгэстээхпин.
Онно Чурапчыга ыһыахха сылдьыбыппыт. Чурапчы дьоно: “Дьиҥнээх классическай ыһыахтар Сунтаарга буолаллар, биһиэхэ ол умнуллан хаалбыт, сатаабаппыт-кыайбаппыт...” -- диэн күлэллэр этэ. Онтон уонча сыл буолан баран Чурапчыга буолбут Олоҥхо ыһыаҕар кэлэ сылдьан баран, улаханнык сөхпүтүм. Адьас атын сиргэ кэлбит курдугум, бастакы сырыыга тэҥнээтэххэ, сири кытта халлааны тэҥнээбит тэҥэ этэ... Эһиги, сахалар, ити кэм иһигэр өй-санаа, духуобунас, тэринэн-дьаһанан олоруу уо.д.а. өттүнэн туох да балысханнык сайынныгыт уонна сайда олороҕут. Ити мин экэнэмиичэскэй сайдыы, байыы-тайыы туһунан эппэппин. Баай диэн улахан буолбатах, бүгүн баар, сарсын – суох. Маны тэҥэ, бары биир дойдуга олоробут, олус куота байбыт, хаала дьадайбыт эрэгийиэн диэн суох. Бары иэл-тиэл туруктаахпыт. Мин ити “цивилизационнай” сайдыы туһунан этэбин.
Эппитим курдук, кэнники 30 сылга сахалар күүскэ иннигит диэки бардыгыт. Ити миэхэ дьоппуоннар 1868 сылга саҕалаабыт Мэйдзи кэминээҕи реформаларын кэмин санатар. Биллэрин курдук, ити кэмҥэ дьоппуоннар “уруккубут курдук аан дойдуттан барытыттан саһан изоляцияҕа олорорбут сыыһа, сүүйтэриилээх эбит, аан дойду сайдыытын кытта тэҥҥэ хардыылыахтаахпыт” диэн түмүккэ кэлбиттэрэ. Ол кэннэ кинилэр аан дойдуну барытын тилийэ көтөн, атыттар уопуттарын сиһилии үөрэтэн баран, Дьобуруопа дойдулара 200 сылы быһа сайдыбыт ситиһиилэрин барытын 20 сыл иһигэр баһылаан, быстар хаалыылаах Японияны аан дойду биир саамай күүстээх дойдутугар кубулуппуттара.
Мин саха дьонун уруккуттан, сэбиэскэй кэмтэн ыла үчүгэйдик билэбин. Араас эрэгийиэннэргэ, дойдуларга сылдьан наһаа элбэх саха дьонун көрсөбүн. Сахалар наһаа күүскэ айанныыллар, аан дойдуну барытын билэ-көрө, үөрэтэ, саҥа хайысхалары баһылыы сатыыллар. Холобур, сэбиэскэй кэмҥэ Сибиир саамай кыахтаах, сайдыылаах омугун быһыытынан бүрээттэр ааҕыллаллара. Билигин эһиги кинилэри куотан аастыгыт. Ити мин “цивилизационнай”, култуурунай-духуобунай, уопсай бэлитиичэскэй-социальнай сайдыы туһунан этэбин.
Урукку сылларга холоотоххо, кэнники кэмҥэ Дьокуускай куоракка сахалыы тыын, саҥа-иҥэ элбээбит. Ити чааһыгар эһиги Туваны да куоһаран эрэр курдуккут. Урут сэбиэскэй кэмҥэ Кызыл да куоракка олохтоох тувалар олус мөлтөхтүк нууччалыы саҥараллара. Билиҥҥи Кызылга нууччалыы саҥаны, арааһа, Дьокуускайдааҕар да элбэхтик истэҕин быһыылаах.
- Эн сахалар тустарынан аһара тупсарыллыбыт өйдөбүллээхин быһыылаах... Биһиги сахалар наһаа судургута суох дьоммут. “Соччо бэрдэ суох” да буолуохпутун сөп. Бу бүгүҥҥү саха дьонугар сайдыыбытын харгыстыыр, “суһаллык көннөрүллэрэ ирдэнэр” туох итэҕэһи-быһаҕаһы, мөлтөх өрүтү бэриэтии көрөҕүн?
- Саха дьонун кытта, эппитим курдук, аһара элбэхтик алтыһабын. Ол тухары сахаларга туох да итэҕэс-быһаҕас баарын булан көрбөппүн, наар үчүгэй баҕайы дьон эрэ көрсөллөр. Мин бэйэм дьоммор, алтаайдарга да, атын омуктарга да “Саха сиригэр бара сылдьыҥ, сахалар хайдах тэринэн-дьаһанан олороллорун, кинилэр ситиһиилэрин көрүҥ, кинилэртэн үөрэниҥ” диэн ыҥырар үгэстээхпин. Чахчы, биһиги элбэхтик алтыһыахпытын, билсиэхпитин наада.
- Туваны таарыйбычча... Кызылга мин эмиэ сылдьыбытым да, “нууччалыы кэпсэтэллэр эбит” диэн өйдөбүл үөскээбэтэҕэ, киһи барыта тувалыы эрэ саҥарара.
- Ол эн өрдөөҕүтэ сылдьыбытыҥ буолуо... Билигин балаһыанньалара олус күүскэ уларыйа турар, суотабай төлөпүөн, интэриниэт сабыдыала ыччакка олус күүскэ дьайар.
Мин бастаан Туваҕа 1982 с. Монголия кыраныыссатын нөҥүөлээн киирбитим. Онно кыраныысса таһыгар үйэлэрин тухары туваттан атын биир да омугу көрбөтөх, нуучча да диэни харахтаабатах дьон кытта баар буолаллара... Билигин – атын.
- Тувалар уонна алтаайдар ыаллаһа олороҕут. Тылгытын өйдөһөҕүт дуо?
- Тува-Алтай кыраныыссаларын ыпсыытыгар олорор дьон тыллара биирин кэриэтэ. Өйдөһүүгэ туох да кыһалҕа суох. Холобур, туох да үөрэҕэ суох тува-алтаай кырдьаҕас дьоно көрсөн баран холкутук өйдөһөн кэпсэтиэхтэрин сөп. Дьиҥинэн, биир кэриэтэ устуоруйалаах, Джунгария судаарыстыбата эстибитин эрэ кэннэ арахсыбыт дьон буоллахпыт. Кинилэр Цин импиэрийэтигэр хаалбыт эбит буоллахтарына, биһиги Арассыыйа састаабыгар киирбиппит.
- Мин алтаайдар тылларын “былыргы түүр тылын пааматынньыктарыгар саамай майгынныыр тыл” диэн өйдөбүллээхпин. Ыраах олорор атын түүр омуктарын, холобур, Хотугу Кавказка олохтоох кумыктар, карачайдар-балкаардар тылларын, өйдүүгүт, кэпсэтэр кыахтааххыт дуо?
-Ол, чахчы. Биһиги былыргы түүрдэр быһаччы сыдьааннара-удьуордара буоллахпыт. Мин ити эппит Хотугу Кавказка олохтоох омуктаргын кытта туох да уустуга суох, холкутук кэпсэтэбин. Ол оннугар, төттөрүтүн, тылбыт чугас олорор казахтартан, татаардартан арыый тэйиччи, ыраах курдук...
- Бронтой Янгович, эн түүр-монгуол омуктарын устуоруйатын туһунан бэрт киэҥ билиилээххин истэбин. Суруйууларгын да аахпытым. Сахалары да, түүр-монгуол омуктарын да сиһилии билэҕин, барыларыгар сылдьаҕын... Биһиэхэ, сахаларга, саамай майгынныыр, уруулуу омуктар ханныктарый?
- Арассыыйаҕа сахаҕа саамай чугас норуоттар: алтаайдар, хакаастар, тувалар, бүрээттэр, калмыктар... Биһиги бары, цивилизация өттүнэн, түүр-монгуол дьиэ кэргэнигэр киирэбит, илин -- тахсан эрэ күн диэки -- хайыһан үҥэбит. Атын түүр тыллаах омуктар – арыый ыраах аймахтар. Кинилэр -- арҕаа диэки хайыһан үҥэр ислам итэҕэллээх омуктар...
- Ол омук илин дуу, арҕаа дуу хайыһан үҥэрэ улахан дьыала үһү дуо?
- “Дьыала” бөҕө буоллаҕа... Ити -- улахан бэлиитикэ, итэҕэл, аан дойду цивилизациятыгар оруол уонна миэстэ... Онно холоотоххо, ити үөһэ ааҕыллыбыт Арассыыйаҕа олохтоох, түүр-монгуол булкаастаах, ислам итэҕэлэ суох омуктар – ыкса чугас дьоммут.
- Сахалар былыргы төрүттэрбит атын түүр омуктарыттан хаһан арахсыбыт буолуохтарын сөбүй?
- Саха тылын лексикатыгар, тылын тутулугар олоҕуран “сахалар төрүттэрэ былыргы түүр омук маассатыттан букатын өрдөөҕүтэ, былыргы хуннар каганаттарын саҕана арахсыбыттара буолуо” диэн өйдөбүллээхпин. Саха тылын түүрдүү чааһа былыргы хунн тылын диалега эбитэ буолуо. Онно былыргы уйгуур, кыргыыс тылларын сабыдыала эмиэ көстөр.
Быһата, саха атын арҕаһыгар олорон эһиги төрүттэргит Кытай Улуу истиэнэтин, Хуанхэ өрүс кытылларыттан Хотугу Муустаах байҕал эҥээригэр тиийэн кэлбиттэр. Саха дьоно саха атыгар пааматынньык оҥоруоххутун сөп этэ. Мин билэрбинэн, биир да түүр, монгуол омуга кыһыннары кымыс оҥорбот. Оттон сахалар – оҥороллор.
- Ол ханна оҥороллорун көрбүккүнүй?
- Дьэ көрбүтүм, кыһын хайдах биэни ыылларын көрдөрбүттэрэ, амсаппыттара. Онтон сылыктаатахха, сахалар төрүттэрэ сылгы миҥэлээх омук эрэ буолбакка, сылгыны бастаан дьиэтиппит дьон буолуохтарын сөп.
- Алтаай тылыгар диалектар элбэхтэр дуо? Научнай литэрэтиирэҕэ аахтахха, “хас да араас диалектаахтар, сорохтор бэрт эрэйинэн өйдөһөллөр” диэн суруйбут буолааччылар...
- Алтаай тылыгар литэрэтиирэ нуормата олоҕурбута быданнаата. Билигин биһиги бары биир тыллаахпыт, диалегынан хайдыһыы диэн суох. “Өйдөспөттөр” эҥин диэн ол сымыйанан суруйаллар.
- Эн түүр омуктарын улахан түмсүүлэригэр биллэр-көстөр миэстэлээх-оруоллаах, лиидэр киһи быһыытынан биллэҕин. Түүр омуктарын икки ардыгар ыкса чугасаһыы, бодоруһуу туһунан туох санаалааххын?
- Мин ону “кыаллыбат дьыала” дии саныыбын. Холобур, мин ССРС састаабыгар киирэр РСФСРга төрөөбүт киһибин. Быһата, “матрешка систиэмэтигэр” икки төгүл нууччалыы хааҕа иитиллибит-улааппыт киһибин. Дьиҥнээх “россияниммын”. ССРС ыһыллыбытын кэннэ, бэл, урут биир дойдуга олорбут, биир итэҕэллээх, ыкса уруулуу түүрдүү тыллаах-култууралаах Орто Азия өрөспүүбүлүкэлэрэ бэйэлэрин кытта уопсай тылы булбакка атааннаһаллар. Турция эҥин туһунан кэпсэтии да барбат, адьас атын дойду. Эһиги, сахалар, ислам итэҕэллээх аймахтаргытыттан ыраах олорор, өр кэм устата бииргэ аалсыбатах буолан ону ситэ сыаналаабат буолуоххутун сөп.
Биһиэхэ алтаайдарга ити чааһыгар “уруу – ырааҕа, уу чугаһа ордук” диэн өс хоһоонноохпут. Ханнык эрэ омук уруулуу тыллаах буолла да, ол улаханы быһаарар дьыала буолбатах. Билигин хаан аймахтыы, биир кэриэтэ тыллаах Арассыыйа уонна Украина икки ардыларыгар туох быһыы-майгы үөскээн турарын бэйэбит көрө сылдьабыт...
Уопсайынан, эһиги сахалар – табыллыбыт дьоҥҥут. Төрүттэргит олус будулҕаннаах, тохтообот сэриилээх, бииртэн биир араас омук баһылыыр (хунн, жужань, кидань, былыргы түүр, уйгуур, кыргыыс каганаттара, монгуол, маньчжур импиэрийэлэрэ) Киин Азиятыттан тэскилээн биэрэн улаханнык сатаабыттар. Төрүттэргит онно хаалбыттара буоллар, балаһыанньаҕыт хайдах буолуо өссө биллибэт этэ (күлэр). Даҕатан эттэххэ, алтаайдар төрүттэрбит -- эмиэ истиэп сэриилэриттэн тыыннарын күрэтэн хайаларга хорҕойбут дьон.
- Билигин биһиэхэ ыһыахтар үгэннээн бара турар кэмнэрэ... Эл Ойын (Ил оонньуута) диэн алтаайдар национальнай бырааһынньыктарын туһунан тугу этиэххин сөбүй?
- Тугу да этэрим суох. Кырдьыгынан эттэххэ, ону саныахпын да баҕарбаппын. Дьиҥинэн, бу бырааһынньыгы тэрийэр туһунан дьаһал ылылларыгар мин эмиэ баарым. Бу бырааһынньык, син биир ыһыах курдук, хас сыл аайы алтаайдар олорор бары түөлбэлэригэр ыытылларын, онтон кэлин бары бииргэ түмсэн (син биир Туймаада ыһыаҕын курдук) ылыллар норуот дьиҥнээх бырааһынньыгар кубулуйарын мэлдьи туруорсабын. Ол – кыаллыбат. Эл Ойыны чунуобунньуктар көрүлүүр, аһыыр-сиир, бэйэлэрин пиарданар тэрээһиннэригэр кубулутан кэбистилэр. Дьиҥинэн, бу бырааһынньык Култуура министиэристибэтэ, тойон-хотун киэбириитэ, баһылааһына суох, туһунан дириэксийэлээх, дьиҥ норуот бэйэтэ тэрийэр бырааһынньыга буолуохтаах этэ.
- “Эл Ойын кэмигэр алтаай ытык кырдьаҕастара, итэҕэл үлэһиттэрэ хайа үрдүгэр тахсан, ким да көрбөтүгэр бүөмнээн үҥэллэр-сүктэллэр, үөһэттэн алгыс ылаллар” диэччилэр ээ...
- Ээ, ону итэҕэйимэ. Ол сымыйа. “Ким да көрбөтүгэр кистээн, бүөмнээн үҥүү-сүктүү” диэн алтаайдар итэҕэлбит олус күүскэ бобулла сылдьыбыт кэминээҕи, кыһалҕаттан үөскээбит үгэс. Дьиҥнээх алгыс, син биир эһиги ыһыаххытыгар курдук, дьон-сэргэ ортотугар аһаҕастык ыытыллыахтаах. Биһиги дьоммут ону сыыһа өйдөөн, билиҥҥэ диэри кистээн алгыы сылдьаллар.
Уопсайынан, алтаайдар аһара эрэйдэммит норуоппут. Өскөтүн былыр биһиги төрүттэрбитин истиэпкэ батарбакка хайаларга куоттарбыт эбит буоллахтарына, билигин олорор сирбит кырасыабайа бэрт буолан, былдьаһыктах бырта сыата буолан хаалла... Син биир Кырыым курдук...
- Итэҕэли санаабычча, алтаай норуотугар билигин уруккуттан утумнаах ойууннар бааллар дуо?
- Суохтар.
- Саха дьонугар баҕа санааҥ...
- Хаан аймахтыы саха норуота эһиги өрөспүүбүлүкэҕитин тэрийбит, автономияны ситиспит бастакы лиидэрдэргит Ойуунускай, Аммосов, Барахов уо.д.а. тэлбит суолларынан ситиһиилээхтик иннигит диэки баран иһэҕит. Холобур, бүгүҥҥү туругунан, Алтаай өрөспүүбүлүкэтигэр алтаайдар ахсааммыт аҕыйах, уопсай социальнай балаһыанньабыт уустук буолан, алтаай киһитэ баһылыгынан талыллар кыаҕа суох. Онно холоотоххо, эһиги сайдыыгыт тулааһына хара бастааҥҥыттан сөпкө оҥоһуллубут, 1990-с сыллар кэннилэринээҕи салайааччыларгыт таһаарыылаахтык үлэлээбит буолан, уопсай социальнай актыыбынаскыт, балаһыанньаҕыт быдан күүстээх, бигэ олохтоох. Онон, холобурга диэн эттэххэ, Саха сиригэр ким да баһылыгынан талыллыбытын, туораттан анаммытын да иһин, эһиги бу ылыммыт суолгутуттан туоруур кыаххыт суох. Тоҕо диэтэххэ, саха дьоно туох үчүгэйин, туох куһаҕанын, хайдах үлэлээн-хамсаан ханна тиийиллиэхтээҕин, тугу гыныллыахтааҕын аһара бэркэ билэҕит, өйдүүгүт. Ону ким да, туох да кыайбат.
Ханнык баҕарар норуот бэйэтин доҕотторун, ол иһигэр өстөөхтөрүн эмиэ, сиһилии билиэхтээх...
- Бээ эрэ, тохтоо, ол “өстөөхтөр” диэн кимнээҕи этэҕин...
- (Күлэр) Өстөөх да араастаах. Киһиэхэ тас өстөөҕү сэргэ, бэйэтин иһигэр сылдьар “өстөөхтөрө” эмиэ баар буолаллар. Ону барытын холбуу этэбин. Бэйэҕитин бэйэҕит эрэ хараххытынан буолбакка, туораттан атыттар эһигини хайдах көрөллөрүн-саныылларын барытын өйдөөн, учуоттаан, ааҕан-суоттаан, баар итэҕэстэри туоратан, кыайар-сатыыр суолларгытын өссө өрө тутан, салгыы үүнэ-сайда туруҥ, -- диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.
Кэпсэттэ Иван Гаврильев.
